Źródła prawa w średniowieczu NSP rok I Tomasz Resler Zakład Historii Administracji

I. Ogólna charakterystyka prawa w średniowieczu: Przewaga prawa zwyczajowego: prawo feudalne miało swoje źródło przeważnie w zwyczaju (obyczaju), tj. w powszechnie uznanej, uświęconej tradycją formie zachowania się przyjętej w danej grupie społecznej, przy zwyczajach cieszących się powszechną aprobatą powstawało powszechne przeganianie (opinio necessitatis), że są one użyteczne, niezbędne i posiadają powagę prawa, zwyczaj rodził prawo zwyczajowe tzn. państwo rozstrzygało problem w oparciu o zwyczaj funkcjonujący w danej grupie społecznej i stosowało do jego wyegzekwowania przymus państwowy, pierwotnie prawo zwyczajowe było prawem niepisanym i przekazywanym z pokolenia na pokolenie w formie ustnej,

I. Ogólna charakterystyka prawa w średniowieczu: prawo zwyczajowe cechowała niepewność i ociężałość, rodziła się niepewność odnośnie różnych kwestii prawnych, wyjaśnieniem wątpliwości zajmowała się starszyna plemienna, która na wiecach i innych uroczystościach udzielała pouczeń, Zasada osobowości prawa: polega na tym, że bez względu na miejsce pobytu jednostka podlega swojemu prawu narodowemu, jej przeciwieństwem jest zasada terytorialności prawa (powszechnie stosowana obecnie), zasada ta była charakterystyczna dla państw wczesnośredniowiecznych, ale i w tym okresie od nie odchodzono (np. Lex Longorbardorum z VII w.), 3. Partykularyzm : terytorialne rozbicie prawa na szereg lokalnych praw zwyczajowych, nie było jednego systemu prawa w państwie lecz wiele np. we Francji istniało XIV/XV w. ok. 700 lokalnych systemów prawa,

I. Ogólna charakterystyka prawa w średniowieczu: Nierówność wobec prawa: była cechą charakterystyczną prawa średniowiecznego, kazuistyczne zróżnicowanie zasad odpowiedzialności prawnej jednostek w zależności od statusu społecznego, zawodowego, politycznego, prawnego, prawo różne w przypadku takiego samego zdarzenia prawnego, w zależności od pozycji (statusu) tak sprawcy, jak również osoby poszkodowanej, zróżnicowanie prawa średniowiecznego było wielostopniowe: zależało m.in. od pochodzenia etnicznego, piastowanego urzędu, statusu prawnego, płci, zajmowanego stanowiska i wielu innych jeszcze czynników, 5. Stanowy charakter prawa:

I. Ogólna charakterystyka prawa w średniowieczu: 5. Stanowy charakter prawa: partykularyzm personalny, w miarę wykształcania się stanów rodziło się także prawo stanowe, każdy stan rządził się odrębnym, właściwym dla danej grupy społecznej systemem prawnym, partykularnym osobowy pokrywał się czasem z terytorialnym np. prawo miejskie Lubeki obowiązywało mieszczan i było jednocześnie jednym z systemów prawa na terenie miasta, prawa szczególne rozwijało się obok prawa stanowego, największe znaczenie miało prawo lenne, regulujące stosunki między seniorem a wasalem, w Niemczech prawo służebne, regulujące prawa tzw. służków dworskich, czy prawo górnicze, morskie, handlowe, wekslowe.

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: Leges Barbarorum i Leges Romanae Barabarorum: źródłem prawa we wczesnośredniowiecznej Europie zasadniczo był zwyczaj, jednak w Europie Zach. już z początkiem V w. źródłem wiedzy o prawie zwyczajowym stawały się spisy prawa zwyczajowego, w postaci: Leges Barbarorum „prawa barbarzyńców” - spisy (zbiory) praw zwyczajowych poszczególnych szczepów germańskich, Leges Romanae Barbarorum „prawa rzymskie barbarzyńców” - były to spisy (zbiory) praw zwyczajowych ludności galorzymskiej, która w wyniku ekspansji germańskiej dostała się pod panowanie poszczególnych szczepów germańskich i ich władców, nie były ustawami, lecz jedynie spisami prawa zwyczajowego, sporządzano je zazwyczaj z inicjatywy germańskich władców formalnie miały one charakter spisów prywatnych (brak oficjalnej sankcji dla sporządzonych spisów nie stał na przeszkodzie temu, by spisy te stosować w praktyce wymiaru sprawiedliwości przez okres kilkuset lat), tworzono je w okresie kilkuset lat pomiędzy V a IX w.,

