SSP-Ćw.-2 Pojęcie: „Źródła Prawa” W NAUKACH HISTORYCZNOPRAWNYCH

W ZNACZENIU MATERIALNYM wszechstronne i czynniki, które w pewnym (większym lub mniejszym) stopniu wpływają na kształtowanie się norm prawnych i w konsekwencji na ich ostateczną treść mogą one mieć charakter: OBIEKTYWNY (jak np. położenie geograficzne, czy klimat) lub SUBIEKTYWNY

ż• PRZYKŁADY: stosunki społeczne (funkcjonujące w określonym społeczeństwie); jest to związane ze stratyfikacją społeczeństwa i określoną pozycją wyodrębnionych grup społecznych, takich jak stany, kasty, klasy, warstwy, itd.) stosunki ekonomiczne (zw. przede wszystkim z kwestią podziału i redystrybucji dóbr) szczególne znaczenie ma w tym kontekście przyjęty model prawa własności stosunki polityczne (zw. z działalnością różnego rodzaju partii i ugrupowań dążących do zdobycia I utrzymania władzy). mają one bowiem własne modele życia społecznego, wizji państwa oraz charakteru i kształtu prawa po zdobyciu władzy pragną one zrealizować swoje poglądy na państwo i prawa, tworząc w tym celu takie, a nie inne normy prawne. postawy światopoglądowe (laickie lub religijne) mieszkańcy tworzące wspólnotę prawną będą w naturalny sposób dążyć do realizacji swojego indywidualnego, czy grupowego światopoglądu, do realizacji własnej wizji rzeczywistości za pomocą określonych norm prawnych prądy intelektualne i ideologiczne (dominujące w określonej epoce) wyjątkowo obrazowym przykładem jest epoka Oświecenia pewne tradycje narodowe czy wreszcie (ostatecznie) wola prawodawcy

ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU FORMALNYM (fontes iuris oriundi)  określane bywają również źródłami powstania (powstawania) prawa lub też źródłami istnienia prawa (fontes iuris essendi)  Oznaczają one wówczas formy jego (tj. prawa) powstania (powstawania).  Do źródeł powstania prawa (w tym sensie) zalicza się więc wszelkie formy powstawania norm prawnych oraz wprowadzania ich w życie (stosowania)  Oznaczają one mianowicie szczególne formy wyrażenia woli prawodawcy, dzięki którym to formom normy prawne uzyskują moc prawa i zostają obwarowane sankcją przymusu państwowego.

ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:  Zasadniczą rolę wśród źródeł powstania prawa odgrywają takie jego podstawowe formy, jak: • zwyczaj, • stanowienie prawa, • umowa • praktyka sądowa (tu: zwłaszcza precedens, ściślej – najczęściej jest to „sądowy precedens prawotwórczy”) • oraz jurysprudencja, czyli doktryna (nauka prawa)

Zwyczaj  zwyczaj jest niewątpliwie najstarszym źródłem prawa, sięgającym czasów pierwotnych, • jego specyfika polega ma tym, że powstaje on oddolnie, żywiołowo, w drodze praktyki społecznej i dopiero wtórnie zostaje usankcjonowany przez organy władzy państwowej,  Zwyczaj jest to więc „uświęcona” długotrwałą tradycją reguła postępowania (forma zachowania) powszechnie akceptowana w określonej społeczności.  Innymi słowy zwyczaj – to ustawiczna praktyka postępowania w określony sposób oraz przekonanie o jej słuszności i zgodności z normami uznanymi za wiążące w danej zbiorowości ludzkiej. • Dopiero jednak uznanie tak pojętej normy zwyczajowej przez państwo poprzez zastosowanie jej w praktyce sądowej wraz z obwarowaniem jej sankcją przymusu państwowego, przekształca normę zwyczajową w normę prawa zwyczajowego.  Należy więc pamiętać o tym, że zwyczaj i prawo zwyczajowe to pojęcia, które uznać można za synonimiczne (bliskoznaczne), lecz nie ekwiwalentne. Innymi słowy są to pojęcia bliskoznaczne, lecz nie równo-, czy jednoznaczne, czy też w pełni tożsame  Zwyczaj odgrywał istotną rolę w dawnych społecznościach, rozwijających się stopniowo. Współcześnie został on niemal całkowicie wyparty przez różne formy prawa stanowionego. Zachował (jako źródło prawa) nieco większe znaczenie w społeczeństwach tradycyjnych, rozwijających się stopniowo, jak np. w krajach, w których system prawny oparty jest na common law (jak np. Wielka Brytania)

