Słowianie zachodni - tutejsi czy przybysze Janusz Piontek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Antropologii XLI Konferencja Polskiego Towarzystwa Antropologicznego Kraków, 2007

Stan badań We współczesnej archeologii zaznaczają się dwa poglądy na temat etnogenezy Słowian. Pierwszy przyjmuje, że pierwotne siedziby Słowian w okresie wyprzedzającym ich wielką historyczną ekspansję znajdowały się częściowo lub nawet całkowicie - w północno-wchodniej części Europy środkowej, a w szczególności w dorzeczu Odry i Wisły. Drugi kierunek szuka tych siedzib wyłącznie na obszarach położonych dalej na wschód.

Stan badań Spory w archeologii i językoznawstwie pomiędzy autochtonistami, którzy uważają, że Słowianie zamieszkiwali ziemie miedzy Bugiem i Odrą „od zawsze”, a allochtonistami, którzy uważają, że Słowianie przyszli na te ziemie i tereny na południu Europy dopiero w początkach V/VI wieku n.e.) toczą się od bardzo dawna.

Cel badań Antropologa fizycznego interesuje to, czy prawdziwa jest hipoteza allochtonistów, mówiąca o tym: „[...] że nie odgrywający dotąd większej roli i zajmujący raczej niewielki obszar lud zaczyna[ł] nagle robić olśniewającą karierę historyczną i rozprzestrzenia[ł] się w bardzo szybkim tempie na terenach przekraczających wielokrotnie obszar jego pierwotnego zasiedlenia. [...] (Jak twierdził K. Godłowski, a za nim niektórzy inni archeolodzy).

Cel badań Cel badań oraz, czy prawdziwa jest druga hipoteza allochtonistów mówiąca o tym, [...] że między okresem rzymskim a wczesnym średniowieczem nastąpiła w dorzeczu Odry i Wisły wymiana ludności. W hipotezie tej zakłada się, że plemiona germańskie opuściły te tereny pod koniec okresu rzymskiego, a pozostawione przez nie obszary zostały zaludnione przez Słowian w V/VI wieku n.e., którzy w tym czasie cechowali się bardzo wysokimi możliwościami rozrodczymi i zdolnością do ekspansji terytorialnej.

Cel badań Przedstawione będą wyniki badań w dwóch obszarach: stan i dynamika biologiczna populacji z dorzecza Odry i Wisły w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu, zróżnicowanie morfologiczne (cech czaszki) populacji ludzkich na obszarze występowania kultury wielbarskiej i kultury czerniachowskiej w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu.

Stan i dynamika biologiczna populacji z dorzecza Odry i Wisły w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu

Analiza danych paleodemograficznych Archeolodzy propagujący koncepcję K. Godłowskiego (a także jej autor) nigdy nie przedstawili żadnych dowodów na to, że populacje, zamieszkujące w V w. obszar rozciągający się od podnóża Karpat aż po Prypeć i na lewobrzeża środkowego Dniepru (łącznie około 300 tys. km2), uległy transformacji demograficznej, która pozwoliłaby na ekspansję ludnościową. Opinia archeologa allochtonisty z Internetu: Dokładne przyczyny eksplozji demograficznej Słowian nie są znane,[jednak] nie należy od razu głosić, że wszystko wyjaśnia autochtonizm Słowian nad Wisłą. Wytłumaczenie racjonalne jest tylko go nie znamy.

Wyliczenia paleodemograficzne Z badań S. Kurnatowskiego (1977) wynikało by, że w 1000 roku Słowianie zachodni liczyli około 1 800 tys. osób. Gdyby przyrost naturalny w populacji wyjściowej Słowian wynosił od 1‰ do 4 ‰, to musiało by przybyć w V/VI wieku n.e. na tereny zajmowane przez Słowian zachodnich od 240 tys. osób do 1 mln osób. Tymczasem obszary zajmowane przez Słowian wschodnich zamieszkiwać mogło jedynie od 300 tys. osób. do 1 350 mln osób

Wyliczenia paleodemograficzne Słowianie wschodni około 1000 roku Szacunki S. Kurnatowskiego (1977) Obszar – 600 tys, km2 Ludnośc 3 500 tys. Osób K. Godłowski (1979) zakładał obszar 300 tys. km2 Tak więc: ludność = 1 750 tys. osób, przy gęstości zaludnienia około 5,8 osoby na km2

Wyliczenia paleodemograficzne Słowianie wschodni około 500 roku (szacunek dla przyrostu naturalnego 1 ‰ do 4 ‰). Szacunek wg. S. Kurnatowskiego (1977) Obszar – 600 tys., km2 Ludność 2 700 tys. do 770 tys. osób Szacunek wg. założenia K. Godłowskiego (1979) Obszar – 300 tys. km2 Ludność 1 350 tys. do 385 tys. osób

Stan i dynamika biologiczna populacji z okresu rzymskiego Jak kształtowała się struktura wymieralności populacji ludności kultury wielbarskiej? Zebrano dane dotyczące wieku w chwili śmierci 3089 osobników pochowanych na 20 cmentarzyskach. Średni wiek w chwili śmierci osobnika dorosłego dla tych cmentarzysk wahał się od 28,5 do 40,5 lat. Średnie wyliczone z danych dla szkieletów były wyższe od obliczeń wykonanych na podstawie oznaczeń z grobów ciałopalnych.

