Wiedza o społeczeństwie Reflection on the future Project No 2014-1365 Program Europe for Citizens

Komunizm Komunizm (łac. communis - wspólny, powszechny) – radykalny i lewicowy system ideologiczny, będący odmianą socjalizmu, negujący własność prywatną, zwłaszcza środków produkcji, oparty na idei walki klas, mającej doprowadzić do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie społeczeństwa pozbawionego wewnętrznych podziałów ekonomicznych (bezklasowego) i etnicznych (bezpaństwowego), w którym wszystkie środki produkcji znajdą się w posiadaniu wspólnot. Twórcami ideologii komunizmu byli dwaj filozofowie Karol Marks (1818 – 1883) i Fryderyk Engels (1820 – 1895). 1848 roku opublikowali oni Manifest komunistyczny, w którym zawarli podstawowe założenia tej ideologii. Poglądy Marksa i Engelsa zmodyfikował Włodzimierz Iljicz Lenin, dodając m.in. założenie totalitarnej dyktatury partii komunistycznej, która ma sprawować władzę w imieniu ludu (stąd ta ideologia nazywana jest marksizmem – leninizmem).

Komunizm Spośród doktryn totalitarnych najdłużej wpływ na życie polityczne krajów europejskich wywierał komunizm. Jego źródła tkwią w radykalnej interpretacji marksizmu. Za głównego ideologa i twórcę doktryny komunistycznej uważany jest Włodzimierz Lenin (1870-1924, właściwe nazwisko Uljanow), przywódca partii bolszewickiej w Rosji. Marksizm – leninizm stał się oficjalną doktryną partii komunistycznych, które dążyły do przejęcia władzy wskutek rewolucji. W 1917 roku w wyniku rewolucji październikowej powstało pierwsze na świecie komunistyczne państwo – Rosja Radziecka. Włodzimierz Lenin Komunizm był oficjalną ideologią w ZSRR, a po II wojnie światowej także w Chinach, na znacznym obszarze Europy, w Korei Północnej i Wietnamie Północnym, później również na Kubie. Zyskał także popularność w wielu krajach Trzeciego Świata.

"Towarzysz Lenin oczyszcza Ziemię z plugastwa" (plakat z 1920) Komunizm Podstawą doktryny komunistycznej jest koncepcja partii nowego typu, która pokieruje rewolucją, a następnie budową nowego społeczeństwa. Ma to być partia składająca się z zawodowych rewolucjonistów, oparta na ściśle określonej hierarchii i scentralizowana. Grupując elitę komunistyczną, ma ona przewodzić masom i uświadamiać je. Proletariat (jako siła napędowa rewolucji) nie potrafi bowiem samodzielnie określić swojego obiektywnego interesu klasowego. Przeszkadza mu w tym brak wiedzy o mechanizmach rozwoju historycznego, uleganie przesądom, fałszywa świadomość. "Towarzysz Lenin oczyszcza Ziemię z plugastwa" (plakat z 1920) Tylko partia może ten obiektywny interes rozpoznać i sformułować. Jest ona więc mózgiem proletariatu oraz jego ramieniem wykonawczym. Sprzeciwianie się woli partii jest sprzeciwianiem się konieczności historycznej i sprawiedliwości dziejowej. Rewolucja pod kierunkiem partii ma być wstępem do wprowadzenia nowego ustroju społecznego - socjalizmu.

Komunizm W socjalizmie formą sprawowania władzy państwowej będzie dyktatura proletariatu. Lenin twierdził w swoich pracach, że demokracja w krajach kapitalistycznych (nazywana przez niego demokracją burżuazyjną) jest w gruncie rzeczy dyktaturą bogatej mniejszości nad biedną większością. Dyktatura proletariatu będzie więc „demokracją dla olbrzymiej większości ludu”. Przywódca bolszewików z góry zakładał, że praw publicznych zostaną pozbawieni „ciemiężyciele”, czyli ludzie nie zaliczeni do kategorii proletariatu. Proletariatem będzie kierować partia – dyktatura proletariatu będzie więc w praktyce dyktaturą partii komunistycznej. Koncepcja ta znalazła wyraz w Konstytucji Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej z roku 1918. Pozbawiała ona praw wyborczych osoby korzystające z pracy najemnej, prywatnych handlarzy i pośredników oraz duchownych.

