Podstawy procesu karnego Zasady procesu karnego cz. 1

Zagadnienia wstępne Zasada prawa- norma prawna o szczególnym znaczeniu dla systemu prawa, nakazująca realizowanie określonej wartości. Jej podstawową cechą jest jej doniosłość dla systemu prawa. Zasada procesu karnego- zasada prawa sformułowana w tekście aktu prawnego lub przyjęta przez doktrynę dla wyrażenia określonej wartości i kierunkowego rozwiązania pewnej kwestii w procesie karnym.

Zasady procesu karnego: Określają wzorce, według których ma być skonstruowany proces karny. Ustalają kierunek zasadniczych rozwiązań dla danego modelu. „(…) w żadnej innej dyscyplinie prawnej konstrukcja zasad procesowych nie urosła do takiego znaczenia, jak właśnie w naukach procesowych, a zwłaszcza w teorii procesu karnego.” Prof. M. Cieślak

Zasady procesu karnego charakteryzuje różna doniosłość Zasady procesu karnego charakteryzuje różna doniosłość. Niektóre z nich wyrażają wartości kardynalne dla całego systemu prawa, np. zasada domniemania niewinności. Z kolei inne, wyrażają wartości o mniejszym ciężarze gatunkowym, np. zasada koncentracji rozprawy głównej. Wyrazem takiego stanu rzeczy są dwa odmienne podejścia do katalogu zasad procesowych: Założenie szerokiej grupy zasad procesowych, Wyróżnienie jednej lub kilku zasad naczelnych, którym podporządkowane są wszystkie pozostałe.

Naczelne zasady procesu karnego Naczelne zasady procesu- społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu. Stanowią aksjologiczną podstawę prawa karnego procesowego. Determinują kształt prawa karnego procesowego i procesu karnego. Są to pewne idee przewodnie systemu prawa karnego procesowego. Stanowią reguły interpretacyjne wykładni przepisów karnoprocesowych. Zapewniają stabilność i funkcjonalność prawa procesowego.

Naczelne zasady procesu karnego Wyodrębnienie pojęcia naczelnych zasad na tle „zwykłych” miało zapobiec wyróżnianiu zbyt dużej ilości zasad procesu karnego. Kryteria decydujące o możliwości zakwalifikowania danej zasady jako naczelnej: 1) Węzłowe znaczenie w procesie- jej brak utrudniałby określenie modelu procesu. Należy zachować powściągliwość w mnożeniu zasad Nie należy formułować zasad wyrażających prawdy banalne Należy widzieć w zasadach koncepcję wariantowych rozwiązań

Naczelne zasady procesu karnego 2) Określona treść ideologiczna i społeczna- treścią naczelnej zasady są wartości, o które toczyły się walki polityczne lub były przedmiotem programów partii politycznych. 3) Dotyczy bezpośrednio procesu- ma wpływać wprost na model procesu. 4) Charakter dyrektywny- zasada to nie tylko prawidłowość, ale także reguła w sensie dyrektywy pewnego rozwiązania organizacyjnego lub zachowania się.

Klasyfikacja zasad procesowych Zasada abstrakcyjna Dotyczy ogólnych idei co do możliwości rozwiązania danej kwestii. Stanowi ogólne wskazanie dla sformułowania danej zasady w ujęciu konkretnym. Jest jedynie założeniem modelowym i nie obowiązuje w praktyce. Zasada konkretna Zasada abstrakcyjna, która obowiązuje w danym systemie prawa. Ustawodawca przystosowuje koncepcję teoretyczną do realiów danego systemu, do możliwości jej realizacji.

Klasyfikacja zasad procesowych Zasady dominujące i uzupełniające- w przypadku zasad przeciwstawnych ta z nich należy do zasad dominujących, której ustawodawca przyznał większy zasięg, z kolei druga- należy do kategorii zasad uzupełniających. Zasada dominująca przesądza o modelu procesu karnego. Możliwe jest obowiązywanie zasad przeciwstawnych jako dominujących w tym samym systemie procesowym, ale w różnych stadiach postępowania karnego.

Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne) Ze względu na moc obowiązywania: zasady dyrektywy zasady reguły Ze względu na sposób ujęcia w obowiązującym prawie: zasady skodyfikowane (prawnie zdefiniowane) zasady nieskodyfikowane (prawnie niezdefiniowane) Ze względu na miejsce unormowania konkretnej zasady: konstytucyjne pozakonstytucyjne

Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne) Zasady dyrektywy Nie obowiązują w procesie karnym w sposób absolutny. W określonych prawem sytuacjach nie muszą być w pełni realizowane. Dopuszczalne są wyjątki na rzecz zasad przeciwstawnych. Między zasadami dyrektywami może dochodzić do kolizji. O pierwszeństwie jednej z nich decyduje organ procesowy, co nie wyłącza zastosowania drugiej. np. Zasada legalizmu i zasada oportunizmu. Zasady reguły Muszą zostać w procesie karnym w pełni zrealizowane. Między zasadami regułami nie może dojść do kolizji→ obowiązywanie jednej wyłącza obowiązywanie drugiej. Np. zasada domniemania niewinności.

Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne) Zasady dyrektywy Czyń „tak a tak, ale czasem można inaczej” Zasady reguły Czyń „tak a tak i nigdy inaczej”

Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne) Zasady nieskodyfikowane Ich obowiązywanie wynika pośrednio z szeregu przepisów, a ich zakres precyzowany jest w doktrynie i orzecznictwie. Np. zasada kontradyktoryjności, zasada bezpośredniości. Zasady skodyfikowane Wyrażone, chociażby częściowo, w obowiązującym przepisie prawnym. Np. zasada legalizmu, zasada działania z urzędu.

Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne) Zasady konstytucyjne Ich źródłem są przepisy ustawy zasadniczej. Jej znaczenie polega na tym, że zasada ta, jeśli została sformułowana w sposób umożliwiający jej bezpośrednie zastosowanie (tzw. norma samowykonalna, reguluje wprost określoną dziedzinę procesu→ art. 8 ust. 2 Konstytucji. Np. zasada domniemania niewinności (art. 42 ust. 2 Konstytucji). Zasady pozakonstytucyjne Ich źródłem są przepisy ustaw zwykłych lub ratyfikowanych umów międzynarodowych. Np. zasada skargowości.

Klasyfikacja naczelnych zasad wg. prof. Waltosia Kolejność zasad wynika z ich stosunku do fundamentalnej zasady prawdy materialnej: 1) zasada prawdy materialnej, 2) zasady nakazujące organom zachowanie odpowiedniej postawy umożliwiającej dojście do prawdy materialnej: obiektywizmu, współdziałania ze społeczeństwem, uczciwego procesu; 3) zasady dowodowe: domniemania niewinności, in dubio pro reo, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości; 4) zasady wyznaczające model i dynamikę przebiegu procesu: skargowości i działania z urzędu, kontradyktoryjności i inkwizycyjności, legalizmu, prawa do obrony, publiczności, kontroli, uczciwego procesu.

Klasyfikacja zasad wg. prof. Skorupki Zasady wszczęcia procesu Zasady prowadzenia procesu karnego Zasady postępowania dowodowego Zasady gwarancyjne oskarżonego

Zasady wszczęcia procesu karnego Zasada legalizmu i oportunizmu Zasada działania z urzędu Zasada skargowości

Zasady prowadzenia procesu karnego Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego Zasada obiektywizmu Zasada działania z urzędu Zasada szybkości postępowania Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności Zasada jawności i tajności Zasada ustności i pisemności Zasada instancyjności

Zasady postępowania dowodowego Zasada prawdy materialnej Zasada bezpośredniości Zasada swobodnej oceny dowodów

Zasady gwarancyjne oskarżonego Zasada domniemania niewinności Zasada in dubio pro reo Zasada prawa do obrony

Zasada legalizmu i oportunizmu Zasada legalizmu- dyrektywa, w myśl której organ procesowy powołany do ścigania przestępstw zobowiązany jest, z chwilą powzięcia upradopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne.

Zasada legalizmu i oportunizmu Zasada prawnie zdefiniowana→ art. 10 k.p.k. Zasada pozakonstytucyjna Zasada dyrektywa Nakłada na organy powołane do ścigania przestępstw obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach publicznoskrgowych Istota legalizmu→ art. 10 § 2 k.p.k.

Zasada legalizmu i oportunizmu legalizm materialny→ postępowanie karne wszczyna się wówczas, gdy społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma Postępowanie przygotowawcze może i powinno być wszczęte wtedy, gdy można przyjąć hipotezę, że popełniono przestępstwo, a hipoteza ta znajduje opracie w informacjach dotyczących określonego zdarzenia faktycznego→ uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.)