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: leges spisano po łacinie, niemniej była to łacina zwulgaryzowana, w przypadku niektórych zwłaszcza spisów z licznymi naleciałościami w języku starogermańskim, jednym z głównych motywów skłaniających do podejmowania wysiłków na rzecz tworzenia takich spisów była zasada osobowości prawa i konieczność jej respektowania. Lec Visigothorum ok. 475 r.: najstarszy w ogóle spis prawa germańskiego, zachował się we fragmentach, pozostał pod wpływem prawa rzymskiego, sporządzony na polecenie króla Euryka, Lex Romana Visigothorum ok. 506 r.: stworzono je dla ludności galo-rzymskiej będących pod panowaniem germańskich najeźdźców w postaci odrębnego zbioru, spis przepisów zwyczajów prawnych opartych na tradycji prawa rzymskiego, nazwano go „Brewiarzem Alaryka”, powstał bowiem z inicjatywy ówczesnego władcy Wizygotów – Alaryka II do schyłku XI wieku Brewiarz Alaryka stanowił główne źródło poznania prawa rzymskiego na obszarach Europy Zachodniej

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: Prawo Burgundów ok. 500 r. : bardzo podobnie, jak w państwie Wizygotów, proces spisywania prawa przebiegał w państwie Burgundów i tu bowiem, na przełomie V/VI wieku, z inicjatywy króla Gundobada powstały dwa odrębne spisy, Lex Burgundionum - spis zwyczajów prawnych germańskich i Lex Romana Burgundionum - spis zwyczajów prawnych ludności galo-rzymskiej pod panowaniem burgundzkim, Edykt Teodoryka ok. 506 r.: spis prawa rzymskiego Ostrogotów, znany powszechnie Edyktem Teodoryka (Edictum Theodorici), od imienia króla – Teodoryka Wielkiego, Lex Salica Francorum 507-511 r.: początkowo występował pod nazwą „Pactus Legis Salicae” i liczył 65 artykułów, powstał u schyłku panowania Klodwiga, zawierał głownie normy prawa karnego i procesowego oraz stosunkowo nieliczne postanowienia z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego (art. „De alodis”, czyli “O spadkach”),

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: w czasach po Klodwigu kilkukrotnie przeredagowywany i zmieniany przez władców frankońskich, Lex Longobardorum 643 r. : edykt króla Rotara, proklamował zasadę terytorialności prawa, wysoki poziom techniki kodyfikacyjnej, zawierał instytucje prawa rzymskiego dostosowane do germańskiej rzeczywistości, zgodnie z klauzulą zamieszczoną w prologu tego spisu, zawarte w nim regulacje prawne obowiązywać miały wszystkich przebywających na terytorium państwa longobardzkiego, przede wszystkim w zbiorze tym podjęto próbę systematyzacji zgromadzonego tam materiału prawnego, głównie o oparciu o kryterium osobowe, inne: Lex Alamanorum, Lex Baiuvariorum, Lex Saxonum, Lex Thuringorum Prawo Alamanów tj. Szwabów; (Lex Alamanorum)

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: Późnośredniowieczne spisy prawa zwyczajowego we Francji: od XIII w. zaczęły we Francji powstawać stosunkowo obszerne spisy terytorialnego prawa zwyczajowego, zaczęły powstawać tam, gdzie zwyczaje miały charakter zwarty, gdy obszar ich obowiązywania był znaczny, były to prace prywatne, miały charakter w zasadzie orientacyjny, a nie zbiorów formalnie obowiązujących, najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii: powstał ok. 1200 r. (najpierw po łacinie, potem po francusku), pół wieku później zastąpił go udoskonalony zbiór pod nazwą „Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii” (ok. roku 1250), wkrótce spis uzyskał charakter wprawdzie nie formalnie, ale w praktyce obowiązującego zbioru prawa do dziś stosowany jest jako prawo posiłkowe na anglonormandzkich wyspach należących do Anglii (np. Jersey)

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: Coutumes de Beauvaisis (spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont): sporządzony ok. roku 1280, przez Filipa de Beaumanoir zbiór uważany za najdoskonalszą z prac tego rodzaju (spis ma charakter metodyczny, systematyczny i stosunkowo dokładny), autor wykazał znajomość prawa rzymskiego i kanonicznego, 3. Spisy prawa zwyczajowego w Niemczech: podobnie jak we Francji – powstałe w XIII w. spisy zwyczajowego prawa niemieckiego nie miały charakteru spisów oficjalnych, lecz były to prace prywatne, którymi posługiwano się jednak w praktyce sądowej , spisy niemieckiego prawa zwyczajowego miały istotny niejednokrotnie, pośredni lub także czasami bezpośredni wpływ na treść prawa w krajach sąsiednich (w związku z ekspansją tzw. „prawa niemieckiego”), powstające w XIII i XIV wieku w Niemczech zbiory nosiły nazwę „Zwierciadeł” (Spiegel),