Komunizm Lenin uznawał, że wszelkie działania są usprawiedliwione, a nawet konieczne, jeżeli służą władzy radzieckiej. Taka postawa oznacza odrzucenie wszelkich wartości moralnych w polityce. Liczy się tylko skuteczność. Stalin był autorem tezy o możliwości zwycięstwa rewolucji socjalistycznej w jednym kraju. Lenin uważał natomiast, że rewolucja w Rosji jest wstępem do eksplozji ogólnoeuropejskiej. Liczył przede wszystkim na rewolucję w Niemczech, które były przecież ojczyzną ruchu socjalistycznego. Również Lew Trocki, czołowy działacz bolszewicki i twórca Armii Czerwonej, mówił o permanentnej rewolucji. Ta wizja ekspansji nie spełniła się - komunistyczny totalitaryzm ograniczał się aż do drugiej wojny światowej do obszaru ZSRR i Mongolii. Teoretyczna modyfikacja dokonana przez Stalina była więc dostosowaniem doktryny do rzeczywistości.

Komunizm Ideologia trockizmu rozprzestrzeniła się po wyjeździe Trockiego z ZSRR na emigrację w roku 1929. Spędził on resztę życia na emigracji, skrytobójczo zamordowany w Meksyku przez agenta Stalina. Zwolennicy Trockiego w roku 1938 założyli IV Międzynarodówkę, istniejącą do dziś. Głosi ona hasło rewolucji światowej jako jedyną formę strategii prowadzącej do budowy socjalizmu. Jednocześnie trockiści krytykowali kraje komunistyczne za zbiurokratyzowany i represyjny system władzy. Obecnie trockizm ma spore wpływy wśród ruchów partyzanckich w Ameryce Łacińskiej. Ponieważ nie akceptował parlamentarnego sposobu walki, nie stał się nigdy czynnikiem istotnym w życiu politycznym krajów demokracji. Lew Dawidowicz Trocki

Komunizm Wraz ze światową ekspansją komunizmu pojawiły się lokalne mutacje jego doktryny. W Chinach pod rządami Mao Tse-tunga przybrał charakter radykalnej utopii chłopskiej. Mao twierdził, że najbardziej rewolucyjną klasą społeczną jest chłopstwo i że rewolucja przyjdzie ze wsi do miast - co zresztą rzeczywiście się w Chinach dokonało w roku 1949, gdy komunizm zwyciężył dzięki prężnej partyzantce chłopskiej. Ideałem życia społecznego były dla maoizmu samowystarczalne komuny ludowe, natomiast miasto symbolizowało upadek moralny. Mao Zedong Mao Zedong, Mao Tse-tung (1893 - 1976) – chiński przywódca komunistyczny, od 1943 r. szef biura politycznego Komunistycznej Partii Chin oraz Przewodniczący Komitetu Politycznego Komunistycznej Partii Chin aż do śmierci. 1 października 1949 na placu Tian'anmen Mao ogłosił powstanie Chińskiej Republiki Ludowej.

Komunizm Maoizm w wersji skrajnej został urzeczywistniony przez komunistów kambodżańskich - Czerwonych Khmerów - którzy rządzili w Kambodży w latach 1975-1979. Przeprowadzili oni krwawy eksperyment społeczny, eksterminując około jednej trzeciej swego narodu w imię zaprowadzenia nowego porządku. Komunizm objawił się w Kambodży w formie najbardziej radykalnej. Dziełem Czerwonych Khmerów była likwidacja miast jako ognisk zła - całą ludność miejską przesiedlono na wieś, gdzie poddano ją bezwzględnemu terrorowi. Kambodża obecnie jest monarchią konstytucyjną. Pierwsze wybory parlamentarne w tym kraju odbyły się w maju 1993 i były nadzorowane przez ONZ (UNTAC). Hun Sen, premier Kambodży od 1985 roku Głową państwa jest monarcha wybierany przez tzw. "Radę Tronu", w której zasiadają potomkowie trzech linii królewskich (choć rada jest zwolenniczką monarchii dziedzicznej).

Eurokomunizm Upadek reżimów komunistycznych w Europie Środkowo – Wschodniej na przełomie lat 80 – tych i 90 – tych XX wieku, a następnie rozpad ZSRR spowodowały, że większość partii komunistycznych wyrzekła się ideologii marksistowsko – leninowskiej. Do ideologii komunistycznej ciągle odwołują się jednak niektóre reżimy totalitarne, m.in. w Korei Północnej, Chinach, na Kubie. Obecnie w Europie pewną popularnością cieszy się eurokomunizm – od lat 70 – tych oficjalna doktryna działających w Europie partii komunistycznych. Adam Schaff Głównymi teoretykami eurokomunizmu byli także Enrico Berlinguer i Georges Marchais, w Polsce zaś prof. Adam Schaff.

