Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Filozofia przyrody Filozofia przyrody Platona Andrzej Łukasik Instytut Filozofii UMCS lukasik@bacon.umcs.Lublin.pl http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik Andrzej Łukasik Instytut Filozofii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej www.umcs.lublin.pl

Sokrates (469-399) Zwrot humanistyczny w filozofii Filozofowie żyjący przed Sokratesem – presokratycy Przedmiot zainteresowań – etyka i logika Arete jest dobrem bezwzględnym Sofiści – relatywizm (Protagoras: „człowiek jest miarą wszechrzeczy”) Sokrates – prawa moralne są uniwersalne Dobra moralne jako właściwy przedmiot etyki Intelektualizm etyczny: arete jest wiedzą „wiem, że nic nie wiem” Metoda elenktyczna (usuwanie fałszywych przekonań) maieutyczna (nabywanie prawdziwych przekonań) Ukształtowanie się pojęcia istoty rzeczy (cechy konstytutywne / przypadkowe)

Platon (427–347 p.n.e.) filozofia przyrody Platona - dialog Timajos (pierwotny tytuł: Timajos pitagorejski) wpływ pitagorejskiej metafizyki liczb filozoficzny mit o „stworzeniu świata” świat jest jeden, powstał w czasie, teleologicznym ustrojem przypomina raczej organizm niż mechanizm

Jaskinia Platona

Problem: zagadnienie przedmiotu wiedzy pojęciowej „Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy: czym jest to, co wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się zawsze rodzi i nigdy nie istnieje. Pierwszą rzecz może pojąć tylko intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama (identyczna). Przeciwnie, druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy realnie. Ponadto, wszystko, co się rodzi, rodzi się z konieczności pod wpływem jakiejś przyczyny, bo jest niemożliwe, by się coś rodziło bez przyczyny” (Platon, Timajos, 28 a).

Esencjalizm: istnieją istoty i wiedza o nich jest możliwa „Geniusz Platona kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w najprostszych przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku geometrii (nie bez wpływów filozofii pitagorejskiej). Gdzie, na przykład, szukać istoty kuli? Nie wśród rzeczy materialnych, bo w dziedzinie materii można znaleźć tylko «podobieństwa kul», a nie «kule idealne», o jakich mówi geometria. Mimo to idealne kule geometryczne istnieją, wszak geometria wykrywa prawa ich istnienia. Tu ma swe źródło Platońska doktryna o świecie idei, czyli form” (M. Heller, Filozofia świata, s. 20-21).

Poznanie według Platona Natywizm – istnieje wiedza wrodzona, poznawanie jest „przypominaniem sobie” (anamnesis)

Etyka- cztery cnoty kardynalne Trzy części duszy i odpowiadające jej cnoty Rozumna – mądrość Popędliwa – męstwo Pożądliwa – umiarkowanie Łączy je sprawiedliwość

Państwo idealne Władcy – filozofowie Wojsko Robotnicy Prawa

Platon w poznaniu wyróżnia: 1) nazwę przedmiotu (np. „koło”) 2) definicję 3) obraz 4) umysłową wiedzę o przedmiocie 5) ideę „Każdy poszczególny przedmiot posiada trzy przedstawienia, na których wiedza o nim bezwarunkowo opierać się musi; czwartym jest właśnie ona — owa wiedza o przedmiocie. Jako coś piątego należy przyjąć to, co jest samym przedmiotem poznania i rzeczywistą istnością” (Platon, List VII, 342 a)

świat obiektów idealnych a świat przyrody metafora jaskini – Platon, Państwo, ks. VII wiedza pewna – świat niezmiennych istot wiedza prawdopodobna – świat przyrody „Zwolennicy Platona i Demokryta przyjmowali, że tylko przedmioty noetyczne są prawdziwe, lecz Demokryt [mówił tak] dlatego, iż nie istnieje z natury żaden przedmiot zmysłowy, ponieważ atomy, z których składa się wszystko, mają naturę pozbawioną wszelkiej jakości zmysłowej, Platon zaś dlatego, że przedmioty zmysłowe zawsze się stają, ale nigdy nie są, mając naturę płynną na kształt rzeki, taką, iż nie pozostaje ta sama w dwóch choćby najkrótszych momentach czasu” (Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, II, 67).

