Anatomia, fizjologia, endokrynologia układu płciowego mężczyzny i kobiety. Regulacja hormonalna cyklu miesiączkowego. Dr n. med. Aleksandra M. Kicińska Katedra i Zakład Fizjologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik Dydaktyczny Przedmiotu Metody Rozpoznawania Płodności Klinika Chorób Wewnętrznych, Tkanki Łącznej z Oddziałem Immunologii GUMed Prezes Naprocentrum i Kierownik Poradni Zdrowia Prokreacyjnego w Gdańsku

Układ rozrodczy męski - funkcje Wytwarzanie, odżywianie i przechowywanie gamet męskich (plemników) Wprowadzenie nasienia do układu płciowego żeńskiego Wytwarzanie męskich hormonów płciowych (androgenów) i receptorów dla nich

Układ rozrodczy męski

Narządy rozrodcze wewnętrzne Jądro i najądrze Przewód wytryskowy Nasieniowód Gruczoły dodatkowe: Pęcherzyki nasienne Gruczoł krokowy/prostata Gruczoły opuszkowo-cewkowe

Jądro i najądrze Wielkość – 4 x 3 x 2,5 cm Waga – 11-17 g Jądro prawe nieco większe niż lewe Jądra są zawieszone w mosznie na powrózku nasiennym zawierającym: nasieniowód, tętnice, żyły naczynia limfatyczne. NAJĄDRZE-magazynuje plemniki, umożliwia ich dojrzewanie (1-3 tygodni), fagocytuje zdegenerowane plemniki, stanowi drogę wyprowadzającą nasienie

Jądra - kanaliki i śródmiąższ Kanaliki plemnikotwórcze - m-ce powstawania plemników. Każdy kanalik plemnikotwórczy wyścielony jest proliferującym nabłonkiem plemnikotwórczym i komórkami podporowymi Sertolego-odżywiają kom.plemnikotwórcze i plemniki (+f.wydzielnicza,+f.fagocytarna) Tkanka śródmiąższowa jądra: -fibroblasty, kolagen, naczynia krwionośne i limfatyczne -Komorki Leydiga – wydzielają testosteron Spermatogeneza - mitoza i mejoza: gamety(spermatydy) z 23 chromosomami Spermiogeneza - przekształcenie spermatyd w plemniki

Testosteron Wydzielany przez komórki Leydiga pod wpływem LH Utrzymuje spermatogenezę w kanalikach plemnikotwórczych Utrzymuje strukturę i funkcję dróg wyprowadzających i gruczołów dodatkowych Stymuluje i utrzymuje II rzędowe cechy płciowe Uczestniczy w regulacji wydzielania LH

Nasieniowód Z przewodu najądrza - ok.45 cm dł. Łączy się bańką z pęcherzykami nasiennymi- przewód wytryskowy – ich skurcz: EJAKULACJA Powrózek nasienny: nasieniowód+naczynia+nerwy Transport plemników i magazynowanie ich w bańce

Nasieniowód

Gruczoły Pęcherzyki nasienne: gęsta wydzielina bogat w aa, PG, fruktoza Prostata: surowiczo-mleczna wydzielina-enzymy proteolityczne-PSA-rozpuszczają żel, powstający po ejakulacji. Zawiera: kwas cytrynowy, fruktozę, aminokwasy, sperminę, fosfatazę kwaśną, enzymy: amylazę, fibrynolizynę Funkcja: odżywcza dla plemników Gr.opuszkowo-cewkowe: śluzowa wydzielina-galaktoza, kw.sialowy i glukuronowy

NASIENIE/sperma PLEMNIKI+PŁYN NASIENNY- obj.ejakulatu ok.3,5 ml (liczba plemników N: 20-150 mln/1 ml) Plemniki: 10% ejakultu -główka,wstawka,witka - 60µm, (4,5µm główka) -cykl rozwojowy plemnika: 74 dni -żyją kilka godzin w kwaśnym środ. pochwy -żyją 3-5(7)dni w płodnym śluzie

Płyn nasienny: Wydzielina : I frakcja - gruczołów opuszkowo-cewkowych (Cowpera) II frakcja – najądrza, nasieniowodu, gruczołu krokowego, gruczołów cewki moczowej (Littrego) - 80% obj. nasienia III frakcja - pęcherzyków nasiennych

Drogi wyprowadzające nasienie Najądrza Nasieniowody Przewody wytryskowe Cewka moczowa-wspólny odcinek z drogami moczowymi

Zewnętrzne narządy płciowe Prącie Moszna oraz Zwieracz pęcherza moczowego

Prącie ●Zawiera 2 ciała jamiste wypełniane krwią w stanie Wzwodu. Erekcję pobudza układ Parasympatyczny. ● 1 ciało gąbczaste – cewka moczowa. FUNKCJA: 1.Wprowadza nasienie do dr.rodnych kobiety. 2.Wyprowadza mocz z p.m.

