Odpowiedzialność osób nieletnich – wybór orzecznictwa Mgr Karolina Piech Katedra Prawa Karnego Materialnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrcławski

§ 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. § 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. § 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary. § 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają. Art. 10 Kodeksu karnego

„Jeżeli opinia biegłego wskazuje na znacznie ograniczony wgląd oskarżonego w swoją osobowość i znacznie obniżony poziom krytycznej oceny własnej osoby, ale jednocześnie wskazuje na poprawne rozumienie zasad warunkujących poprawne współżycie społeczne oraz podstawowych norm prawnych, przy jednoczesnej nikłej ich internalizacji, to stopień rozwoju sprawcy pozwala, mimo nieukończenia przezeń 17 roku życia, na przypisanie mu winy i pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej na zasadach określonych w Kodeksie karnym (art. 10 § 2 k.k.)”. Wyrok SA w Katowicach z 23.11.2017. Sygn. akt II AKa 484/17

„Warunkiem zastosowania art. 10 § 2 k. k „Warunkiem zastosowania art. 10 § 2 k.k. nie jest uprzednie stosowanie wobec sprawcy środków wychowawczych lub poprawczych”. Wyrok SA w Warszawie z 4.10.2017. Sygn. akt II AKa 193/17

„Skoro postępowanie w sprawie oskarżonego mającego w chwili popełnienia przestępstwa 15 lat i 10 miesięcy, a z uwagi na rodzaj popełnionego przestępstwa i stopień demoralizacji, odpowiadającego zgodnie z art. 10 § 2 k.k., prowadzone było w myśl przepisów kodeksu postępowania karnego, to zgodnie z art. 18 § 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, sąd obowiązany był uwzględniać zawarte w niej regulacje szczególne, w tym także wymienione w w/w przepisie, nadające rodzicom nieletniego prawa strony. Podstawowym obowiązkiem sądu w tym zakresie jest prawidłowe zawiadomienie o terminie rozprawy”. Wyrok SA w Katowicach z 20.10.2016. Sygn. akt II AKa 343/16

„W razie rzeczywistego zbiegu przepisów ustawy, gdy czyn nieletniego, odpowiadającego na podstawie art. 10 § 2 k.k., wykracza poza znamiona przepisu wymienionego w art. 10 § 2 k.k., sięgnięcie do pozostałych zbiegających się przepisów dla pełnej charakterystyki prawnokarnej, poprzez kumulatywną kwalifikację prawną czynu, nie jest możliwe. Dopiero osoba, która ukończyła lat 17 może ponosić odpowiedzialność karną za swoje czyny, od której to zasady wyjątki wprowadza właśnie powołany przepis art. 10 § 2 k.k.”. Wyrok SA we Wrocławiu z 15.10.2015. Sygn. akt II AKa 245/15

§ 1. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie: 1) zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18; 2) postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17; 3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21. § 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) "nieletnich" - rozumie się przez to osoby, o których mowa w § 1; 2) "czynie karalnym" - rozumie się przez to czyn zabroniony przez ustawę jako: a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo wykroczenie określone w art. 50a, art. 51, art. 69, art. 74, art. 76, art. 85, art. 87, art. 119, art. 122, art. 124, art. 133 lub art. 143 Kodeksu wykroczeń. Art. 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

„Stosownie do art. 1 § 2 pkt 1 w zw. z § 1 pkt 2 k.k. [ustawy z 1982 r. o postepowaniu w sprawach nieletnich] nieletnim jest osoba, która dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyła 17 lat. Skoro dwaj oskarżeni w chwili wszczęcia postępowania mieli ukończone 18 lat, a zatem zgodnie z art. 18 § 1 pkt 2 w zw. z art. 13 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich odpowiadają oni przed sądem właściwym według przepisów Kodeksu postępowania karnego, z tym, iż kary należy wymierzyć z nadzwyczajnym złagodzeniem”. Wyrok SA w Warszawie z 8.07.2011. Sygn. akt II AKa 132/11

„Nieletni, o którym mowa w art. 10 u. p. n. jest osobą określoną w art „Nieletni, o którym mowa w art. 10 u.p.n. jest osobą określoną w art. 1 § 1 pkt 2 u.p.n., i tylko wobec takiego nieletniego orzec można umieszczenie w zakładzie poprawczym”. Wyrok SN z 22.04.2009. Sygn. akt III KK 21/09

„Stwierdzenie wykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji, które nie wiąże się z przypisaniem mu popełnienia przestępstwa czy przestępstwa skarbowego (art. 1 § 2 pkt 2 lit. a ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich), nie może być materialnoprawną przesłanką stosowania środka poprawczego”. Wyrok SN z 26.06.2008. Sygn. akt V KK 375/06