Stanowienie prawa  działalność prawotwórcza upoważnionych do tego organów legislacyjnych, które określonymi aktami kreują normy prawne, tworzą więc prawo  w przeciwieństwie do norm zwyczajowych normy prawa stanowionego nie są kształtowane drogą tradycji środowiska lecz przez wyspecjalizowane i kompetentne organy władzy prawodawczej, których działalność legislacyjna realizowana jest z zachowaniem wymogów procedury i odpowiedniej formy  przyjęte rozwiązania ustrojowe określają: • które z organów państwowych lub samorządowych posiadają uprawnienia legislacyjne (tj. prawotwórcze), • jaki jest przedmiotowy i podmiotowy zakres tych uprawnień, • jaka jest ich moc prawna, • jaka jest ich pozycja w hierarchicznym z reguły systemie prawnym  Stanowieniem prawa w państwie zajmowało i zajmuje się więc z natury rzeczy bardzo wiele podmiotów.  choć tworzone przez nie akty prawne mają tak dawniej, jak i dziś różne nazwy , różny zakres obowiązywania, różną moc i pozycję prawną, to jednak wszystkie te działania polegają na świadomym, systematycznym stanowieniu prawa.  współcześnie ta właśnie forma źródeł prawa w systemach prawnych państw Europy kontynentalnej ma znaczenie podstawowe.  dominującą pozycję wśród form źródeł obowiązującego i stosowanego prawa jego stanowienie zdobyło sobie jednak stosunkowo niedawno, bowiem w istocie dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, w wyniku powstania wielkich europejskich kodyfikacji prawnych stworzonych mniej lub ściślej w oparciu o oświeceniowy program kodyfikacji prawa.

Praktyka Sądowa  pod pojęciem „praktyki sądowej” w kontekście źródeł prawa w znaczeniu formalnym należy w istocie rzeczy rozumieć sądowy precedens prawotwórczy  jest on uznawany za odmianę zwyczaju z tą jednak zasadniczą różnicą, że • precedens prawotwórczy jest to przede wszystkim decyzja organu sądowego, będąca w przyszłości (stająca się „na przyszłość”) podstawą rozstrzygania w podobny sposób podobnych przypadków prawnych. • tak rozumiany precedens stanowi po dziś dzień podstawą formę źródła prawa sądowego w Wielkiej Brytanii oraz w krajach historycznie związanych z brytyjskim osadnictwem i brytyjską zależnością kolonialną, a więc np. w takich współczesnych państwach, jak Stany Zjednoczone, Kanada, czy Australia, także np. częściowo np. Republika Południowej Afryki

Umowa  umowa stanowi swoistą odmianę prawa stanowionego, w którego tworzeniu uczestniczą przynajmniej dwa podmioty umowy dwustronne) wyposażone w zdolność prawotwórczą lub większa ilość takich podmiotów (w przypadku umów wielostronnych)  współcześnie (w systemach prawa krajowego) umowy (np. pomiędzy związkami zawodowymi i rządem) stanowią rzadkość, natomiast bardzo ważną rolę odgrywają w międzynarodowym prawie publicznym (są to umowy o zasięgu uniwersalnym, jak np. dot. powołania i funkcjonowania ONZ lub też jedynie regionalnym. jak np. traktaty powołujące do życia Unię Europejską)  szczególnym rodzajem takiej umowy (o dwustronnym charakterze) jest konkordat, czyli umowa określająca wzajemne relacje pomiędzy określonym państwem, a Stolicą Apostolską  umowę publicznoprawną cechują: • wielość podmiotów tworzących prawo • równorzędność tych podmiotów • oraz zasada wzajemności - polegająca na tym, że przestrzeganie warunków umowy przed jedną stronę obliguje do analogicznego postępowania drugą stronę, czy strony takiej umowy

Jurysprudencja (1)  dosłownie ten termin pochodzenia łacińskiego należałoby tłumaczyć, jako mądrość prawniczą lub wiedzę prawniczą .  dziś pod pojęciem tym rozumie się z reguły prawoznawstwo lub jeszcze ściślej – naukę prawa  jurysprudencję utożsamiać więc będziemy z doktryną, nauką prawa, a zwłaszcza z prawotwórczym charakterem działalności najwybitniejszych, obdarzonych niekwestionowanym autorytetem znawców prawa  współcześnie, w dobie niekwestionowanej hegemonii prawa stanowionego (przynajmniej w naszym kręgu kultury prawnej) o jurysprudencji, jako o jednej z form źródeł prawa mówić możemy niemalże wyłącznie w kategoriach historycznych  przebogata historia prawa zna jednak (nie tak znowu nieliczne) przypadki odmiennego postrzegania roli jurysprudencji w systemie źródeł prawa.