Eurokomunizm Eurokomunizm stworzył alternatywną drogę rozwoju ruchu komunistycznego w stosunku do partii komunistycznych bloku wschodniego. Zakładał pozostanie na gruncie marksizmu (ale reformowalnego), odrzucenie leninizmu (jako totalitaryzmu), ideologii rewolucji społecznej i dyktatury proletariatu. Odmawiał KPZR (Komunistyczna Partia Związku radzieckiego) prawa kierowania ruchem komunistycznym. Zakładał, że socjalizm można wprowadzić w ramach demokracji parlamentarnej. Opowiadał się za systemem wielopartyjnym, pluralizmem. Rzecznik rozdziału Kościoła od państwa, utrzymania świeckiego państwa, swobody religijnej. W polityce zagranicznej eurokomuniści stawiali na NATO i Unię Europejską. W ekonomii – rzecznicy gospodarki mieszanej, rządzonej przez prawa popytu i podaży. Wspomagali ruch dysydencki w krajach komunistycznych, w tym Solidarność w Polsce. Georges Marchais

Komunizm – wizja człowieka i społeczeństwa W założeniach komunizmu człowiek jest postrzegany jako część przyrody. Od pozostałych istot różni się przede wszystkim posiadaniem świadomości. Człowiek jest istotą społeczną – jest tworem społeczeństwa, które kształtuje jego świadomość. Interes jednostki powinien być podporządkowany interesowi ogółu. Ważną rolę w procesie uspołecznienia człowieka odgrywa praca, która zmusza go do współpracy z innymi ludźmi. Komunizm przeciwstawia się koncepcji społeczeństwa kapitalistycznego, które składa się z dwóch przeciwstawnych sobie klas: kapitalistów posiadających środki produkcji i wyzyskiwanej przez nich klasy robotniczej. Idealne społeczeństwo powinno mieć charakter bezklasowy, który można stworzyć przez rewolucję. W jej wyniku władzę przejmie klasa robotnicza. Społeczeństwo powinno się opierać na zasadzie równości wszystkich ludzi i ściśle z nią powiązanej zasadzie sprawiedliwości.

Komunizm – wizja człowieka i społeczeństwa Doktryna komunistyczna głosiła, że socjalizm wyeliminuje własność prywatną, wszyscy obywatele staną się najemnymi pracownikami i robotnikami jednego powszechnego syndykatu państwowego. „Fabryczna dyscyplina” zapanuje w całym społeczeństwie. Ukoronowaniem rewolucyjnych przemian będzie powstanie społeczeństwa komunistycznego, charakteryzującego się całkowitą równością. Zaniknie podział na klasy, nie będzie różnic majątkowych. Stopniowo zacznie obumierać instytucja państwa jako instrumentu ucisku klasowego. Następca Lenina, Józef Stalin (1879-1953, właściwe nazwisko: Dżugaszwili), wybrany na stanowisko sekretarza generalnego partii bolszewickiej w 1922 roku, stał się autorem tezy o zaostrzaniu się walki klasowej. Mówiła ona, że w miarę umacniania się socjalizmu wrogowie klasowi są coraz bardziej aktywni, stosują sabotaż i dywersję, należy więc być nieustannie czujnym w ich zwalczaniu. Teza ta w praktyce służyła jako uzasadnienie wzmagającego się terroru politycznego.

Komunizm – wizja człowieka i społeczeństwa W okresie stalinowskim w ZSRR prawdziwą karierę zrobiło określenie „obiektywny wróg ludu”. Stosowano je wobec wszystkich, którzy zostali uznani za przeciwników władzy. Skazywano ich na lata niewolniczej pracy w łagrach. Warto zwrócić uwagę, że powszechnie stosowano zasadę odpowiedzialności zbiorowej: wystarczyło, że ktoś urodził się w „niewłaściwej” klasie społecznej, by był zakwalifikowany do kategorii wrogów ludu. Robotnik i kołchoźnica Doktryna komunistyczna sankcjonowała bezprawie w systemie wymiaru sprawiedliwości. Przyjęła bowiem zasadę, że przy wydawaniu wyroków sądowych trzeba się kierować w pierwszym rzędzie „sumieniem rewolucyjnym” i „rewolucyjną świadomością”, a nie konkretnymi przepisami prawa. Zjawisko to określa się mianem nihilizmu prawniczego.

Komunizm – wizja gospodarki Komunizm zakłada likwidację własności prywatnej i zastąpienie jej własnością kolektywną. Istotną rolę odgrywa pełna kontrola państwa nad gospodarką (idea gospodarki centralnie planowanej). Państwo powinno być właścicielem środków produkcji. W ZSRR powstał na początku lat 30 - tych unikalny system gospodarowania, którego teoretyczną podstawą była idea Marksa o zarządzaniu gospodarką "jak jedną fabryką" bez udziału rynku. W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe lub spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione i zarządzane z centrum. Pieniądz nie został całkowicie wyeliminowany, ale odgrywał drugorzędną rolę. Michaił Gorbaczow i Ronald Reagan w 1987

Komunizm – wizja gospodarki Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję. System określano jako "gospodarkę planową" lub "nakazowo-rozdzielczą", to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwom zadania i przydzielał środki na ich realizację. Sierp i młot – symbol komunistyczny System ten jednak był od początku nieefektywny, a w miarę komplikowania się więzi gospodarczych i powiększania asortymentu produkcji zdolność do zbudowania spójnego i optymalnego planu stawała się coraz mniejsza. Narastające problemy i niepowodzenie reform spowodowało dekompozycję całego systemu, która w latach 80. przybrała formę permanentnego kryzysu.