Moszna Twór skórno-mięśniowy z licznymi gr.potowymi Jądra zstępują w 7 m-cu ciąży Wnętroswto-bezpłodność W mosznie temperatura jest o 2-3 stopnie niższa od temp. ciała, co jest niezbędne dla prawidłowej spermatogenezy Ochrona jąder, f.termoregulacyjna

Zwieracz pęcherza moczowego Umożliwia kontrolowane oddawanie moczu Zapobiega mieszaniu się nasienia z moczem poprzez skurcz w trakcie ejakulacji

Ukł. rozrodczy żeński - funkcje Układ rozrodczy żeński wytwarzanie komórkek płciowych –gamet żeńskich (kom. jajowe) Przyjmuje gamety męskie- komórki płciowe męskie-plemniki celem zapłodnienia Tworzy odpowiednie środowisko do zapłodnienia Stwarza odpowiednie warunki fizyczne i hormonalne do implantacji zarodka Odżywia zarodek i płód w okresie ciąży Umożliwia poród dojrzałego płodu

Układ rozrodczy żeński Wewnętrzne narządy płciowe Jajnik Jajowód Macica Pochwa Zewnętrzne narządy płciowe Wzgórek łonowy Łechtaczka Wargi sromowe mniejsze i większe Przedsionek pochwy

Układ rozrodczy żeński

Położenie narządów płciowych żeńskich

Pochwa 3 warstwy: bł. śluzowa, mięśniowa, włóknista Miejsce złożenia prącia w akcie współżycia Początkowy odcinek wędrówki plemników do komórki jajowej W czasie porodu stanowi część miękką kanału rodnego

Macica:7 x 5 x 2,5 cm Budowa Funkcja: Trzon Cieśń Szyjka 3 części: Trzon Cieśń Szyjka 3 warstwy: Błona śluzowa (endometrium) Błona mięśniowa (myometrium) Błona surowicza (perimetrium) Funkcja: Transport plemników Zagnieżdżenie zarodka i rozwój ciąży Poród

Macica w czasie ciąży W czasie ciąży dochodzi do hypertrofii (przerostu, wzrostu objętości komórek) i hiperplazji (wzrostu liczby komórek, rozrost) → 20x ↑wagi (z 50 do 1000 g) Błona śluzowa – przemiana w doczesną Powrót do normalnych rozmiarów - kilka tygodni po porodzie.

Szyjka macicy Mniej włókien mięśniowych → kolagenowe i sprężyste Pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, komórki bogate w glikogen Krypty gruczołowe – wytwarzają różne rodzaje śluzu pod wpływem hormonów

Jajowód - 10-12 cm 4 odcinki: Bł.śluzowa: Funkcja: Lejek Bańka Cieśń Cz.maciczna Bł.śluzowa: komórki z migawkami, komórki z mikrokosmkami Wydzielina o charakterze śluzowym Funkcja: Wychwycenie komórki jajowej i stworzenie środowiska do zapłodnienia. Miejsce zapłodnienia-BAŃKA JAJOWODU!!! Transport plemników i zygoty.

Jajnik Gruczoły płciowe żeńskie=GONADY Funkcja: 1. Dojrzewanie i uwalnianie komórek jajowych=gamet 2. Wytwarzanie hormonów płciowych

Jajnik Parzysty narząd o średnicy ok. 3cm. Błona biaława jajnika (tkanka łączna) Kora jajnika: Pęcherzyki jajnikowe - miejsce wytwarzania gamet Zrąb – tkanka łączna, fibroblasty, k. tuczne, makrofagi, naczynia krwionośne – wydzielanie hormonów sterydowych, podpora dla pęcherzyków, tworzenie otoczki pęcherzyków (k. tekalne) Rdzeń – tkanka łączna

Fizjologia rozrodu

CYKL JAJNIKOWY Stadium pęcherzykowe/f.folikularna Jajeczkowanie (owulacja) Stadium lutealne/f.lutealna

Atrezja pęcherzyków 6 m.ż.pł.- 6 mln Noworodek – 2 mln 1 rok – 1 mln Pokwitanie – 0,4 mln (400 tys.) Owulacja 0,1% pęcherzyków - ok. 400 cykli

