Odpowiedzialność w prawie międzynarodowym © Łukasz stępkowski

Podobnie jak w naszym krajowym prawie, prawo międzynarodowe publiczne zawiera w sobie normy odnoszące się do kwestii „odpowiedzialności” Językowo „(Słownik Języka Polskiego PWN), „odpowiedzialność” to 1. «obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za swoje lub czyjeś czyny» 2. «przyjęcie na siebie obowiązku zadbania o kogoś lub o coś» Nadto, jako „odpowiedzialność” tłumaczy się zarówno „responsibility” jak i „liability” Black’s Law Dictionary, 2009, s. 997, 1427 liability, n. (18c) 1. The quality or state of being legally obligated or accountable; legal responsibility to another or to society, enforceable by civil remedy or criminal punishment <liability for injuries caused by negligence>. - Also termed legal liability; subjection. Cf. FAULT. 2. (often pl.) A financial or pecuniary obligation; DEBT <tax liability> <assets and liabilities> responsibility, n. (lSc) 1. LIABILITY (1). 2. Criminal law. A person's mental fitness to answer in court for his or her actions. See COMPETENCY. [Cases: Mental Health C;:::::o432.1 3. Criminal law. Guilt. - Also termed (in senses 2 & 3) criminal responsibility. responsible, adj

Odpowiedzialność indywidualna osoby działającej za państwo Jeśli rozejrzeć się po prawie polskim, to można wykryć różne typy odpowiedzialności prawnej, np. cywilną, karną, z tytułu wykroczeń, administracyjną, konstytucyjną, a także fakt, że różne typy odpowiedzialności łączą się z różnymi podmiotami prawa Również w prawie międzynarodowym publicznym istnieją różne typy odpowiedzialności o charakterze międzynarodowym, a więc: Odpowiedzialność państw za akty międzynarodowo bezprawne (internationally wrongful acts) Odpowiedzialność państw z tytułu naruszeń norm peremptoryjnych Odpowiedzialność indywidualna osoby działającej za państwo Odpowiedzialność karna jednostki z tytułu prawa międzynarodowego publicznego Odpowiedzialność państwa za szkody w środowisku (environmental damage) <= 2018 Odpowiedzialność państw za działania legalne z punktu widzenia p.m.p. Normy szczególne dotyczące odpowiedzialności podmiotów p.m.p., w szczególności państw Te różne typy „odpowiedzialności” mają różnorakie przesłanki objęcia danego podmiotu ową odpowiedzialnością Może być tak, że w danej sprawie zaistnieją jednocześnie różne typy odpowiedzialności

Odpowiedzialność za akty międzynarodowo bezprawne Ogólna zasada prawa międzynarodowego, iż naruszenie zobowiązania prawno- międzynarodowego rodzi obowiązek naprawienia naruszenia w odpowiedniej formie MTS, Meksyk pko USA (Avena), 2004, http://www.icj-cij.org/files/case-related/128/128- 20040331-JUD-01-00-EN.pdf , pkt 119, z powołaniem się na STSM (sprawa Fabryki Chorzowskiej) Zdaniem MTS, sposób wykonania obowiązku naprawienia naruszenia w odpowiedniej formie nie jest stały i zawsze opiewa na jakieś konkretne zachowanie, ale zamiast tego ma odpowiadać naturze naruszenia. Ogólną powinnością jest natomiast usunięcie, tak daleko, jak to możliwe, skutków aktu bezprawnego i przywrócenie sytuacji, jaka istniałaby, gdyby akt nie został popełniony Nadto, z samej natury odpowiedzialności za akt międzynarodowo bezprawny wynika, że państwo ma naprawić naruszenie w całości („(…)it is well established in general international law that a State which bears responsibility for an internationally wrongful act is under an obligation to make full reparation for the injury caused by that act”). MTS, Kongo pko Ugandzie, 2005 http://www.icj-cij.org/files/case-related/116/116-20051219-JUD-01-00-EN.pdf pkt 259

Odpowiedzialność za akty międzynarodowo bezprawne zdziałane przez państwa została skodyfikowana przez Komisję Prawa Międzynarodowego, a następnie tekst tej kodyfikacji został załączony do rezolucji ZO ONZ w 2001 Próba odzwierciedlenia międzynarodowego prawa zwyczajowego w przedmiocie odpowiedzialności państw za akty międzynarodowo bezprawne Projekt artykułów o odpowiedzialności państw - „Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts” : http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_6_2001.pdf Co więcej, Komisja opracowała również projekt Artykułów o odpowiedzialności organizacji międzynarodowych w 2011 (http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_11_2011.pdf Nadto, KPM opracowała komentarz do Artykułów z 2001 http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_6_2001.pdf