„Jakkolwiek w chwili wszczęcia postępowania, oskarżony miał ukończonych lat 18, a w dacie orzekania 19 lat, to zachował w postępowaniu karnym status nieletniego, ponieważ czyn karalny popełnił przed ukończeniem 17 roku życia. Przepis art. 18 § 1 pkt 2 u.p.n., na mocy którego właściwym do rozpoznania sprawy nieletniego, przeciwko któremu postępowanie wszczęto po ukończeniu przez niego lat 18, jest sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego ma charakter procesowy i związany jest z treścią art. 13 u.p.n., nakazującą przy wymiarze nieletniemu sprawcy przestępstwa kary określonej w Kodeksie karnym zastosowanie nadzwyczajnego jej złagodzenia”. Wyrok SN z 1.06.2006. Sygn. akt V KK 158/06

§ 1. W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. § 2. W postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego. Art. 3 u.o.p.w.n.

„Środek poprawczy, w rozumieniu ustawy z dnia 26. X. 1982 r „Środek poprawczy, w rozumieniu ustawy z dnia 26.X.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich nie jest karą ani też sui generis karą, jakby to można przyjąć na gruncie przepisów dawnego kodeksu karnego, odnoszących się do odpowiedzialności nieletnich. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, jak to wynika z jej art. 3, rezygnuje z represji jako środka stosowanego wobec nieletnich, wskazując na to, że podstawowa dyrektywa, którą winien kierować się sąd, rozpoznając sprawę nieletniego sprawcy, jest jego dobro rozumiane jako ukształtowanie jego prawidłowej osobowości, zgodnie ze społecznymi normami postępowania, które leżą w pełni w interesie społecznym i jako takie stanowią dobro nieletniego. Ponadto w § 2 tego artykułu wskazuje się, iż ...w postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego”. Wyrok SN z 18.09.1984. Sygn. akt III KR 237/84

Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Art. 5 u.o.p.w.n.

1) udzielić upomnienia; Wobec nieletnich sąd rodzinny może: 1) udzielić upomnienia; 2) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia; 3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna; 4) ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego; 5) zastosować nadzór kuratora; 6) skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją; 7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów; 8) orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego; 9) orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim; 10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym; 11) zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej. Art. 6 u.o.p.w.n.

„Zważywszy na to, że umieszczenie nieletniego w ośrodku wychowawczym jest orzeczeniem środka wychowawczego, a nie pozbawieniem wolności, to ucieczka z takiego ośrodka nie tylko nie wyczerpuje znamion czynu z art. 244 k.k., ale także nie stanowi przestępstwa z art. 242 § 1 k.k.”. Wyrok SN z 22.10.2013. Sygn. akt V KK 299/13

„Art. 10 u.p.n. ogranicza stosowanie środka poprawczego, o którym mowa w art. 6 pkt 10 u.p.n., wyłącznie do czynów karalnych (w rozumieniu tej ustawy) określonych w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a) u.p.n. W tym ostatnim przepisie zaś, za czyny karalne uznaje się jedynie zachowania wypełniające znamiona przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Niektóre wykroczenia są wprawdzie także uznane za czyny karalne w rozumieniu omawianej ustawy, ale wskazano je w art. 1 § 2 pkt 2 lit. b) u.p.n., a do tego przepisu art. 10 u.p.n. się nie odwołuje. W razie zatem ustalenia, że nieletni dopuścił się czynu karalnego wypełniającego tylko znamiona czynu zabronionego jako wykroczenie, określone we wskazanym wyżej przepisie ustawy, sąd może orzec wobec niego środki wymienione w art. 6 u.p.n., z wyłączeniem jednak środka poprawczego wskazanego w pkt 10 art. 6 u.p.n.”. Wyrok SN z 1.06.2006. Sygn. akt V KK 141/06

„Zastosowanie wobec nieletniego odpowiadającego na zasadach określonych w art. 9 § 2 k.k. środka prewencyjnego w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich, gdzie jest on faktycznie pozbawiony wolności należy traktować na równi z tymczasowym aresztowaniem. Okres pobytu nieletniego w schronisku podlega zatem zaliczeniu na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny stosownie do zasad określonych w art. 83 k.k.”. Wyrok SA w Łodzi z 8.09.1993. Sygn. akt II AKr 215/93

Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego. Art. 10 u.o.p.w.n.