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: Zwierciadło Saskie: był to spis prawa zwyczajowego wschodniej Saksonii, powstał w latach 1220-1235 (w hrabstwie Billingshöhe, w pobliżu Harzu), jego autorem był niemiecki rycerz Eike von Repkov (saski szlachcic, przez wiele lat pełniący funkcję ławnika sądowego), praca napisana została pierwotnie po łacinie, potem dopiero przetłumaczona na niemiecki (starogermański), dzieliła się na 2 części: prawo ziemskie i prawo lenne, uwzględniało w pewnej mierze tak prawo kanoniczne, jak i ustawy cesarskie, z dalszymi losami spisu wiązał się pewien spór polityczny – autor opowiedział się po stronie władzy świeckiej (cesarskiej) w sporze z papieżem,

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: spowodowało to w dalszej konsekwencji, że w 1375 r. 14 artykułów Zwierciadła uznanych zostało przez papieża Grzegorza XI za heretyckie (articuli reprobati), co spowodowało, że w wielu późniejszych rękopisach Zwierciadła były one opuszczane, wyrażało się to między innymi w przepisach o niedopuszczalności wyklęcia cesarza przez papieża (z wyjątkiem 3 przypadków: odstępstwa od wiary, porzucenia prawowitej małżonki i zburzenia kościoła) oraz o nieuznawaniu prawa papieża do stanowienia praw sprzecznych z prawem ziemskim lub lennym, Eike von Repkov powszechnie uznawany jest za „twórcą niemieckiego języka prawniczego”, o zasięgu oddziaływania Zwierciadła Saskiego świadczy choćby to, że w XV wieku istniało kilkadziesiąt tysięcy jego odpisów na Sejmie Rzeszy w 1498 r. uznano, że zbiór ten stosowany jest na 1/3 obszaru całej Rzeszy,

II. Źródła prawa w średniowiecznej Europie: 4. Spisy prawa zwyczajowego państw słowiańskich: informacje o prawie słowiańskim są ubogie i późne np. w Polsce najstarsze informacje na ten temat pochodzą z XIII w., duże znaczenie dla poznania prawa Słowian mają źródła prawa ruskiego: dogowowry (traktaty międzynarodowe) i spisy prawa zwyczajowego, Ruska Prawda: nie skażony obcymi wpływami, spisanych w języku staroruskim, dzieli się na: Krótka Prawda: powst. pod kon. XI w., obejmowała ustawy wydane przez Jarosława Mądrego i prawo zwyczajowe sięgające IX w., dominowały przepisy prawa karnego i sądowego, Obszerna Prawda: pierwsza połowa XII w., dodatkowo zawierała Statuty Włodzimierza Monomacha zapobiegające rozbiciu dzielnicowemu, dużo przepisów z zakresu prawa prywatnego.

III. Recepcja i renesans prawa rzymskiego: Szkoła glosatorów: działalność tzw. glosatorów na uniwersytecie bolońskim doprowadziła do renesansu prawa rzymskiego, początki tej szkoły wiążą się z odkryciem Diegastów justyniańskich w poł. XI w., twórcą tej szkoły był Ireneusz, za jej najwybitniejszego (obok założyciela) przedstawiciela uznawany jest Accursius (1185-1260), który napisał pracę zwaną „Glosa Accursiana” lub „Glosa Ordinaria”, będąca kompilacją przedstawiającą w sposób systematyczny dorobek naukowy glosatorów, podstawową metodą badań była egzegeza tekstu prawnego (czytanie i objaśnienie tekstów); glosy: prowadzący – wraz ze studentami (współpracownikami) czytał tekst, słowo po słowie, ustęp po ustępie, dokonując jednocześnie ich tłumaczenia i objaśnienia i tworząc w ten sposób glosy,