„Jeśli ten świat jest piękny, a jego konstruktor jest dobry, jasno stąd wynika, że patrzył na model wieczny. W przeciwnym bowiem razie — tego nawet przypuścić nie można — patrzyłby był na model zrodzony. Świat jest bowiem rzeczą najpiękniejszą spośród zrodzonych, a jego budowniczy jest najdoskonalszą z przyczyn. Konsekwentnie, świat zrodzony w tych warunkach został stworzony według modelu, który jest przedmiotem rozumu i myśli […]. Jeżeli tak się rzeczy mają, jest absolutnie konieczne, aby ten świat był obrazem jakiegoś innego świata” (Platon, Timajos, 29 a–29 b).

„A przede wszystkim, gdy to, co teraz nazwaliśmy wodą, zaczyna marznąć, widzimy, jak się nam zdaje, że staje się kamieniem i ziemią; gdy się ulatnia i rozpuszcza, staje się wiatrem i powietrzem; gdy powietrze się spala, staje się ogniem i, przeciwnie, z kolei ogień ściśnięty i zgaszony wraca na powrót do formy powietrza, a powietrze ściśnięte i zgęszczone staje się chmurą i mgłą, a z nich obu, jeszcze bardziej ściśniętych, cieknie woda, wreszcie z wody rodzą się na nowo ziemia i kamienie. W ten sposób te ciała zdają się jakby w koło jedne rodzić drugie. Konsekwentnie, ponieważ żaden z tych elementów nie zjawia się stale pod tą samą postacią, o których z nich można by z przekonaniem i bez wstydu utrzymywać, że jest tą, a nie inną rzeczą? Zapewne o żadnym z nich” (Platon, Timajos, 49 c–49d).

Atomizm geometryczny „wszystkie gatunki ciał […] powstają z brył elementarnych, ich kombinacji i wzajemnych przemian” (Platon, Timajos, 61 c). „Dla każdego jest jasne, że ogień, ziemia, woda i powietrze są ciałami. Lecz ciało posiada z natury także grubość, a każda grubość obejmuje z konieczności powierzchnię; każda zaś powierzchnia prostolinijna składa się z trójkątów” (Platon, Timajos, 54d).

geometryczna koncepcja przyrody elementy matematyczne żywiołów przyroda jest matematyczna — istotnie własności żywiołów sprowadzają się do odpowiednich symetrii figur geometrycznych, które determinują własności ciał postrzeganych zmysłami.

Elementy matematyczne żywiołów

BRYŁY PLATOŃSKIE ogień powietrze woda ziemia

„Spośród wszystkich tych figur ta, która posiada najmniejsze podstawy, ma z konieczności naturę najruchliwszą; ma największą ze wszystkich zdolność krojenia, jest najostrzejsza, ponadto jest najlżejsza, ponieważ składa się z najmniejszej ilości identycznych części” (Platon, Timajos, 56 a). „Spośród czterech gatunków bowiem najtrudniej poruszyć ziemię i z wszystkich ciał jest ona najwytrzymalsza. Jest zatem w najwyższej mierze konieczne, aby to, co posiada takie właściwości z urodzenia, miało najsolidniejsze podstawy” (Platon, Timajos, 55 e).

„Załóżmy, że ktoś modeluje ze złota wszelkie możliwe figury i nigdy nie przestaje zmieniać żadnej z nich w inną. Ktoś pokazuje artyście jedną z nich i pyta: “Co to jest?” Gdy chodzi o prawdę, byłoby daleko bezpieczniej odpowiedzieć: “To jest złoto”; bo gdy chodzi o trójkąt i wszystkie inne figury, które mogły być utworzone z tego złota, nie należałoby nigdy mówić, że są “bytami”, bo zmieniają się w momencie, w którym są tworzone. Jeśli jednak chce się użyć wyrażenia: “to, co jest takie”, można się tym zadowolić. To samo rozumowanie można zastosować do natury, która obejmuje wszystkie ciała” (50 b). przykład: z cząsteczki powietrza (48 elementów matematycznych — osiem ścian, z których każda zbudowana jest z sześciu trójkątów) mogą powstać dwie cząsteczki ognia (2  4  6 = 48), dwie cząsteczki powietrza i jedna cząsteczka ognia mogą złożyć się w jedną cząsteczkę wody (2  48 + 24 = 120)

