IV. O MODELOWANIU I ZWIĄZKACH ZMIENNYCH

Ekonomistów bardzo interesują również ZWIĄZKI OBSERWO- WANYCH ZMIENNYCH (np. poziomu bezrobocia i wielkości inflacji). Znając te związki, można stworzyć UPROSZCZONY OBRAZ PROCESU GOSPODARCZEGO, czyli jego MODEL (np. słowny, rysunkowy, matematyczny, mechaniczny). MODEL przedstawia za-leżność części tego procesu, ułatwiając myślenie i działanie.

PRZYKŁAD: W wyniku obserwacji gospodarki powstały dwa szeregi czasowe, opisujące zmiany produkcji i bezrobocia w pewnym kraju w pew-nym okresie. Analiza tych danych ujawniła taki związek produkcji i bezro-bocia: „ILEKROĆ PRODUKCJA SIĘ ZWIĘKSZA, Z PEWNYM OPÓŹNIENIEM ZMNIEJSZA SIĘ BEZROBOCIE”.

Ut = -1/2•Yt-1, PRZYKŁAD: W wyniku obserwacji gospodarki powstały dwa szeregi czasowe, opisujące zmiany produkcji i bezrobocia w pewnym kraju w pew-nym okresie. Analiza tych danych ujawniła taki związek produkcji i bezro-bocia: „ILEKROĆ PRODUKCJA SIĘ ZWIĘKSZA, Z PEWNYM OPÓŹNIENIEM ZMNIEJSZA SIĘ BEZROBOCIE”. W efekcie stworzono matematyczny model tego procesu: Ut = -1/2•Yt-1, gdzie: Ut – zmiana wielkości stopy bezrobocia w okresie t, (w p.proc.); Yt-1 – zmiana wielkości produkcji w okresie t-1 (w %).

Ut = -1/2•Yt-1, PRZYKŁAD: W wyniku obserwacji gospodarki powstały dwa szeregi czasowe, opisujące zmiany produkcji i bezrobocia w pewnym kraju w pew-nym okresie. Analiza tych danych ujawniła taki związek produkcji i bezro-bocia: „ILEKROĆ PRODUKCJA SIĘ ZWIĘKSZA, Z PEWNYM OPÓŹNIENIEM ZMNIEJSZA SIĘ BEZROBOCIE”. W efekcie stworzono matematyczny model tego procesu: Ut = -1/2•Yt-1, gdzie: Ut – zmiana wielkości stopy bezrobocia w okresie t, (w p.proc.); Yt-1 – zmiana wielkości produkcji w okresie t-1 (w %). Znając ten związek, Prezydent doprowadził do wzrostu produkcji o 10%, co spowodowało spadek stopy bezrobocia o 5 p. proc. (z 15% do 10%). W efekcie Partia Prezydenta wygrała wybory! Opisujące związki zmiennych ekonomicznych modele ekono-miczne są bardzo ważnym narzędziem ekonomistów! 

A zatem, ekonomistów bardzo interesują ZWIĄZKI OBSERWO-WANYCH ZMIENNYCH. Kiedy właściwie zaobserwowaną regularność zmian zmiennych uznajemy za ZWIĄZEK PRZYPADKOWY, a kiedy za ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY?

ZADANIE W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów.

W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy.

W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku.

W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek.

W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje.

W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje.

W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje. d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpo-wiedz szczegółowo.

W którym z następujących przypadków chodzi tylko o przypadek, a w którym o związek przyczynowy? a) Już kilka razy wzrostowi cen samochodów w Polsce towarzyszył spadek liczby kupowanych przez Polaków nowych samochodów. Związek przyczynowy. b) Zauważyłem, że liczba bocianów i liczba dzieci, które rodzą się w tej wsi, zmieniają się w tym samym kierunku. Przypadek. c) Kiedy euro jest drogie, import samochodów do Polski maleje. d) Jakim kryterium kierowałeś się, udzielając odpowiedzi? Odpo-wiedz szczegółowo. Istotne dla mnie było to, czy zaobserwowanej regularność zmian jest, czy też nie jest wyjaśniana przez wiarygodną teorię, zgodnie z którą jedna zmienna stanowi przyczynę, a druga - skutek.

O PUŁAPKACH CZYHAJĄCYCH NA POSZUKIWACZY ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWYCH…

„PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu.

„PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. „Kobieta w czarni przeszła obok chaty i krowy straciły mleko”.

„PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” może spra-wić, że uznamy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek.

„PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” może spra-wić, że uznamy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. „Pianie koguta powoduje wschód słońca”.

„PROBLEM UKRYTEJ ZMIENNEJ” może sprawić, że… …za przyczynę zdarzenia A błędnie uznamy jedy-nie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w sytu-acji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest powodowane przez (ukrytą) wspólną przy-czynę C.

„PROBLEM UKRYTEJ ZMIENNEJ” może sprawić, że… …za przyczynę zdarzenia A błędnie uznamy jedy-nie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w sytu-acji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest powodowane przez (ukrytą) wspólną przy-czynę C. „To nie przypadek, że w domach zmarłych na raka płuc znajdujemy tak wiele zapalniczek”.

ZADANIE Jakie kłopoty powoduje: a) „Problem przypadkowego związku”?

Jakie kłopoty powoduje: a) „Problem przypadkowego związku”? „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu.

Jakie kłopoty powoduje: a) „Problem przypadkowego związku”? „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Problem odwróconej przyczynowości”?

Jakie kłopoty powoduje: a) „Problem przypadkowego związku”? „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Problem odwróconej przyczynowości”? „PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” może spra-wić, że uznamy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek.

Jakie kłopoty powoduje: a) „Problem przypadkowego związku”? „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Problem odwróconej przyczynowości”? „PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” może spra-wić, że uznamy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. c) „Problem ukrytej zmiennej”?

Jakie kłopoty powoduje: a) „Problem przypadkowego związku”? „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Problem odwróconej przyczynowości”? „PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” może spra-wić, że uznamy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. c) „Problem ukrytej zmiennej”? „PROBLEM UKRYTEJ ZMIENNEJ” może sprawić, że za przy-czynę zdarzenia A błędnie uznamy jedynie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w sytuacji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest powodowane przez (ukrytą) wspólną przyczynę C.

Jakie kłopoty powoduje: a) „Problem przypadkowego związku”? „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” może sprawić, że za przyczynę zdarzenia błędnie uznamy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. b) „Problem odwróconej przyczynowości”? „PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” może spra-wić, że uznamy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. c) „Problem ukrytej zmiennej”? „PROBLEM UKRYTEJ ZMIENNEJ” może sprawić, że za przy-czynę zdarzenia A błędnie uznamy jedynie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w sytuacji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest powodowane przez (ukrytą) wspólną przyczynę C. d) Podaj przykłady spowodowanych tymi problemami błędów wy-jaśniania.

d) Podaj przykłady spowodowanych tymi problemami błędów wy-jaśniania. da) „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski).

d) Podaj przykłady spowodowanych tymi problemami błędów wy-jaśniania. da) „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski). db) „PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia. Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie od-wrotnie).

d) Podaj przykłady spowodowanych tymi problemami błędów wy-jaśniania. da) „PROBLEM PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU” Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej. (Nie, np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski). db) „PROBLEM ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI” Przyczyną spadku produkcji jest zwykle zwiększenie się bezrobocia. Przecież, kiedy ludzie nie pracują, nie wytwarzają dóbr. (Zazwyczaj to zmniejszenie się produkcji jest przyczyną bezrobocia, a nie od-wrotnie). dc) „PROBLEM UKRYTEJ ZMIENNEJ” Przyczyną zamożności Szwedów jest to, że im dużo płacą. To dzięki temu przeciętny Szwed może sobie kupić o wiele więcej niż przeciętny Polak. (W tym przypadku „ukrytą przyczyną” zarówno zamożności Szwedów, jak i ich wysokich płac jest umiejętność Szwedów wytwarzania dużej, np. w porównaniu z Polakami, ilości dóbr).

  KOMENTARZ W 2014 r. zgodnie z danymi GUS wyliczony za pomocą kursu walutowego odpowiadającego parytetowi siły nabywczej i wyrażony w tzw. dolarach międzynarodowych PKB per capita w Polsce i w Niemczech wynosił – odpowiednio – 24 882 i 45 616 dolarów. „Dolar międzynarodowy”, inaczej „dolar Geary’ego–Khamisa” (od nazwisk Roya C. Geary’ego i Salema Hanna Khamisa) jest sztuczną walutą o takiej samej sile nabywczej jak dolar amerykański w konkretnym roku, np. w roku 1990 lub 2000, w Stanach Zjednoczonych. „Dolary międzynarodowe” są powszechnie używane przez ekonomistów przy okazji porównań poziomu życia w różnych krajach i w tym samym kraju w różnych czasach.

