Przegląd najważniejszych europejskich idei politycznych. Część 3: wiek XIX

Jako reakcja na Rewolucję Francuską pojawiają się różne oblicza konserwatyzmu. Joseph de Maistre (1753-1821) - oddzielenie wiary od rozumu doprowadza do destrukcji. Umowa społeczna jest absurdem, ponieważ rzeczywistością człowieka jest naród, a władza pochodzi od Boga. Edmund Burke (1729-1797) - Rozum nie jest w stanie ogarnąć złożoności empirycznej rzeczywistości. Zamiast tworzyć idee człowiek winien zgłębiać porządek rzeczy i do niego dostosować realia polityczne. Rewolucji przeciwstawia Burke roztropną kontynuację. Lekceważenie historii jest trwonieniem jej kapitału. Władza powinna mieć nimb świętości, żeby miała autorytet i spełniała swoją funkcję hamowania ludzkich żądz.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) Świat ulega ciągłemu rozwojowi, którego motorem jest wolność. Rozwój ten jest procesem dialektycznym. Jednym z wcieleń ducha jest państwo. Hegel artykułuje również wprost ideę społeczeństwa obywatelskiego (bürgerliche Gesellschaft). Jest to sfera stosunków nie będących w sferze bezpośredniego zainteresowania państwa, chociaż pozostaje ono jego gwarantem.

Nacjonalizm Jako reakcja na gloryfikujące rozum Oświecenie, pojawia się romantyzm, uwznioślający to co ukryte, mistyczne, tajemnicze. Na tej podstawie wyrasta przekonanie o istnieniu ducha narodu, który ucieleśnia moc jego trwania. W praktyce nacjonalizm zrodził ideę imperializmu, wedle której państwo dla dobra narodu winno agresywnie rozszerzać swoje terytorium i eksploatować podbite ludy (kolonializm).

Socjalizm i kwestia robotnicza Esencją socjalizmu jest przekonanie, że człowiek jest integralnie związany z innymi, zaś emancypacja powinna dokonywać się przede wszystkim w sferze gospodarczej, kontekstem zaś – społeczeństwo industrialne, w którym powszechnym doświadczeniem jest praca. Idee te rozwinął Karl Marx (1818-1883). Punktem wyjścia była dla niego filozofia Hegla (w szczególności idea historycyzmu), ale odrzucił jej idealizm zastępując go materializmem. Od wczesnych socjalistów przejął pogląd, iż wolność winna realizować się w sferze stosunków ekonomicznych. Według Marksa, wskutek alienacji praca staje się towarem. Pozwala to mniejszości wyzyskiwać większość. Kapitalizm mami przy tym człowieka obietnicami wolności obywatelskiej. Wolność może się zrealizować jedynie w drodze rewolucji socjalistycznej, która zniesie własność prywatną, zlikwiduje podziały klasowe, państwo jako „nadbudowa” własności prywatnej przestanie być potrzebne.

Nowoczesny liberalizm John Stuart Mill (1806-1873) był orędownikiem swobody myśli, zrzeszania się, wygłaszania opinii. Dla Milla miarą wolności jest możliwość przekraczania barier, odrzuca konwenanse i głosi pochwałę autokreacji. Optymalnym ustrojem jest dla niego demokracja, zwłaszcza wtedy, gdy aktywność polityczna jest formowaniem charakteru. Alexis de Tocqueville (1805-1859), autor „O demokracji w Ameryce” docenił USA jako miejsce, gdzie realizuje się równość polityczna i równość możliwości. Zauważył jednak, że system ten nieuchronnie generuje napięcia np. pomiędzy wolnością a równością. Dowodzi też, że w demokracji opinia publiczna staje się „bóstwem prawdy”.

Nauka społeczna Kościoła Katolickiego Jest ona oparta na tomizmie, który odróżnia prawa natury i prawa stanowione. Została wyłożona w encyklice Leona XIII „Rerum novarum”. Odrzuca ona zarówno socjalizm jako antyreligijny jak i kapitalizm jako niszczący godność osoby ludzkiej. Własność drobna i średnia jest niezbywalnym prawem człowieka, ale idą za nią określone obowiązki wobec społeczeństwa. Z biegiem czasu sformułowano też zasadę subsydiarności tj. państwo ma obowiązek pomagać ludziom, ale tylko jeśli zostaną wyczerpane inne możliwości.