W ramach odpowiedzialności państwa za akt międzynarodowo bezprawny, p W ramach odpowiedzialności państwa za akt międzynarodowo bezprawny, p.m.p. nie wyróżnia podziału na „naruszenie umowy” i „czyn niedozwolony” (kontrakt/delikt); zamiast tego, naruszenie może wywierać uszczerbek na normy „różnego pochodzenia” (Crawford i in., The Law of International Responsibility, Oxford 2010, s. 105) Art. 12 Artykułów z 2001 : There is a breach of an international obligation by a State when an act of that State is not in conformity with what is required of it by that obligation, regardless of its origin or character. W ten sposób, akt bezprawny może dotyczyć normy wynikającej z np. umowy międzynarodowej, międzynarodowego prawa zwyczajowego, ale także np. normy wynikającej z orzeczenia międzynarodowego Komentarz do art. 12 Artykułów z 2001, s.55 pkt 5: „(…) there is no room in international law for a distinction, such as is drawn by some legal systems, between the regime of responsibility for breach of a treaty and for breach of some other rule, i.e. for responsibility arising ex contractu or ex delicto”.

No dobrze, ale jaka jest zasada odpowiedzialności – bezprawność, wina, ryzyko, słuszność, coś jeszcze innego? Otóż, zdaniem Komisji Artykuły nie przesądzają zasady odpowiedzialności państwa za akt międzynarodowo bezprawny S. 34-35, Komentarz: „Whether responsibility is “objective” or “subjective” in this sense depends on the circumstances, including the content of the primary obligation in question. The articles lay down no general rule in that regard. The same is true of other standards, whether they involve some degree of fault, culpability, negligence or want of due diligence. Such standards vary from one context to another for reasons which essentially relate to the object and purpose of the treaty provision or other rule giving rise to the primary obligation. Nor do the articles lay down any presumption in this regard as between the different possible standards. Establishing these is a matter for the interpretation and application of the primary rules engaged in the given case”. Jednakże, KPM podaje przykład odpowiedzialności nawiązującej do „strony podmiotowej” o tyle, o ile podstawowa norma (norma naruszana) odnosi się do takiej strony podmiotowej; pozwala to wątpić, czy aby jest to element normy ustanawiającej odpowiedzialność. Doktryna zdaje się jednak wskazywać na odpowiedzialność bez „umyślności”, odpowiedzialność obiektywną (M. Shaw, International Law, Cambridge 2008, s. 783,

Kwestia szkody – czy musi nastąpić szkoda, aby uznawać, że istnieje akt międzynarodowo bezprawny? Art. 2 Artykułów z 2001: Article 2 . Elements of an internationally wrongful act of a State. There is an internationally wrongful act of a State when conduct consisting of an action or omission: ( a ) is attributable to the State under international law; and ( b ) constitutes a breach of an international obligation of the State. W ten sposób, szkoda nie jest przewidziana jako element aktu międzynarodowoprawnie bezprawnego – są tylko dwie przesłanki, tj. istnienie zachowania przypisywalnego do państwa, oraz bezprawny charakter działania (Crawford i in., op. cit., s. 201). Kolejność tych elementów powinna być taka, że najpierw należy przypisać jakieś zachowanie państwu, a następnie ustalić, czy ono jest bezprawne Oczywiście, jeśli zaistnieje szkoda (uszczerbek finansowy), to obowiązek naprawienia naruszenia będzie ją obejmować, co do przywrócenia stanu sprzed naruszenia

Możliwość przypisania zachowania do państwa (imputability/attributability) Wszystkie organy państwowe (w tym sądowe) są zdatne do wywołania przypisania zachowania państwu A co z osobami fizycznymi i prawnymi? Art. 8 :The conduct of a person or group of persons shall be considered an act of a State under international law if the person or group of persons is in fact acting on the instructions of, or under the direction or control of, that State in carrying out the conduct. - działanie na polecenie - działanie pod kierownictwem - działanie pod nadzorem Komentarz do art. 8 : przesłanki art. 8 są rozłączne Przykład podmiotu pod nadzorem państwa: finansowanie bojówek Fuerza Democratica Nicaragüense (FDN) w Nikaragui przez USA (Nikaragua/USA, MTS 1986, pkt 108 http://www.icj-cij.org/files/case-related/70/070-19860627-JUD-01-00-EN.pdf