Jurysprudencja (2) • najbardziej reprezentatywnym tego przykładem wydaje się rola jurysprudencji w starożytnym Rzymie. • osobliwością rozwoju prawa w Rzymie był fakt, iż uczeni prawnicy uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu obowiązujących norm prawnych. • początki prawotwórczej kariery rzymskiej jurysprudencji sięgają okresu republikańskiego, a ściślej przełomu IV i III wieku przed Chr. • okres największej jej świetności, a przynajmniej okres największego bezpośredniego udziału uczonych prawników antycznego Rzymu w kreowaniu obowiązującego prawa to tzw. okres klasyczny prawa rzymskiego, od czasów Oktawiana Augusta, tj. od przełomu I wieku przed Chr. i I wieku po Chr. do połowy III wieku po Chr. • ten niezwykły rozkwit rzymskiej jurysprudencji związany był z decyzją Oktawiana Augusta , przyznającą wybitnym jurystom prawo udzielania opinii prawnych ex auctoritate principis („pod autorytetem cesarza”), czyli z jego upoważnienia. • na okres klasyczny przypadła działalność najwybitniejszych uczonych rzymskich prawników, takich jak Sabinus, Celsus, Ulpian, Julian, Papinian, Paulus, czy Gaius, którzy swoimi „wypowiedziami o prawie” bezpośrednio współtworzyli stosowane prawo, wpływając w ten sposób na treść ferowanych wyroków sądowych

Jurysprudencja (3)  innym podobnym tego rodzaju przykładem jest prawotwórcza rola jurysprudencji w epoce wczesno-nowożytnej (w XVI, XVII, a nawet jeszcze XVIII stuleciu). • wówczas to głównie na obszarach obowiązywania prawa niemieckiego (a więc nie tylko na terenie Rzeszy, lecz również na znacznych obszarach Europy Środkowej i częściowo Wschodniej) – powszechną praktyką stało się kierowanie przez sądy zapytań do prawniczych fakultetów uniwersyteckich (zwłaszcza w sprawach szczególnie zawiłych, bądź w przypadku luk w obowiązującym prawie). • opinie i pouczenia uczonych prawników (responsium iuris consilium, consultatio), choć formalnie posiadały jedynie charakter doradczy, w rzeczywistości niejednokrotnie stanowiły podstawę wielu rozstrzygnięć sądowych. • jednym z najwybitniejszych przedstawicieli ówczesnej, niemieckiej jurysprudencji o ogromnym autorytecie był profesor Uniwersytetu w Lipsku – Benedykt Carpzov (1595-1666).  prócz obszarów związanych ze stosowaniem prawa niemieckiego, analogiczne zjawisko (w kontekście prawotwórczej roli jurysprudencji) obserwować można we wczesnonowożytnej Anglii, gdzie dzieła najwybitniejszych głównie XVII-wiecznych prawników (wśród nich zwłaszcza traktaty Edwarda Coke’a) miały w praktyce moc zbliżoną do wiążącej i uznawane były za „księgi autorytetu” (books of authority).

ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU POZNAWCZYM (fontes iuris cognoscendi)  są to wszelkie efekty działalności prawotwórczej zachowane do naszych czasów, które służyć mogą poznaniu prawa (z tego powodu źródła prawa w znaczeniu poznawczym określa się również, jako źródła poznania prawa,  są to więc różnorodne materiały (głównie, choć nie wyłącznie) pisemne, które dostarczają pewnych informacji dotyczących treści i charakteru prawa stosowanego w określonym czasie na określonym terytorium.  Poznawcze źródła prawa można podzielić (w układzie dychotomicznym) na: URZĘDOWE I PRYWATNE: a) urzędowe (źródła poznania prawa)  czyli pochodzące bezpośrednio od samego prawodawcy b) oraz prywatne (źródła poznania prawa) – czyli sporządzane przez osoby prywatne; są to zbiory, spisy norm prawnych tworzone np. dla celów poznawczych, czy dydaktycznych

ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU POZNAWCZYM (2) BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE (źródła poznania prawa): a) bezpośrednie, to takie, które zawierają teksty prawne (np. wszelkie spisy i zbiory norm prawnych, ustawy, uchwały, dokumenty, księgi sądowe i urzędnicze, radziecko- ławnicze itp.) b) pośrednie, to te, które są jedynie przekazami o dawnym prawie, zawierającymi mniej lub bardziej szczegółowe i precyzyjne informacje o prawie minionych czasów.  Do tych ostatnich (tj. pośrednich źródeł poznania prawa), prócz materiałów pisemnych (np. listów i innych form korespondencji, dzieł literackich i historiograficznych, prywatnych zapisków i notatek) należą również: • źródła niematerialne (jak choćby informacje zawarte w przekazach dokonywanych drogą ustnej tradycji), • także przedmioty materialne służące do egzekwowania prawa (np. pręgierz, lub przebogata kolekcja narzędzi tortur, takich jak beczki czarownic, hiszpańskie buty, garoty, wreszcie przeróżne koła, wahadła, łamacze, zgniatacze i cęgi itp.), świadczące niewątpliwie o imponującej wyobraźni i wyrafinowaniu ludzi minionych epok

FRANCJA/ MONARCHIA FRANKOŃSKA: Kapitularze (śrdn. łac. capitularia)  w późnośredniowiecznej łac. terminologii termin capitulum znaczył tyle, co „ustęp”, „rozdział”,), swą nazwę zawdzięczają temu, że dzieliły się na krótkie rozdziały (capitula);  były to akty normatywne władców frankońskich (głównie z czasów dynastii Karolingów); miały charakter rozporządzeń monarszych, które regulowały: • sprawy państwowe (organizację, zadania, funkcje i kompetencje urzędników, podział administracyjny kraju świadczenia finansowe poddanych na rzecz Państwa), • a także sprawy zw. z organizacją i funkcjonowaniem sił zbrojnych  Wyróżnia się trzy rodzaje kapitularzy, tj. • capitularia legibus addenda – uzupełnianie i zmiana praw szczepowych • capitularia missorum – instrukcje dla wysłanników królewskich, tzw. „missich” (missi dominici) • capitularia per se scribenda – samodzielne akty normatywne, które obowiązywały na terenie całego państwa

Cotumy (fr. coutume – „zwyczaj”) • W ostatnich latach XV w. jeden z francuskich monarchów podjął wysiłki na rzecz uporządkowania prawa we Francji • stworzono procedurę, przewidującą oddolne tworzenie urzędowych spisów prawa zwyczajowego poszczególnych okręgów administracyjnych, księstw i hrabstw • lokalni urzędnicy i lokalni notable mieli gromadzić miejscowe zwyczaje prawne tworząc ich zbiór, następnie przekazywać taki zbiór do akceptacji paryskiego parlamentu (organu sądowego), po czym poddany tej procedurze spis lokalnego prawa nabierał charakteru urzędowego (oficjalnego) • w ten sposób powstawały zbiory norm terytorialnego prawa we Francji zwane cotumami (urzędowymi spisami miejscowych zwyczajów prawnych) • spośród takich spisów największe znaczenie miał zbiór o nazwie Coutume de Paris („Zwyczaje Paryża”), uznano bowiem, że winien on pełnić rolę prawa posiłkowego – w kwestiach nieuregulowanych np. w „Zwyczajach Bretanii” należało stosować (w takim przypadku dla podsądnych z Bretanii) stosowny przepis zawarty w „Zwyczajach Paryża” ze schyłku XVI w.

Ordonanse (fr. ordonnance – układ, rozporządzenie)  akty prawotwórcze (o charakterze rozporządzenia władz, ściślej – władzy królewskiej lub rozkazu służbowego) wydawane w dawnych wiekach we Francji.  uprawnienie do ich stanowienia przysługiwało w przedrewolucyjnym państwie francuskim wyłącznie królowi.  ordonanse wydawane były od czasów rządów dynastii Kapetyngów (czyli od schyłku X w.) do końca monarchii (w więc w istocie do schyłku XVIII stulecia, a nawet jeszcze w pierwszej połowie XIX w.; ostateczny kres bourbońskiej Francji to rok 1848).  przedmiotem ich regulacji mogło być wszystko, co monarcha uznał za istotne na tyle, by kwestie takie uregulować prawnie drogą takiego właśnie aktu normatywnego.  odegrały istotną rolę dla późniejszej kodyfikacji francuskiego prawa cywilnego.