„Dla umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, nie jest niezbędnym uprzednie stosowanie środków wychowawczych”. Postanowienie SN z 25.11.2010. Sygn. akt V KK 333/10

„Nieletni, o którym mowa w art. 10 u. p. n. jest osobą określoną w art „Nieletni, o którym mowa w art. 10 u.p.n. jest osobą określoną w art. 1 § 1 pkt 2 u.p.n., i tylko wobec takiego nieletniego orzec można umieszczenie w zakładzie poprawczym”. Wyrok SN z 22.04.2009. Sygn. akt III KK 21/09

„Przepis art. 1 § 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich zawiera w pkt 2 definicję czynu karalnego, wyodrębniając jednocześnie dwie kategorie takiego czynu, wskazane oddzielnie pod lit. a i lit. b tego przepisu. Przez czyn karalny należy więc rozumieć czyn zabroniony przez ustawę będący przestępstwem lub przestępstwem skarbowym (lit. a omawianego przepisu), albo wykroczeniem określonym w przepisach kodeksu wykroczeń wymienionych enumeratywnie pod lit. b omawianego przepisu. Skoro zatem w art. 10 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazano wyraźnie, że chodzi o te czyny karalne, o których mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a - z pominięciem czynów karalnych wymienionych pod lit. b tego przepisu - to tym samym wydanie orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego w postaci przestępstwa lub przestępstwa skarbowego (co jednak - jak już wskazano - stanowi warunek konieczny, lecz nie wystarczający do wydania takiego orzeczenia)”. Wyrok SN z 29.09.1999. Sygn. akt III KKN 302/98

§ 1. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić, jeżeli właściwości i warunki osobiste oraz środowiskowe sprawcy, jak również okoliczności i charakter jego czynu uzasadniają przypuszczenie, że pomimo niewykonania środka poprawczego cele wychowawcze zostaną osiągnięte. § 2. Warunkowe zawieszenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do lat 3; w okresie próby sąd stosuje do nieletniego środki wychowawcze. § 3. Jeżeli w okresie próby zachowanie nieletniego wskazuje na dalszą demoralizację albo jeżeli nieletni uchyla się od wykonywania nałożonych na niego obowiązków lub od nadzoru, sąd rodzinny może odwołać warunkowe zawieszenie i zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. W razie popełnienia przez nieletniego czynu karalnego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 189, art. 189a, art. 197 § 3 lub 4, art. 198, art. 200, art. 202 § 3, 4, 4a, 4b lub 4c, art. 204 § 3, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 Kodeksu karnego i braku podstaw do rozpoznawania sprawy przez sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego, sąd rodzinny odwołuje warunkowe zawieszenie i zarządza umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. § 4. Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 3 miesięcy odwołanie warunkowego zawieszenia nie nastąpiło, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym z mocy prawa uważa się za niebyłe. Art. 11 u.o.p.w.n.

„W świetle przepisów art. 3, 10 i 11 ustawy z dnia 26. X. 1982 r „W świetle przepisów art. 3, 10 i 11 ustawy z dnia 26.X.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich można orzec umieszczenie nieletniego, który popełnił przestępstwo, w zakładzie poprawczym, jeżeli: a) u nieletniego występuje wysoki stopień demoralizacji, b) przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu, c) dotychczasowe wychowywanie nieletniego nie dało pozytywnych rezultatów lub d) dotychczas stosowane środki wychowawcze nie rokują resocjalizacji nieletniego. Jednocześnie spełnionych musi być kilka innych warunków: a) umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym ma zapobiegać jego dalszej, a więc w bardzo wysokim stopniu demoralizacji, b) ma zapobiegać popełnieniu przez niego nowego przestępstwa, c) ma stworzyć warunki do powrotu nieletniego do normalnego życia, d) winno odpowiadać dobru nieletniego, e) ma też uwzględniać interes społeczny. Zważywszy, że oskarżony popełnił przypisany mu czyn nie mając ukończonych 16 lat, właściwym do rozpoznania jego sprawy był sąd rodzinny. Jednakże rozpoznanie tej sprawy przez Sąd Wojewódzki nie stanowi żadnego z uchybień wymienionych w art. 388 k.p.k., powodujących uchylenie orzeczenia niezależnie od granic środka odwoławczego i wpływu uchybienia na treść orzeczenia”. Wyrok SN z 23.03.1984. Sygn. akt IV KR 60/84

„W razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki - w domu pomocy społecznej”. Art. 12 u.o.p.w.n.

„W stosunku do nieletniego wykazującego przejawy demoralizacji, u którego stwierdzono nałogowe używanie alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym”. Uchwała SN z 21.11.1984. Sygn. akt III CZP 47/84