„Wodę zmieszaną z ogniem, delikatną i płynną wskutek ruchu i toczenia się po ziemi, nazwano cieczą; jest miękka, bo jej podstawy, słabsze od podstaw ziemi, łatwo ustępują. Gdy ta woda oddzieliła się od ognia i odosobniła od powietrza, staje się bardziej jednorodna; kurczy się w sobie dlatego, że wyszły [z niej] cząsteczki ognia. W ten sposób zgęszczona, szczególnie gdy przyjmuje te cechy, będąc nad ziemią, otrzymuje nazwę gradu; jeśli to dokonuje się na powierzchni ziemi, mówimy wtedy o lodzie. Jeśli jest mniej gęsta, jeśli jest zagęszczona połowicznie, nosi miano śniegu. Zagęszczenie, które tworzy się nad ziemią, i to, które powstaje z rosy na powierzchni ziemi, zwie się szronem” (59e).

miejsce (χώρα) „Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje zawsze, mianowicie miejsce; jest ono niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie wszystkim przedmiotom, które się rodzą, daje się dostrzec niezależnie od zmysłów przez pewien rodzaj rozumowania złożonego; z trudnością weń można uwierzyć; postrzegamy je jako coś w rodzaju sennego marzenia i mówimy, że każda rzecz istnieje z konieczności w pewnym miejscu, zajmuje pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się ani na Ziemi, ani gdzieś na Niebie, jest niczym” (52b).

czas „Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów wiecznych i zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny obraz bytu wiecznego, nieruchomego, jedynego, i sprawił, że postępuje on według praw matematycznych — nazywamy go Czasem” (37d–37e). czas „naśladuje” wieczność i „porusza się ruchem kołowym według praw matematycznych” czas jest „obrazem” wieczności - ma charakter cykliczny, cykl czasu „zamyka się, gdy wszystkie planety znajdą się ponownie w tych samych położeniach” – „rok doskonały” wieczny powrót

Pozytywna rola założeń filozoficznych w pracy uczonych (heurystyczna i uzasadniająca): Kopernik, Kepler, Galileusz – założenie metafizyki pitagorejsko-platońskiej

Problem matematyczności przyrody W jaki sposób istnieją obiekty matematyki? Dlaczego przyroda jest matematyczna? „Jak to możliwe aby matematyka, będąca przecież produktem ludzkiego myślenia niezależnym od wszelkiego doświadczenia, tak doskonale pasowała do przedmiotów rzeczywistości?” (A. Einstein, Geometria a doświadczenie)

Spór o uniwersalia

Współczesna postać sporu o uniwersalia ontologia matematyki W jaki sposób istnieją przedmioty matematyczne?

Platonizm w filozofii matematyki Matematyka (czysta) bada byt w pełni rzeczywisty, całkowicie niezależny od poznającego umysłu. Przedmioty matematyczne istnieją obiektywnie i są w ludzkim poznaniu odkrywane, a nie konstruowane. Zajmują one pozycję pośrednią pomiędzy hierarchicznie uporządkowanym światem inteligibilnym a światem doświadczenia zmysłowego. Przedmioty matematyki różnią się od rzeczy zmysłowych „tym, że są wieczne i niezmienne, a od Idei tym, że jest ich wiele podobnych, podczas gdy każda Idea jest zawsze jedna” (Arystoteles, Metafizyka, I, 987 b). Przedmioty matematyczne nie są idealizacjami przedmiotów świata materialnego, lecz przedmioty świata materialnego są aproksymacjami („cieniami”) przedmiotów matematycznych (o tyle, o ile „uczestniczą w ideach”).

platonizm w filozofii fizyki „Struktura fundująca zjawiska dana jest nie przez obiekty materialne, jak atomy Demokryta, lecz przez formę, która obiekty materialne określa. Idee są bardziej fundamentalne niż obiekty. Ponieważ zaś najmniejsze części materii mają być obiektami, w których rozpoznawalna staje się prostota świata i od których bliżej jest do “Jednego” i “jednolitości” świata, idee mogą być opisane matematycznie, są po prostu formami matematycznymi”. Werner Heisenberg

platonizm w filozofii fizyki Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon mówi w Timajosie, możemy traktować jako odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej. Tak na przykład współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za tym atomem kryje? Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu - Carl F. von Weizsäcker

platonizm w filozofii fizyki „Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie wszechświata pozostają ukryte”. - Steven Weinberg

platonizm w filozofii fizyki „Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych pojęć”. - Roger Penrose