ANGLIA Assyzy  (dosł. – „akt prawny”; legal act). [assize „sesja”],  w Anglii ten termin prawniczy, używany był w kilku różnych znaczeniach; m.in. jako nazwa ogólnopaństwowych zazwyczaj aktów normatywnych dawnych monarchów angielskich o charakterze rozporządzeń i ustaw Ryty (wirts)  były typowo angielską instytucją prawa stanowionego w dziedzinie postępowania sądowego Rytami określano w dawnej Anglii pisemne rozkazy (nakazy) wydawane przez kancelarię królewską.  Dotyczyły postępowania sądowego w konkretnych sprawach. Niewykonywanie nakazów zawartych w rytach traktowano jako obrazę majestatu królewskiego.  Rozróżniano dwa typy rytów: • brevia originalia - ryty, na podstawie, których wszczynano postępowanie sądowe, • brevia iudicialia - ryty zawierające zarządzenia skuteczne tylko w czasie procesu sądowego

Records & Reports  były to specyficzne zbiory norm prawnych tworzone bezpośrednio dla potrzeb postępowania i orzecznictwa sądowego.  nauczanie prawa angielskiego było domeną korporacji zawodowych. Znajomość praktycznego stosowania precedensowego prawa powszechnego sędziowie nabywali w oberżach sądowych (Inns), usytuowanych w pobliżu sądów królewskich.  członkami tych korporacji byli praktycy, którzy wprowadzali młodych adeptów w tajniki tworzenia i stosowania prawa w rodzimym systemie sądownictwa  oberże sądowe były też miejscem, gdzie sporządzano zbiory pism sądowych Funkcjonowały dwa rodzaje ksiąg, które do końca XIV wieku miały charakter anonimowy i były pracami prywatnymi: a) Records  urzędowe protokoły z rozpraw sądowych wraz z wyrokami, b) Yearbooks (Roczniki):  sporządzali je anonimowi prawnicy (pierwotnie były kompilacjami prywatnymi, jednak od XIV w. stały się zbiorami urzędowymi)  wydawano je do 1535 r. (zastąpiły je Reports) c) Reports – były to zbiory zawierające zwięzły opis stanu faktycznego i szczegółowo przedstawione motywy wyroków wraz z argumentacją prawniczą

Books of authority  Do uznawanych za najznamienitsze, wyjątkowo cenne, należą przede wszystkim następujące: • Ranulf de Glanvill,  „Traktat o prawach i zwyczajach Królestwa Anglii” (Treatise on the Laws and Customs of the Realm of England, 1189; Tractatus de Legibus et Consuetudinibus regni Angliae; autorstwo przypisywane jest czasami Hubertowi Walterowi) • Henry de Bracton,  „O prawach i zwyczajach Anglii” (On the Laws and Customs of England, 1250; De Legibus et Consuetudinibus Angliae; dzieło nigdy w całości nie ukończone) • Edward Coke,  „Instytucje praw Anglii” (Institutes of the Lawes of England [1628–1644]) • William Blackstone,  „Komentarze do praw Anglii” (Commentaries on the Laws of England [1765-1769])

NIEMCY  głębia podziałów stanowych charakteryzująca stosunki społeczne i prawne średniowiecznych Niemiec skutkowała tym, że w przypadku ziem niemieckich w wiekach średnich zazwyczaj wyraźnie wyodrębnia się trzy odrębne, stanowe systemy prawne, tj. • prawo ziemskie (Landrecht) – obowiązujące stan rycerski, czyli szlachtę, (którą, nota bene, oprócz prawa ziemskiego obowiązywały normy prawa lennego [Lehnrecht]) • prawo miejskie (Stadtrecht) – obowiązujące mieszczan • prawo dworskie (Hofrecht) – obowiązujące chłopów