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. a) PODAJ ARGUMENTY, KTÓRE MOGĄ PRZEMAWIAĆ ZA HIPOTEZĄ O PRZYCZY-NOWEJ ZALEŻNOŚCI SAMOBÓJSTW OD BEZROBOCIA W POLSCE W TYM OKRESIE.

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. A) PODAJ ARGUMENTY, KTÓRE MOGĄ PRZEMAWIAĆ ZA HIPOTEZĄ O PRZYCZY-NOWEJ ZALEŻNOŚCI SAMOBÓJSTW OD BEZROBOCIA W POLSCE W TYM OKRESIE. Zdaniem części komentatorów zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje prosta teoria, że zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Zgodnie z tą teorią bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa.

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHO-DZIĆ TU: B) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI”?

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHO-DZIĆ TU: B) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI”? Teza, że nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw, lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia, nie ma sensu.

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHO-DZIĆ TU: C) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU”?

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHO-DZIĆ TU: C) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU”? Niektórzy sądzą, że przyczynami samobójstw jest zawsze splot wielu różnych okoliczności (np. zawiedzionej miłości, kłopotów rodzinnych, złego stanu zdrowia). Bezrobocie jest tylko jedną z nich. Wynika stąd, że silna korelacja zmian liczby bezrobotnych i liczby samobójstw jest po prostu dziełem przypadku. Inni uważają jednak, że tezie o przypadkowości wiadomego związku przeczą wyniki obserwacji i teoria, o których była mowa przy okazji odpowiedzi na pytanie (a) (a także studia przypadków konkretnych samobójstw i wyniki obserwacji zmian liczby nieudanych zamachów samobójczych).

[es, Bezrobotni nie chcą żyć, Expres Ilustrowany, 27 lutego 2004 r. ]. Opinie osób bezpośrednio stykających się z problemem „bezrobocie a samobójstwa” są dość jednoznaczne. Oto typowa wypowiedź.   „Co trzeci łodzianin, który podjął próbę samobójczą, przyznaje, iż bezpośrednią przyczyną desperackiego kroku była utrata pracy. Psychologowie ostrzegają, że w mieście przybywa bezrobotnych, którzy nie widzą dla siebie przyszłości. Potwierdza to przerażająca statystyka: każdego dnia co najmniej kilka osób pozostających bez pracy usiłuje się zabić. (...) – Każdego roku mamy coraz więcej wizyt u potencjalnych samobójców - mówią w centrum powiadamiania ratunkowego Wojewódzkiej Stacji Ratownictwa Medycznego w Łodzi. Na swe życie najczęściej usiłują targnąć się kobiety w wieku 35 - 50 lat. - (...) Brak pracy i środków na utrzymanie rodziny powoduje bezsilność, która może doprowadzić ludzi o słabszym systemie obronnym do głębokiej depresji - twierdzą eksperci od ludzkiej duszy. -Wtedy są tylko o krok od targnięcia się na własne życie. Urzędnicy z łódzkich „pośredniaków” potwierdzają, że większość bezrobotnych jest w złym stanie psychicznym. Osoby bez pracy tracą wiarę, gdy systematycznie zgłaszają się po oferty w wyznaczonych terminach, ale wciąż nie ma dla nich etatu”. [es, Bezrobotni nie chcą żyć, Expres Ilustrowany, 27 lutego 2004 r. ].

BEZROBOCIE A SAMOBÓJSTWA W POLSCE II (Zob. Kurowska, A. Bezrobocie a zamachy samobójcze, „Ekonomista”, nr 3; 2006 r. )

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHO-DZIĆ TU: D) „BŁĄD UKRYTEJ ZMIENNEJ”? (wskazówka: z niektórych badań wynika, iż wielu samobójców cierpi na zaburzenia psychiczne, najczęściej depresję i alkoholizm).

ZADANIE Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys.) w Polsce (lata 1990-2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samo-bójstw w Polsce w latach 1990-2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHO-DZIĆ TU: D) „BŁĄD UKRYTEJ ZMIENNEJ”? (wskazówka: z niektórych badań wynika, iż wielu samobójców cierpi na zaburzenia psychiczne, najczęściej depresję i alkoholizm). Skoro wielu samobójców cierpi na zaburzenia psychiczne, to może nie wzrost bezrobocia, a częstsze zachorowania powodowały wzrost liczby samobójstw? Choroba mogła być także przyczyną utraty pracy, co tłumaczy związek między samobójstwami i bezrobociem. Taki pogląd wymaga jednak wyjaśnienia zmian liczby zachorowań na choroby psychiczne po 1990 roku.