Kiedy akt jest międzynarodowo bezprawny? Akt jest bezprawny wtedy, gdy jest niezgodny z normą prawa międzynarodowego (Crawford i in., op. cit. s. 210) Oznacza to, że akt może być zupełnie legalny z punktu widzenia prawa krajowego i zarazem być nielegalny prawnomiędzynarodowo Z drugiej strony, akt może być nielegalny krajowo, a legalny prawnomiędzynarodowo Zdaniem doktryny, na fakt bezprawności nie ma wpływu rodzaj zobowiązania, tj. czy jest to zobowiązanie staranności, czy rezultatu Nadto, Artykuły nie przepisują jakiegoś konkretnego podejścia do odpowiedzialności, czy to cywilnego, czy karnego – nie ma w ich obecnym tekście czegoś w rodzaju „międzynarodowych przestępstw” i odpowiedzialności karnej (typu karnego) państw za ich bezprawne działania Na płaszczyźnie bezprawności może pojawić się pewien element „strony podmiotowej/umyślności” sprawiający, że dane zachowanie jest bezprawne w zależności od rodzaju tego zachowania (op. cit.: przykład podjęcia działania gospodarczego w celu wmieszania się w sprawy wewnętrzne innego państwa, np. poprzez nałożenie cła)

Kiedy akt jest popełniony – kwestie międzyczasowe Aby akt bezprawny był popełniony, zobowiązanie międzynarodowoprawne musi zdaniem art. 13 Artykułów istnieć (być w mocy) w momencie zachowania An act of a State does not constitute a breach of an international obligation unless the State is bound by the obligation in question at the time the act occurs Ergo, nie ma czegoś w rodzaju „przeczenia celowi przyszłego zobowiązania” albo jakiejś koncepcji grożącego/antycypowanego naruszenia w przyszłości, gdy to zobowiązanie nie wiąże danego państwa Konsekwencja: nawet jeśli w obecnym momencie jakieś zachowanie jest zakazane przez prawo międzynarodowe, to gdy zostało ono podjęte przed tym, gdy to zobowiązanie zaczęło wiązać, nie ma aktu międzynarodowo bezprawnego; również wtedy, gdy zobowiązanie przestało wiązać, nie ma możliwości zaistnienia aktu międzynarodowo bezprawnego Przykład: niewolnictwo w XIX wieku, wojna napastnicza przed 27 sierpnia 1928, zachowanie niezgodne z umową międzynarodową po jej skutecznym wypowiedzeniu Konieczność bycia przez normę w mocy dotyczy również norm ius cogens, nie są one retroaktywne. Niemniej, jeśli zachowanie było podjęte w okresie w którym norma wiązała, to za ten okres istnieje odpowiedzialność

Okoliczności wyłączające bezprawność aktu Zgoda Samoobrona Środki odwetowe (countermeasures) Siła wyższa (force majeure) Stan zagrożenia życia / opresja (distress) Stan wyższej konieczności (necessity) Art. 26 Artykułów z 2001: okoliczności wyłączające bezprawność nie dotyczą naruszenia normy prawa międzynarodowego o statusie ius cogens Nawet jeśli powołać się na okoliczność wyłączającą bezprawność, to nie usuwa to obowiązku zachowania się zgodnie z normą, jeśli okoliczność ustanie, a także obowiązku zadośćuczynienia uszczerbkowi wywołanemu przez zachowanie (Art. 27)

Treść obowiązku naprawienia naruszenia Konieczność zachowywania się zgodnie z naruszaną/naruszoną normą Zaprzestanie zachowania, jeśli trwa dalej Przedłożenie gwarancji i zapewnień, że zachowanie nie powtórzy się, jeśli wymagają tego okoliczności Naprawienie uszczerbku w pełni, w tym każdą szkodę i krzywdę Środki naprawienia naruszenia Restytucja (restitutio in integrum) Odszkodowanie Zadośćuczynienie Odsetki

A co z normami ius cogens? Art. 40 i 41 Artykułów z 2001 Article 40 Application of this chapter 1. This chapter applies to the international responsibility which is entailed by a serious breach by a State of an obligation arising under a peremptory norm of general international law. 2. A breach of such an obligation is serious if it involves a gross or systematic failure by the responsible State to fulfil the obligation. Article 41 Particular consequences of a serious breach of an obligation under this chapter 1. States shall cooperate to bring to an end through lawful means any serious breach within the meaning of article 40. 2. No State shall recognize as lawful a situation created by a serious breach within the meaning of article 40, nor render aid or assistance in maintaining that situation. 3. This article is without prejudice to the other consequences referred to in this part and to such further consequences that a breach to which this chapter applies may entail under international law. Uwaga: poprzez ograniczenie stosowania do „poważnych naruszeń” norm peremptoryjnych, artykuły w istocie jeszcze dalej relatywizują ochronę ius cogens (mało poważne ludobójstwo, niedzielna zbrojna agresja…); ograniczenie ochrony jest potwierdzane przez komentarz (s.113)

A co z organizacjami międzynarodowymi? Nie tylko państwa mogą ponosić odpowiedzialność prawno-międzynarodową za akty międzynarodowo bezprawne Draft articles on the responsibility of international organizations http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_11_2011.pdf Wzorowane na Artykułach z 2001, przy czym pewna nowość – reguły ponoszenia odpowiedzialności za działanie w ramach organizacji międzynarodowej Part Five Responsibility of a State in connection with the conduct of an international organization Art. 58(2): An act by a State member of an international organization done in accordance with the rules of the organization does not as such engage the international responsibility of that State under the terms of this article.