Długość trwania życia w niektórych populacjach z okresu rzymskiego Niektóre cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej Autor danych N X Cecele, groby ciałopalne Kowalewko, szkielety Masłomęcz, szkielety Pruszcz Gd. St. 10, szkielety Pruszcz Gd. St . 10, ciałopalne Pruszcz Gd. St. 7, szkielety Wiercińska Rewekant, Segeda Kozak-Zychman Dąbrowski i in. Gładykowska 485 185 262 143 178 290 118 35,2 35,5 40,5 40,2 38,7 32,4 39,1

Stan i dynamika biologiczna populacji słowiańskich Zebraliśmy dane o przeciętnym trwaniu życia osobnika dorosłego w populacjach Słowian wschodnich, Słowian zachodnich i Słowian południowych, obliczone przez różnych autorów. Klasyfikację etniczną badanych cmentarzysk wykonali autorzy cytowanych publikacji. Ogółem: Słowian wschodnich reprezentowało 1132 osobników, Słowian zachodnich ponad 10 000 osobników, Słowian południowych 2844 osobników.

Długość trwania życia w populacjach słowiańskich Z danych tych wynika, że najniższe wartości średniego wieku w chwili śmierci osobników dorosłych występowały w populacjach: Słowian wschodnich (36-40 lat), i Słowian zachodnich (32-41 lat), a najwyższe dla Słowian południowych (42-47,5 lat).

Średnia długość życia osobnika dorosłego w populacjach słowiańskich Liczba grup N X Słowianie wschodni Słowianie zachodni Cmentarzyska - Polska Cmentarzyska - Niemcy Cmentarzyska - Czechy i Słowacja Cmentarzyska – Słowacja, VII-VIII w. Cmentarzyska - Słowacja, IX-X w. Słowianie południowi Cmentarzyska – Słowenia Cmentarzyska – Serbia Cmentarzyska – Chorwacja Cmentarzyska – Bułgaria 6 9 4 26 7 1132 3853 836 ~5000 1652 328 870 729 869 376 38,5 36,4 34,9 42,6 40,9 43,9 44,9 45,6 39,6 43,5

Analiza paleodemograficzna: wnioski Struktura wymieralności ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu jest podobna. Populacje Słowian wschodnich i zachodnich nie cechował spadek wymieralności w okresie reprodukcyjnym, który mógłby wywołać, przy niezmienionym poziomie płodności, nagły wzrost liczebny populacji (transformację demograficzną).

Zróżnicowanie morfologiczne populacji ludzkich na obszarze występowania kultury przeworskiej, wielbarskiej i kultury czerniachowskiej w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu

Zróżnicowanie morfologiczne Ostatnio Dąbrowski (2003, 2004, 2007) przedstawił wyniki badań zróżnicowania antropologicznego populacji ludzkich z dorzecza Odry i Wisły w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu.

Zróżnicowanie morfologiczne W badaniach wykorzystał 168 czaszek osobników męskich i żeńskich z okresu rzymskiego. Do badań porównawczych wykorzystał czaszki zaliczane do kultury czerniachowskiej (90 czaszek męskich i 94 czaszki żeńskie) oraz materiały kraniologiczne z okresu wczesnego średniowiecza: Słowianie Wschodni – 835 czaszek męskich i 456 czaszek żeńskich; Słowianie Zachodni – 2652 czaszki męskie i 2246 czaszek żeńskich.

Podobieństwo biologiczne populacji z okresu wpływów rzymskich do wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich i Słowian wschodnich – mężczyźni R. Dąbrowski 2007)

Podobieństwo biologiczne populacji z okresu wpływów rzymskich do wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich i Słowian wschodnich – kobiety (R. Dąbrowski 2007)

Zróżnicowanie morfologiczne: wnioski Analiza porównawcza cech morfologicznych czaszek, wykonana przez R. Dąbrowskiego, wykazała bardzo wysokie podobieństwo ludności z okresu rzymskiego (kultury przeworskiej, wielbarskiej i czerniachowskiej) do do Słowian zachodnich i Słowian wschodnich.

Zróżnicowanie morfologiczne populacji Słowian zachodnich oraz średniowiecznych populacji skandynawskich: wyniki badań własnych

Dendrogram grupujący populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii (czaszki męskie) Średniowieczni Słowianie zachodni i domniemani Goci Średniowieczne populacje skandynawskie, w tym populacja z Kołobrzegu i Góry Chełmskiej

Dendrogram grupujący populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii (czaszki żeńskie) Średniowieczni Słowianie zachodni i domniemani Goci Średniowieczne populacje skandynawskie oraz populacje z Pomorza

Populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii Kruszwica

Populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii

Wnioski końcowe Brak różnic międzygrupowych pomiędzy populacjami z okresu rzymskiego i Słowian zachodnich, w cechach kraniometrycznych, świadczy o podobnej strukturze genetycznej tych grup. Dane o morfologii czaszki nie potwierdzają zjawiska dyskontynuacji w zasiedleniu obszarów w dorzeczu Odry i Wisły pomiędzy okresem rzymskim a wczesnym średniowieczem.

Wnioski końcowe Podsumowując należy stwierdzić, że jak dotychczas żadne badania antropologiczne nie potwierdzają tezy o dyskontynuacji zasiedlenia obszarów w dorzeczu Odry i Wisły, a wręcz odwrotnie wykazują wysokie podobieństwo biologiczne pomiędzy ludnością z okresu rzymskiego i z wczesnego średniowiecza, zamieszkującą te ziemie. Oczywiście badania z zakresu antropologii fizycznej nie mogą samodzielnie i jednoznacznie udzielić odpowiedzi na pytanie: czy wykazana kontynuacja biologiczna (kontynuacja zasiedlenia) była ciągłością etniczną?

Podziękowania Badania były finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, grant Nr 2P04C 103 29, a realizował je zespół w składzie: Beata Iwanek, Oskar Nowak, Janusz Piontek, Sergey Segeda

Serdecznie dziękuję za uwagę