III. Recepcja i renesans prawa rzymskiego: te krótkie objaśnienia niejasnych wyrazów i zwrotów (zwane właśnie glosami – stąd nazwa szkoły) te wpisywał następnie do tekstu poddawanego egzegezie, czyli szczegółowej analizie (głównie z punktu widzenia metody dogmatyczno-językowej), taka „glosa” wpisywana była bądź to między wierszami analizowanego tekstu (była to tzw. glosa interlinearia) lub na marginesie tekstu właściwego - glosa marginalis, kazusy: opracowując teksty justyniańskie glosatorzy posługiwali się także kazusami, polegało to na tworzeniu pewnego hipotetycznego wydarzenia prawnego, starając się odtworzyć jakiś przypadek z życia codziennego, współczesnego, który można byłoby rozstrzygnąć w oparciu o tekst justyniański poddawany egzegezie,

III. Recepcja i renesans prawa rzymskiego: summy: glosatorzy tworzyli także tzw. „summy” były to krótkie streszczenia przepisów (czasami pewnych instytucji) mające charakter maksymalnie jasnych i krótkich omówień zawiłych niejednokrotnie tekstów rzymskich, 2. Postglosatorzy (szkoła kontynuatorów): rozwinęła się w wieku XIV, była w zasadzie kontynuatorką szkoły glosatorów, o innym jednak nieco profilu i sposobie prowadzonych badań nad prawem rzymskim, glosatorzy prowadzili badania nad prawem rzymskim w sposób wybitnie kazuistyczny, dążąc do tego, by w sposób jak najbardziej szczegółowy, a jednocześnie wierny literze i duchowi oryginału dać obraz prawa rzymskiego zawartego w justyniańskiej kodyfikacji, postglosatorzy (komentatorzy) – za swe zasadnicze zadanie uznali przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb życia, potrzeb związanych z rozwojem miast, stosunków handlowych, związanych z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej,

III. Recepcja i renesans prawa rzymskiego: w przeciwieństwie do glosatorów, którzy wyjaśniali przepisy prawa rzymskiego w formie zwięzłych, krótkich objaśnień, postglosatorzy tworzyli obszerne komentarze (stąd nazwa szkoły), obok Bolonii ważnym ośrodkiem szkoły komentatorów stały się Piza i Perugia, do najwybitniejszych przedstawicieli należeli: Baldus de Ubaldis, a przede wszystkim Bartolus de Saxoferrato (nemo bonus íurista nisi bartolista – nie jest dobrym jurystą, kto nie naśladuje Bartolusa), 3. Recepcja prawa rzymskiego: teoretyczna i praktyczna, recepcja prawa rzymskiego, jako tzw. prawa powszechnego; dokonywała się poprzez: działalność jurystów-praktyków, wykształconych na uniwersytetach, gdzie nauczano dwóch systemów prawa: rzymskiego i kanonicznego; z natury rzeczy stawali się zwolennikami w życiu zawodowym zajmując różne funkcje w sądach, kancelariach zaczęli drogą praktyki wprowadzać zasady prawa rzymskiego, zwłaszcza znajdując dość podatny grunt dla takich działań

III. Recepcja i renesans prawa rzymskiego: rola uniwersytetów - praktyką niemieckiego życia prawnego stało się to, że w przypadku wątpliwości sądy zwracały się do uniwersytetów o wydanie opinii prawnych, z reguły wydawanych na podstawie prawa rzymskiego znaczenie Sądu Kameralnego Rzeszy: powołany, jako najważniejszy sąd Rzeszy do spraw cywilnych w roku 1495, zgodnie z ustawą sąd ten miał się składać w połowie z doktorów prawa, wykształconych na uniwersytetach na prawie rzymskim, miał sądzić według „prawa powszechnego Rzeszy”, przez co rozumiano prawo rzymskie; co prawda prawo zwyczajowe miało mieć w postępowaniu przed tym sądem pierwszeństwo przed stosowaniem prawa rzymskiego („powszechnego”), lecz było to założenie formalne, teoretyczne, w praktyce ten jedyny ogólnoniemiecki trybunał sądowy wyrokował w większości na podstawie prawa rzymskiego, jako prawa powszechnego,

III. Recepcja i renesans prawa rzymskiego: skutki recepcji: recepcja prawa rzymskiego była zarówno w samych Niemczech, jak i w całej Europie zjawiskiem złożony wpływy recypowanego prawa rzymskiego rozwijały się nierównomiernie w sensie geograficznym (na różnych obszarach zjawisko przybrało różne rozmiary różnorodny był zakres i sposób przenikania i ekspansji instytucji prawa rzymskiego na konkretnym obszarz tam, gdzie istniał rozwinięty system prawa miejscowego, skutki recepcji były ograniczone (na przykład w Saksonii, gdzie posługiwano się Zwierciadłem Saskim).