A co z odpowiedzialnością jednostek? W doktrynie odnotowuje się, że jest to sytuacja wyjątkowa, bowiem jednostka musi być bezpośrednim adresatem normy p.m.p. (Crawford i in. op. cit., s.317). Nie ma jednej generalnej normy opisującej odpowiedzialność jednostek w ramach p.m.p. Niemniej, mogą być szczegółowe normy p.m.p. nakierowane na jednostkę : w systemie ONZ, komitety sankcyjne ds. terroryzmu, tworzące listy osób podejrzewanych o terroryzm lub wspieranie terroryzmu ICC/MTK http://www.mswia.gov.pl/ftp/OCK/dokumenty_Prawo_MPH/1998_17_VII_Statut_Miedzynarodo wego_Trybunalu_Karnego.pdf ICTY (były już Trybunał) http://www.icty.org/

Działania legalne a odpowiedzialność Rozwijające się koncepcje odpowiedzialności bez bezprawności za działania wysoce ryzykowne, w dziedzinie ochrony środowiska http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/9_7_2001.pdf Prevention of Transboundary Harm from Hazardous Activities „The present articles apply to activities not prohibited by international law which involve a risk of causing significant transboundary harm through their physical consequences”. http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_7_2001.pdf Draft principles on the allocation of loss in the case of transboundary harm arising out of hazardous activities (2006) http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_10_2006.pdf Zdaniem doktryny, nie ma ogólnej zasady odpowiedzialności za działania legalne (tj. w braku aktu bezprawnego międzynarodowo), nawet jeśli uszczerbek jest środowiskowy (Crawford i in., op. cit., s. 516).

System NAFTA (jeszcze nie ztrumpowany) Normy szczególne EKPC : normy szczególne o charakterze prawa międzynarodowego; ustanowienie prawa materialnego, zasad odpowiedzialności oraz środków prawnych do ochrony Międzynarodowe prawo inwestycyjne : wielostronne umowy międzynarodowe oraz dwustronne traktaty inwestycyjne (BITs) System Traktatu Karty Energetycznej System WTO System EFTA System NAFTA (jeszcze nie ztrumpowany)

Nowy typ odpowiedzialności w prawie międzynarodowym publicznym : odpowiedzialność za szkody w środowisku http://www.icj-cij.org/files/case-related/150/150-20180202-JUD-01-00-EN.pdf Nikaragua pko Kostaryce (odpowiedzialność) 41. The Court has not previously adjudicated a claim for compensation for environmental damage. However, it is consistent with the principles of international law governing the consequences of internationally wrongful acts, including the principle of full reparation, to hold that compensation is due for damage caused to the environment, in and of itself , in addition to expenses incurred by an injured State as a consequence of such damage . The Parties also agree on this point. 42. The Court is therefore of the view that damage to the environment, and the consequent impairment or loss of the ability of the environment to provide goods and services, is compensable under international law. Such compensation may include indemnification for the impairment or loss of environmental goods and services in the period prior to recovery and payment for the restoration of the damaged environment

Kejs Państwo A posiada na swoim terytorium państwowe elektrownie atomowe, używane do celów cywilnych. Elektrownie te korzystają z aktualizowanych na bieżąco technologii, a także Państwo A wykonuje nadzór cywilny i wojskowy nad bezpieczeństwem ich użytkowania, w ten sposób, aby nie nastąpiła poważna awaria lub inny wypadek z udziałem tych elektrowni. Jedną z nich jest elektrownia w Białobylu. 9 listopada 2021 trzy porwane przez terrorystów samoloty pasażerskie, nie reagując na próby przechwycenia przez lotnictwo wojskowe Państwa A, zostają przez owych terrorystów jednocześnie użyte do zniszczenia elektrowni w Białobylu, poprzez rozbicie samolotów o elektrownię. Państwo A po nieudanej przechwycenia zestrzeliwuje dwa z trzech samolotów, ale trzeci unikając zestrzelenia zderza się z elektrownią, powodując wybuch reaktora. Wynikły z eksplozji opad radioaktywny pokrywa część kontynentu, na którym położone jest Państwo A. Bezpośrednio powoduje to śmierć nie mniej niż 2.000.000 osób w przeciągu 3 lat. Znacznie więcej osób odczuwa skutki choroby popromiennej. Opad wywołuje katastrofalne skutki dla środowiska, zarówno przyrody ożywionej, jak i nieożywionej, sprawiając między innymi, że następuje wymieranie niektórych gatunków zwierząt i roślin. Czy Państwo A jest odpowiedzialne prawnomiędzynarodowo za powyższe skutki? Dlaczego tak/nie?

Dziękuję za uwagę