Landfrydy  W latach 1308 - 1400 ustawy o pokojach ziemskich (landfrydy) powstawały zazwyczaj jako rezultat umów (układów) pomiędzy królem i partykularnym władcą terytorialnym  uchwalano je na zgromadzeniach stanowych  w latach 1400 - 1488 pokoje ziemskie były już rezultatem ogólnopaństwowego ustawodawstwa • oznaczało to, że monarcha miał już na tyle ugruntowaną pozycję polityczną, iż mógł wydawać wiążące akty prawne dla poszczególnych dzielnic  natomiast w latach 1488 - 1521 landfrydy przekształciły się w jedną z podstawowych instytucji ustrojowych państwa niemieckiego • w XVI wieku za pomocą pokojów ziemskich król regulował organizację instytucji publicznych w poszczególnych władztwach terytorialnych

Zwierciadła (Spiegel)  w prawie ziemskim, pod koniec średniowiecza zaczęto tworzyć spisy zwyczajów prawnych określane oryginalnym terminem „zwierciadeł” (Spiegel): • najbardziej znanym z nich, o największym znaczeniu dla historycznego rozwoju prawa w Europie kontynentalnej jest Zwierciadło Saskie (Der Sachsenspiegel, Speculum Saxonum) z pierwszej połowy XIII w., • znane są również z tego okresu inne, mniej znaczące zbiory określane zwierciadłami, jak np.  spis prawa zwyczajowego południowych Niemiec, określany jako Zwierciadło Szwabskie (Schwabenspiegel) z XIII w.,  Zwierciadło Styryjskie (Styric Spiegel), obejmujące obszary współcześnie austriackie,  Zwierciadło Inflanckie (Livländlicher Spiegel) – obowiązujące na ziemiach należących do Krzyżaków i Kawalerów Mieczowych  i szereg innych

Źródła prawa miejskiego w „systemie filialnym” (1)  charakterystyczną cechą w rozwoju historycznym średniowiecznych Niemiec stał się tzw. system filialny miast, który rozwinął się w prawie niemieckim tego okresu w związku z praktyką czerpania przez miasta nowo lokowane (tzw. miasta córki, "Tochterstadt") wzorów organizacyjno-prawnych, od wcześniej istniejących miast (tzw. miast-matek, "Mutterstadt") , którymi były przede wszystkim Magdeburg i Lubeka (prawo lubeckie stosowano głównie w miastach nadmorskich, w zw. z handlem hanzeatyckim).  ten specyficzny sposób rozwoju organizacyjno-prawnego, stworzył oryginalny system źródeł prawa miejskiego w miastach rozwijających się „na prawie niemieckim”. Do źródeł tych należały przede wszystkim: • akty i dokumenty lokacyjne, zawierające pierwotny zręb prawa lokowanego miasta, postanowienia nadane przez właściciela miasta, zazwyczaj po uprzednim porozumieniu z reprezentantami osadników • dotychczasowe zwyczaje prawne mieszkańców

Źródła prawa miejskiego w „systemie filialnym” (2) • Wilkierze - (daw. niem. willkür – „samowola”);  uchwały (lub zbiory uchwał) rady miejskiej  czasami zwane były również statutami miejskimi,  wydawały je rady miejskie, samodzielnie lub przy udziale ławy sądowej, albo reprezentacji pospólstwa (złożonej ze starszych cechów)  regulowały sprawy targowe, cechowe, bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także sprawy z zakresu prawa cywilnego i karnego • Ortyle - (od dawnego niem. urteil „wyrok”),  pouczenia prawne dotyczyły skomplikowanych spraw i były udzielane sądom miejskim przez sądy większych miast, głównie Magdeburga,  stanowiły wzór do rozstrzygania podobnych spraw w przyszłości; • Prejudykaty (łac. praeiudicatum od praeiudicare)  wyroki w konkretnej sprawie stanowiące podstawę do takiego orzekania w innych podobnych sprawach na zasadach precedensu • Weichbildy  były to pomocnicze, prywatne spisy praw, dotyczące całokształtu życia prawnego w danym mieście  zawierały normy dotyczące obywatelstwa miejskiego, organizacji sądów sądach w mieście, dot. ustroju rady miejskiej, administracji przestrzennej miasta, o długach i targach itp., (dotyczyło więc tylko specyficznych stosunków prawnych panujących w mieście).  najbardziej znanym i rozpowszechnianym był tzw. Saxon, czyli weichbild saski, zw, także magdeburskim,  był to prywatny (nie – urzędowy) zbiór różnorodnych norm prawnych, m. in. pouczeń Magdeburga dla Wrocławia z roku 1261 i 1295.