Zasada legalizmu i oportunizmu Art. 10 § 1 k.p.k.: „a oskarżyciel publiczny (jest obowiązany) także do wniesienia i popierania oskarżenia” Druga płaszczyzna zasady legalizmu odnosi się do postępowania głównego, jej adresatem jest oskarżyciel publiczny.

Zasada legalizmu i oportunizmu Dwie płaszczyzny zasady legalizmu „Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotow awczego…” Odnosi się do postępowania przygotowawczego Adresat: organy powołane do ścigania przestępstw „(…) a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia…” Odnosi się do postępowania głównego Adresat: oskarżyciel publiczny

Zasada legalizmu i oportunizmu Zasada oportunizmu- dyrektywa, w myśl której organ procesowy może nie wszczynać postępowania, jeśli wzgląd na interes publiczny (społeczny) czyni w danej sprawie postępowanie karne z oskarżenia publicznego niecelowym.

Zasada legalizmu i oportunizmu Zasada oportunizmu Zasada nieskodyfikowana Uprawnienie do oceny celowości ścigania. W polskiej procedurze karnej zostały przwidziane wyjątki oportunistyczne od zasady legalizmu.

Zasada legalizmu i oportunizmu Zasada oportunizmu Zasada legalizmu nie obowiązuje w odniesieniu do przestępstw prywatnoskargowych. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego uprawnionym oskarżycielem jest oskarżyciel prywatny. Natomiast prokurator ma prawo wszcząć postępowanie lub wstąpić do postępowania już wszczętego, jeżeli uzna, że wymaga tego interes społeczny (art. 60 § 1 k.p.k.)- wówczas postępowanie toczy się z urzędu.

Zasada legalizmu i oportunizmu Wyjątki na rzecz oportunizmu Umorzenie absorpcyjne (art. 11 k.p.k.) Przesłanki: Popełnienie występku zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 5; Uznanie, że orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo (niecelowość karania); Uznanie, że umorzeniu postępowania nie sprzeciwia się interes pokrzywdzonego.

Zasada legalizmu i oportunizmu Wyjątki na rzecz oportunizmu Świadek koronny Umarza się postępowanie przeciwko sprawcy przestępstwa z zakresu przestępczości zorganizowanej lub wymienionych w katalogu enumeratywnie wyliczonych przestępstw popełnianych w ramach przestępczości zorganizowanej, jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie, które mogły przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im. Stanowi to rodzaj oportunistycznej zapłaty za dostarczenie dowodu, bez którego skazanie innych sprawców nie byłoby możliwe lub bardzo utrudnione.

Zasada legalizmu i oportunizmu Podsumowanie: Zgodnie z zasadą legalizmu, wiarygodna wiadomość o popełnieniu przestępstwa warunkuje w sposób konieczny wszczęcie i przeprowadzenie postępowania . Natomiast zgodnie z zasadą oportunizmu jest ona warunkiem niezbędnym, ale jeszcze nie wystarczającym do wszczęcia, ponieważ wymaga uznania społecznej celowości przeprowadzenia postępowania. Zagadnienie zasady oportunizmu jest problemem tzw. „społecznej opłacalności” postępowania karnego.

Zasada działania z urzędu Zasada działania z urzędu- dyrektywa, w myśl której organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia to od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy

Zasada działania z urzędu Zasada prawnie zdefiniowana- art. 9 § 1 k.p.k. Zasada pozakonstytucyjna Zasada dyrektywa

Tryby ścigania w procesie karnym PUBLICZNOSKARGOWY PRYWATNOSKARGOWY Postępowanie prowadzone z własnej inicjatywy organu ścigania 1) Postępowanie prowadzone na skutek prywatnego aktu oskarżenia wniesionego przez pokrzywdzonego, który staje się oskarżycielem prywatnym. 2) Oskarżyciel publiczny może wszcząć lub wstąpić do postępowania, jeżeli wymaga tego interes społeczny. bezwarunkowy warunkowy uzależniony od wniosku pokrzywdzonego (z chwilą złożenia wniosku postępowanie toczy się z urzędu) uzależniony od zezwolenia właściwego organu wszystkie przypadki uchylenia immunitetów procesowych