CYKL JAJNIKOWY - faza folikularna P.pierwotne – od 4 m.ż.p.-oocyt I rz.(profaza I podz. mejot.) – jedna warstwa kom.ziarnistych, inhibitor dojrzewania owocytów – OMI - jadro w diktiotenie, uzyskiwanie wrażliwości na gonadotropiny Ok.1000 pęcherzyków rozpoczyna swoje dojrzewanie ok.3 m-ce przed danym cyklem Rekrutacja ok.30 przed danym cyklem po koniec f.lutealnej poprzedniego cyklu P.preantralny: 200µm -pierwszorzędowe,wzrastające, osłonka przejrzysta→wieniec promienisty-kom.ziarniste P.antralny: 500µm -drugorzędowe-wtórne,dojrzewające: war.kom.ziarnistych-wzgórek jajonośny, jamka z płynem Selekcja 5-6 d.c.→ wybór jednego pęcherzyka, atrezja pozostałych Dominacja: P.dominujący, dojrzały=p.Graafa, śr.15-25 mm, uwypuklenie pow.jajnika, oocyt I→oocyt II rz.+ c.kierunkowe (metafaza II podziału), produkuje ↑ estrogeny

CYKL JAJNIKOWY- OWULACJA Pod wpływem LH → uwolnienie komórki jajowej (oocytu II rzędu) z p.Graafa do bańki jajowodu (enz.trawiące kolagen) Zakończenie I podziału mejotycznego, powstaje oocyt II rzędu i ciałko kierunkowe. Pęcherzyk Graafa przekształca się w ciałko żółte.

Cykl jajnikowy-f.lutealna Poowulacyjne hamowanie gonadotropin-blok kolejnej owulacji Progesteron - wydz. przez c.żółte, hamuje pulsy GnRH; estrogeny: hamują ośrodek cykliczności β-endorfina - wydz. przez przysadkę hamuje wydz. LH i GnRH Inhibina - wydz. przez c.żółte, hamuje wydz. FSH FRP (folicle regulatory protein)-hamuje dojrzewanie pęch.jajnikowego

Okołoowulacyjne zmiany stężeń hormonów ↑ Estradiolu: 24-48 godz. przed owulacją ↑ LH i FSH ok.16 godz. przed owulacją ↑ progesteronu ok. 8 godz. przed owulacją, a po owulacji – gwałtowny ↑

Komórka jajowa-oocyt II rz. Średnica 130 µm (>plemnika) 23 chromosomy Osłonka przezroczysta Wieniec promienisty-kom.ziarniste Żyje 24 h Zdolna do zapł.6-12 h

Zmiany błony śluzowej macicy Faza złuszczania miesiączka endometrium złuszcza się Faza wzrostu (estrogenowa) silna proliferacja wzrost błony śluzowej odbudowa gruczołów i nabłonka Faza wydzielnicza (progesteronowa) ●poszerzenie i skręcenie gruczołów śluzowych ● rozpulchnienie Faza niedokrwienia– ● ↓progesteronu i estrogenów degeneracja gruczołów, ● skurcz i pękanie nacz. krw.,

Zmienność wydzielania śluzu szyjkowego Śluz G (zależny od progesteronu – faza przedowulacyjna i lutealna) jest niepłodny, nieprzenikliwy. Gęsty, lepki, kruchy zamyka ujście szyjki macicy, nie stwarzając tym samym dogodnych warunków dla plemników i uniemożliwiając zapłodnienie. Daje uczucie wilgotności. Zawiera IG i subst. p-bakteryjne. Śluz L (estrogenozależny) jest bardziej przenikliwy, zatrzymuje plemniki niepełnowartościowe. Występuje w fazie okołoowulacyjnej. Zawiera dużo glukozy, jonów metali, magnezu. Jest to śluz typu mniej płodnego. Śluz S (estrogenozależny) jest najbardziej płodny, w nim dochodzi do dojrzewania (kapacytacji) plemników. Daje uczucie mokrości. Jest przejrzysty, rozciągliwy, śliski. Wyglądem przypomina białko jaja kurzego.

Kontrola wydzielania hormonów: Hormony uwalniające i tropowe

Kontrola wydzielania hormonów Podwzgórze Przysadka mózgowa Nadnercza Tarczyca Gonady Trzustka Szyszynka Grasica Komórki ciała

Podwzgórze

PODWZGÓRZE Uwalnia liberyny i statyny hormonów przysadkowych, m.in..gonadoliberyny i gonadostatyny Podwzgórze stanowi łącznik pomiędzy układem nerwowym i hormonalnym. GnRH - hormon uwalniający gonadotropiny Gonadoliberyna wydzielanie toniczne, pulsacyjne, i cykliczny wyrzut u kobiet - jest hamowany przez nadmiar gonadotropin