Trzy światy Rogera Penrose Świat idei matematycznych Świat fizyczny Świat mentalny

„[…] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi „[…] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi. […] cały fizyczny wszechświat podlega w najdrobniejszych szczegółach regułom matematycznym, być może wyrażonym w formie równań […] a może w formie jakichś przyszłych pojęć matematycznych fundamentalnie różnych od tych, którym dzisiaj przypisujemy nazwę „równań”. Jeśli mam rację, to nawet nasze własne działania fizyczne winny podlegać regułom matematyki, przy czym, oczywiście, rozumiemy dopuszczalność zdarzeń losowych rządzonych ściśle probabilistycznymi zasadami” (R. Penrose, Droga do rzeczywistości, s. 18).

Współczesne postaci platonizmu Trzy światy Karla R. Poppera W1 – świat przedmiotów lub stanów fizycznych W2 – świat stanów psychicznych (wiedzy subiektywnej) W3 – świat obiektywnej treści myślenia (świat ducha obiektywnego, świat wiedzy obiektywnej) „Wśród obiektów wypełniających mój „trzeci świat” są przede wszystkim systemy teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są problemy i sytuacje problemowe. Będę starał się udowodnić, że najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są argumenty krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stanów świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami krytycznej argumentacji; oraz oczywiście zawartość czasopism, książek i bibliotek” (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 149-150)

Współczesne postaci platonizmu: Trzy światy Karla R. Poppera „Wśród obiektów wypełniających mój „trzeci świat” są przede wszystkim systemy teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są problemy i sytuacje problemowe. Będę starał się udowodnić, że najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są argumenty krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stanów świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami krytycznej argumentacji; oraz oczywiście zawartość czasopism, książek i bibliotek” (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 149-150)

Wiedza w sensie subiektywnym i wiedza w sensie obiektywnym „[…] (1) istnieje wiedza lub myśl w sensie subiektywnym, składająca się ze stanów umysłu lub świadomości lub z dyspozycji do działania czy reakcji, oraz (2) istnieje także wiedza lub myśl w sensie obiektywnym, składająca się z problemów, teorii i argumentów jako takich. Wiedza w tym obiektywnym sensie jest całkowicie niezależna od czyjejkolwiek wiedzy. Jest ona także niezależna od czyjejkolwiek wiary, dyspozycji do stwierdzenia, uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym jest wiedzą bez poznającej istoty: jest to wiedza bez podmiotu poznającego” (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 152). Frege: myśl = obiektywna treść

Wiedza w sensie subiektywnym i wiedza w sensie obiektywnym W3 jest produktem człowieka W3 jest w znacznej mierze autonomiczny W3 i W2 oddziałują na siebie „[…] istnieje coś w rodzaju Platońskiego (lub Bolzanowskiego) trzeciego świata ksiąg samych w sobie, teorii samych w sobie, problemów samych w sobie, sytuacji problemowych samych w sobie, argumentów samych w sobie i tak dalej. Twierdzę, że nawet chociaż ten trzeci świat jest wytworem ludzkim, istnieje wiele teorii samych w sobie i argumentów samych w sobie, które nigdy nie zostały stworzone czy zrozumiane i być może nie zostaną stworzone czy zrozumiane przez człowieka” (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 162).

Platońska struktura świata „Załóżmy, że istnieje — w sensie Platońskim — pewna abstrakcyjna struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu poznawczego. Możemy jedynie konstruować matematyczne struktury, które są „cieniami”, lub — używając mniej poetyckiego języka — reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury”. - Michał Heller

„Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […] Okazuje się więc, że określenie fizyki jako „nauki o materialnym świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest niczym innym, jak tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki. […] Znacznie bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa świata. […] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz formy, to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego czegoś; to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci matematyczno‑empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest czystą formą”. - Michał Heller