RUŚ i ROSJA A). Traktaty (dowgowory; umowy międzynarodowe)  we wczesnym średniowieczu pewną rolę także dla wewnętrznego porządku prawnego  znanym przykładem takiego aktu normatywnego jest choćby Traktat Rusko-Bizantyjski zawarty (ze strony Rusi Kijowskiej) przez kniazia Olega, z roku 911 B). Ruska Prawda  to cenny i słusznie ceniony pomnik prawa wschodnich Europejczyków, z czasów średniowiecza, zawierający zwyczaje prawne, jakie drogą tradycji kształtowały się na Rusi w zapewne głównie w IX-X w. i jeszcze w pierwszych dekadach XI stulecia, w., później sukcesywnie uzupełniane o nowo powstające zwyczaje  wyodrębnia się zazwyczaj 2-3 główne jej redakcje, którymi są: a) Krótka Prawda • powstała z inicjatywy kniazia Jarosława Mądrego i jego synów-spadkobierców – tzw. Jarosławowiczów, - powstała ona w drugiej połowie XI w. (1054-1073) b) Obszerna Prawda Powstała w pierwszej połowie XII w. (1115-1125) za panowania kniazia Włodzimierza Monomacha • pierwsza jej część do dosłowne powtórzenie Krótkiej Prawdy, którą poszerzono o zwyczaje, jakie ukształtowały się już po przyjęciu Krótkiej Prawdy, • dodatkowo dodano pewne normy zaczerpnięte ze statutów ruskich kniaziów, c) Skrócona Prawda  pochodzi z XV w.,  jest to (jak nazwa wskazuje) przeredagowana nieco uzupełniona i skrócona wersja dawnych Prawd

Sobornoje Ułożenije (redakcja soborowa) Sudiebnik  jest to pierwszy ogólnorosyjski zbiór praw, powstały za panowania Iwana III Srogiego (1497) Sobornoje Ułożenije (redakcja soborowa)  zbiór różnorodnych norm prawnych stosowanych na Rusi, który powstał podczas obrad rosyjskiego Soboru (czyli zjazdu przedstawicieli stanów) w połowie XVII w. (1650) Ukazy  rozporządzenia, ogólnopaństwowe akty normatywne carów Rosyjskiego Imperiów,  wydawane były jako akty monarsze (tj. cara) i dotyczyły wszelkich spraw państwowych,  ogłaszane były w czasach nowożytnych, aż po kres Cesarstwa Rosyjskiego w drugiej dekadzie XX w.

INNE Ordynacje Konstytucje  tworzone w dawnej Europie, głównie środkowej (na obszarze Niemiec, Polski, Czech, Moraw, Węgier, Słowacji)  były to zbiory przepisów prawnych uzupełniających generalne normy prawne, regulujące np. ustrój urzędów, sądów i instytucji  ordynacje wydawał król, wojewodowie, starostowie, sądy kolegialne, urzędy kolegialne; Konstytucje  w dawnych czasach pod pojęciem konstytucji, jako aktu normatywnego, rozumiano coś zupełnie innego niż to, z czym współcześnie kojarzymy (w kontekście źródeł prawa) termin KONSTYTUCJA  generalnie, konstytucjami określano poważne, obszerne akty prawne, mające regulować w sposób kompleksowy pewną dziedzinę stosunków społecznych (czyli pewną dziedzinę prawa)  terminem tym określano także akty normatywne właścicieli ziemskich regulujących wiele aspektów prawnych dotyczących włości i poddanych, dotyczące określonych dóbr ziemskich

NAUKI POMOCNICZE Poznaniu, zrozumieniu I wreszcie opracowaniu problematyki źródeł prawa służą (w swych różnorodnych funkcjach I szczegółowych celach) różne nauki pomocnicze historii. W omawianym kontekście są to zwłaszcza: • Paleografia – nauka o dawnym piśmie • Dyplomatyka – nauka o dawnych dokumentach • Sfragistyka – nauka o dawnych pieczęciach • Chronologia (historyczne podziały, cezury) • Epigrafika – nauka o piśmie na materiale trwałym (np. kamieniu, brązie) • Archeologia prawna – zajmuje się badaniem przedmiotów materialnych służących wykonywaniu prawa