Podwzgórze i przysadka

Podwzgórze→tylny płat przysadki ADH (antydiuretyczny hormon=wazopresyna) pobudza zwrotne wchłanianie wody z moczu pierwotnego, powoduje wzrost ciśnienia we krwi, oraz skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych. OKSYTOCYNA – pobudza skurcze macicy, ułatwia transport plemników w stronę jajowodu, nasila działanie estrogenów, hamuje natomiast działanie progesteronu, działa głównie na gruczoł mleczny oraz macicę

Podwzgórze → drogi nerwowe → tylny płat przysadki Przysadka Tylni płat przysadki (synteza w podwzgórzu): oksytocyna, wazopresyna (ADH) Podwzgórze → drogi nerwowe → tylny płat przysadki Przedni płat przysadki – 75% masy gruczołu: gł. hormony tropowe Podwzgórze → nacz. ukł. wrotny → przedni płat przysadki

Gonadotropiny: LH - Lutropina u kobiet: FSH - Folitropina u kobiet: * wzrost pęcherzyków * synteza estradiolu /aktywność aromatazy/ * indukuje pojawienie się receptorów dla LH FSH u mężczyzn: pobudza spermatogenezę LH - Lutropina u kobiet: * dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego (synteza androgenów-dojrzewanie/atrezja pęcherzyka, substrat do prod. estrogenów) * jajeczkowanie → ↑PG * luteinizacja p.Graafa * produkcja progesteronu przez c.żółte (z LDL) LH u mężczyzn: pobudza komórki śródmiąższowe jąder do produkcji testosteronu

FSH - FAZA FOLIKULARNA stopniowe zwiększanie stężenia FSH pod wpływem GnRH i zwrotnie przy ↓hormonów c.żółtego wzrost pęcherzyka jajnikowego wzrost stężenia estradiolu (konieczne LH) ↑estradiolu hamuje zwrotnie FSH wzrost liczby rec. dla LH w endometrium wyrzut LH (konieczny pik E -200 pg/ml, dodatnie sprzężenie) owulacja 24-36h

LH - FAZA LUTEALNA rozpoczyna się z chwilą powstania ciałka żółtego wzrost stężenia progesteronu hamuje wydzielanie LH, powoduje zanik ciałka żółtego (N: 10-16 dni) spadek stężenia estrogenów, progesteronu przy końcu f.lutealnej→ brak hamowania przysadki i podwzgórza → ↑FSH.

PROLAKTYNA Przedni płat przysadki. Nie jest gonadotropiną. Pobudzenie wydzielania: prolaktoliberyna, estrogeny (drażnienie br.sutkowej, ciąża , połóg, stosunek płciowy) Zahamowanie: prolaktostatyna, progesteron Główny hormon laktacyjny – fizjologicznie po porodzie pobudza wydzielanie pokarmu Hormon hamujący wydzielanie gonadotropin! Wzmacnia działanie steroidów w jądrach (poprzez kom. podporowe - Sertolego), ale nadmiar PRL hamuje czynność jąder Wysokie stężenie PRL hamuje owulację (hamuje uwalnianie FSH i LH)

OKSYTOCYNA/(-)progesteron 1. MACICA: PORÓD - inicjacja i prawidłowy przebieg czynności skurczowej macicy POŁÓG – prawidłowe zwijanie i obkurczanie mięśnia macicy 2. SUTEK: LAKTACJA – ułatwia wypływ pokarmu 3. POCHWA: Pobudza receptory kom.wydzielniczych Skurcze pochwy i macicy w czasie stosunku płciowego - orgazm

Kontrola wydzielania hormonów: Hormony uwalniające i tropowe Podwzgórze Przysadka Sterydy płciowe Kortykosterydy Gonady Kora nadnerczy (gonadoliberyna) (kortykoliberyna) (hormon kortykotropowy) (hormon luteinizujący i folikulootropowy) Kontrola wydzielania hormonów: Hormony uwalniające i tropowe

Nadnercza Rdzeń: Kora: - kortykosterydy: www.web-books.com Nadnercza Nerki Rdzeń: katecholaminy: - adrenalina (= epinefryna) - noradrenalina (= norepinefryna) Kora: - kortykosterydy: glukokortykosterydy (kortyzol) - mineralokortykosterydy (aldosteron) - androgeny Kora Rdzeń www.dkimages.com

Androgeny nadnerczy } aromataza (mózg, wątroba, tk. tł.) przekształca je w estradiol i estron } ilości śladowe DHEA – dihydroepiandrosteron Androstendion Testosteron Estrogeny Progesteron

Dziękuję za uwagę