Nurty komunizmu Stalinizm – doktryna stworzona przez Józefa Stalina, oparta na uproszczonej i sprzecznej wewnętrznie interpretacji poglądów Marka i Lenina. Jej centralnym założeniem była teza o możliwości budowy komunizmu w jednym kraju oraz o zaostrzaniu się walki klas w miarę budowy socjalizmu, co było uzasadnieniem dla terroru i czystek. Józef Stalin Maoizm – nurt zapoczątkowany przez Mao Tse – tunga, stanowiący przeniesienie i dostosowanie marksizmu – leninizmu do tradycji i warunków chińskich. Jednak w przeciwieństwie do marksizmu – leninizmu maoizm nie akcentował roli partii komunistycznej, a warstwą, na której miało się oprzeć rewolucja, miało być chłopstwo. Nurt ten był popularny w latach 60 – tych w Europie Zachodniej.

Nurty komunizmu Trockizm – kierunek w ruchu komunistycznym zapoczątkowany przez Lwa Trockiego. Odrzucał on tezę o możliwości budowy komunizmu w jednym kraju (warunkiem budowy komunizmu jest rewolucja na skalę światową), sprzeciwiał się rządom jednej partii oraz biurokracji (dopuszczał istnienie wielu partii robotniczych). Nurt zyskał popularność w niektórych kręgach intelektualistów zachodnich. Niedługo po śmierci Trockiego w roku 1940, światowy ruch trockistowski podzielił się. Obecnie najważniejsze ośrodki trockizmu to: 1. Zjednoczony Sekretariat Czwartej Międzynarodówki – United Secretariat of Fourth International, USFI – (powstały w 1963 z połączenia wcześniejszych secesjonistów z Międzynarodowego Komitetu IV Międzynarodówki od Międzynarodowego Sekretariatu IV Międzynarodówki). Czołowymi przywódcami USFI byli Ernest Mandel i Pierre Frank.

Nurty komunizmu 2. Międzynarodowa Tendencja Socjalistyczna – International Socialist Tendency, IST – to tendencja sprzeciwiająca się teorii o ZSRR jako zdegenerowanemu państwu robotniczemu. Jej historycznym przywódcą był Tony Cliff (zm. 2000). IST uważa, iż w ZSRR panował specyficzny rodzaj kapitalizmu, ukształtowany w 1928 roku – kapitalizm państwowy. Główny trzon międzynarodówki tworzy Socjalistyczna Partia Robotnicza (SWP) w Wielkiej Brytanii. Obecnym przywódcą IST jest Alex Callinicos. 3. Komitet na rzecz Międzynarodówki Robotniczej – Committee for Worker's International, CWI – grupa ortodoksyjnie trockistowska, wystąpiła z USFI w latach 60. Początkowo nosiła nazwę Militant, i prowadziła taktykę entryzmu w brytyjskiej Partii Pracy. Historycznym założycielem CWI był Ted Grant, a obecnym przywódcą jest Peter Taaffe. Główną organizacją CWI jest Partia Socjalistyczna w Anglii i Walii (SP).

Komunizm w Polsce Na ziemiach polskich komunizm w wersji marksistowskiej pojawił się później niż w innych krajach Europy. Pierwszą partią, która odwoływała się do tej ideologii, była Międzynarodowa Socjalno – Rewolucyjna Partia Proletariat, założona w 1882 roku przez Ludwika Waryńskiego. Przed pierwszą wojną światową partią o charakterze komunistycznym była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), w której działali m.in. Róża Luksemburg i Feliks Dzierżyński. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości SDKPiL połączyła się z Polską Partią Socjalistyczną – Lewica, tworząc Komunistyczną Partię Polski. Ugrupowanie to nie cieszyło się dużym poparciem społecznym i było postrzegane jako agentura radziecka. W 1937 roku Stalin podjął decyzję o jej likwidacji, co ostatecznie dokonano w 1939 roku. W czasie II wojny światowej z inicjatywy Stalina powstała Polska Partia Robotnicza, która po wojnie przejęła władzę w Polsce. W 1948 roku połączyła się z Polską Partią Socjalistyczną i przekształciła się w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, która sprawowała władzę aż do 1989 roku.