Zasada działania z urzędu Ściganie niektórych przestępstw uzależnione jest od wniosku pokrzywdzonego, który stanowi wyraz woli uprawnionej osoby i wywiera skutki prawne niezwłocznie po jego złożeniu → wyjątek od zasady. Wniosek powinien stanowić jednoznaczny wyraz woli ścigania. Nie musi zawierać imiennego wskazania sprawców. Po złożeniu wniosku, ściganie prowadzone jest z urzędu. Pokrzywdzony może jedynie wyłączyć od ścigania osoby najbliższe, gdyby w toku postępowania okazało się, że wśród sprawców czynu znajdują się takie osoby.

Zasada działania z urzędu Art.. 12 § 2 k.p.k.→ zasada niepodzielności wniosku - Wniosek o ściganie wywołuje skutki nie tylko w odniesieniu do osoby, której dotyczy, ale także w odniesieniu do osób, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku (przede wszystkim współsprawcy, podżegacze, pomocnicy). - Zasada ta nie dotyczy osoby najbliższej→ konieczność złożenia odrębnego wniosku o ściganie.

Zasada działania z urzędu Możliwość cofnięcia wniosku o ściganie po spełnieniu następujących warunków: Nie upłynął maksymalny termin, do którego cofnięcie wniosku jest dopuszczalne→ rozpoczęcie przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Zgoda prokuratora (w postępowaniu przygotowawczym) lub sądu (w postępowaniu sądowym).

Zasada działania z urzędu Obowiązek uzyskania zezwolenia na ściganie- wyjątek od zasady. Odnosi się do kategorii osób korzystających z immunitetu formalnego, który zapewnia niedopuszczalność wszczęcia i przeprowadzenia postępowania karnego przeciwko sprawcy przestępstwa, bez zgody uprawnionego organu. Dotyczy np. posłów, senatorów, sędziów, prokuratorów, Rzecznik Praw Obywatelskich. Obowiązek uzyskania zezwolenia należy do oskarżyciela ( nie organ ścigania!)- art. 13 k.p.k.

Zasada działania z urzędu Art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k. Brak wymaganego zezwolenia lub wniosku o ściganie stanowi negatywną przesłankę procesową. W przypadku takiego braku postępowania nie wszczyna się, a wszczęte umarza. Art. 17 § 2 k.p.k. Do chwili uzyskania zezwolenia lub otrzymania wniosku o ściganie, organy mogą wykonywać jedynie czynności niecierpiące zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa, a także czynności zmierzające do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.

Zasada skargowości Zasada skargowości- dyrektywa, w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie tylko skutkiem skargi podmiotu bezpośrednio zainteresowanego rozstrzygnięciem.

Zasada skargowości Zasada prawnie zdefiniowana- art. 14 § 1 k.p.k. Zasada pozakonstytucyjna Zasada dyrektywa

Zasada skargowości Skarga- wniosek podmiotu bezpośrednio zainteresowanego wszczęciem stosownego postępowania. Zasadnicze (inicjują postępowanie zasadnicze, np. akt oskarżenia) Etapowe (uruchamiają kolejne stadia postępowania, np. apelacja, zażalenie) Incydentalne (uruchamiają odpowiednie postępowanie incydentalne, np. w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania)

Zasada skargowości Art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela stanowi negatywną przesłankę procesową.

Kazus Jan K. został pokrzywdzony przestępstwem z art. 190 k.k. (groźba karalna). Po przedstawieniu przez oskarżyciela publicznego zarzutów oskarżenia na rozprawie głównej, Jan K. stwierdził, że chciałby cofnąć złożony przez siebie wniosek o ściganie. Czy cofnięcie wniosku jest możliwe? Jakie są przesłanki cofnięcia takiego wniosku?

Kazus Piotr Z. złożył zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa kradzieży komputera o wartości 2500 zł na jego szkodę. W toku postępowania przygotowawczego, okazało się, że sprawcą czynu był Tomasz J.- ojciec żony Piotra Z. Policja po dokonaniu wszystkich wymaganych czynności, zwróciła się do prokuratora nadzorującego postępowanie o skierowanie aktu oskarżenia. Po analizie materiału dowodowego, prokurator skierował do sądu akt oskarżenia przeciwko Tomaszowi J. Czy postępowanie organów ścigania było właściwe?