Zasady procesowe - zasady dotyczące wszczęcia postępowania dr Dagmara Gruszecka.

Prezentacja na temat: "Zasady procesowe - zasady dotyczące wszczęcia postępowania dr Dagmara Gruszecka."— Zapis prezentacji:

1 Zasady procesowe - zasady dotyczące wszczęcia postępowania dr Dagmara Gruszecka

2 Zasada legalizmu wyraża dyrektywę nakazującą organowi procesowemu bezwzględne wszczynanie i kontynuowanie ścigania każdego przestępstwa ściganego z urzędu, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie jego popełnienia i jest to prawnie dopuszczalne - art. 10 KPK  zasadą przeciwną jest zasada oportunizmu Ze współcześnie pojmowanej zasady legalizmu nie wynika konieczność każdorazowego ukarania sprawcy (wymierzenia mu kary). Wystarczające może być wszak zastosowanie jedynie środka karnego, a nawet środka o charakterze penalnym, byleby sprawca czynu zabronionego pociągnięty został do odpowiedzialności, poprzez nałożenie na niego adekwatnych do popełnionego czynu konsekwencji prawnych Zasada legalizmu

3 Zasada legalizmu materialnego. Postępowanie wszczyna się, gdy czyn zabroniony stanowi przestępstwo – element materialny musi zatem mieć miejsce. Przepis art. 17 § 1 pkt 3 KPK zabrania wszczęcia postępowania i nakazuje umorzyć postępowanie już wszczęte, jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma. W piśmiennictwie przyjmuje się, że śledztwo lub dochodzenie może i powinno być wszczęte wtedy, kiedy można przyjąć hipotezę, że popełniono przestępstwo, a hipoteza ta znajduje oparcie w wiadomościach (wiedzy) dotyczących określonego zdarzenia faktycznego. Podejrzenie popełnienia przestępstwa musi być uzasadnione (art. 303 KPK). Jest to tzw. podstawa faktyczna wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, czyli faktyczna zasadność ścigania w rozumieniu zasady legalizmu (art. 10 KPK). Zasada legalizmu

4 Zasada legalizmu odnosi się do czynów ściganych z urzędu. Ściganie czynów z urzędu jest w polskim systemie prawnym regułą. Inny tryb ścigania (na wniosek lub z oskarżenia prywatnego) jest wyraźnie wskazany w treści przepisu prawa karnego materialnego określającego typ czynu zabronionego. Zasada ta nie odnosi się zatem do przestępstw prywatnoskargowych. Zasada legalizmu

5 dwóch płaszczyzn Ujęcie zasady legalizmu pozwala na wyróżnienie dwóch płaszczyzn odnoszących się do I.różnych etapów postępowania (przygotowawczego i głównego) oraz II.różnych jej adresatów (organy ścigania, oskarżyciel publiczny),  w zależności od tego, o który aspekt legalizmu chodzi. Zasada legalizmu w rozumieniu art. 10 § 1 KPK odnosi się do: 1) wszczęcia postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia), 2) przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, 3) wniesienia oskarżenia do sądu, 4) popierania oskarżenia przed sądem. Zasada legalizmu

6 cel zasady legalizmu to pociągnięcie sprawcy każdego przestępstwa do odpowiedzialności (por. J. Tylman, Zasada legalizmu w procesie karnym, Warszawa 1965, s. 175; Murzynowski, Istota i zasady, 1994, s. 152). Cel zasady legalizmu i jej istotę wyraża §2 art. 10 KPK Każdy, kto popełnił czyn karalny ma zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej; nikt bowiem, kto popełnił czyn zabroniony, nie może od odpowiedzialności zostać zwolniony. Wymieniony cel nie może być osiągnięty w odniesieniu do osób, w stosunku do których zachodzą negatywne przesłanki procesowe, np. chronionych immunitetami (art. 17 § 1 pkt 10 KPK), których przestępstwa przedawniły się (art. 17 § 1 pkt 6 KPK), osób zmarłych (art. 17 § 1 pkt 5 KPK). Brak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności wymienionych kategorii osób nie stanowi jednak odstępstwa od zasady legalizmu Zasada legalizmu

7 Zasada oportunizmu Dyrektywa wyrażająca uprawnienie, a nie obowiązek ścigania, zatem umożliwiającą organowi procesowemu odstąpienie od ścigania karnego przy oparciu swojej decyzji na własnej ocenie niecelowości ścigania. M. Cieślak wyróżnia dwie postacie oportunizmu: właściwy i niewłaściwy. Oportunizm właściwy to odstępstwo od ścigania ze względu na pozaprawną niecelowość ścigania bez względu na wagę przestępstwa. Oportunizm niewłaściwy wyraża się w odstąpieniu od ścigania wyłącznie ze względu na małą wagę przestępstwa (Cieślak, Polska procedura, 1973, s. 269). W KPK dominuje zasada legalizmu z pewnymi odstępstwami na rzecz zasady oportunizmu. oportunizm faktyczny i przeciwdziałanie. Zasada legalizmu

8 Odstępstwa od zasady legalizmu Odstępstwem od zasady legalizmu jest tzw. umorzenie absorpcyjne. Przesłanką umorzenia postępowania na podstawie art. 11 § 1 KPK jest bowiem oczywista niecelowość wymierzenia oskarżonemu kary. § 1. Postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia. § 2. Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o inne przestępstwo, o którym mowa w § 1. § 3. Postępowanie umorzone na podstawie § 1 można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone. Zasada legalizmu

9 umorzenie absorpcyjne. Dzięki umorzeniu absorpcyjnemu można zaoszczędzić środki i siły przeznaczone na ściganie przestępstw i skoncentrować wysiłek na ściganiu najpoważniejszych przestępstw. Umorzenie absorpcyjne stanowi procesową instytucję przyspieszającą przebieg postępowania. Pozwala bowiem na ograniczenie czynności procesowych do tych, które są niezbędne dla dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych (zob. A. Zachuta, Proces karny skrócony, Pal. 2000, Nr 7-8, s. 58). Umorzenie absorpcyjne zależy od spełnienia trzech podstawowych przesłanek: 1) popełnienia występku zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 5 (popełnienie występku), 2) uznania, że orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo (niecelowość karania), 3) uznania, że umorzeniu postępowania wobec oskarżonego nie sprzeciwia się interes pokrzywdzonego (interes pokrzywdzonego). Zasada legalizmu

10 Odstępstwa od zasady legalizmu  Odstępstwem od zasady legalizmu jest także możliwość dopuszczenia do złożenia przez podejrzanego zeznań w charakterze świadka na podstawie art. 5 ust. 1 ŚwKorU. W takim wypadku organ procesowy decyduje bowiem o zaniechaniu ścigania sprawcy przestępstwa, który w postępowaniu karnym występuje w charakterze (roli) świadka koronnego.  art. 9 ust 2 ustawy - prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu  art. 4 i art. 10 - wyłączenia  Odstępstwo od zasady legalizmu przewiduje także art. 658 § 1 KPK, według którego prokurator wojskowy odmawia wszczęcia postępowania w sprawie o przestępstwo ścigane na wniosek dowódcy jednostki wojskowej, jeśli wobec sprawcy zastosowano już środki przewidziane w wojskowych przepisach dyscyplinarnych. Zasada legalizmu

11 Odstępstwa od zasady legalizmu Nie stanowią odstępstwa od zasady legalizmu konsensualne sposoby zakończenia postępowania karnego oparte na porozumieniu zawartym przez organ postępowania (prokurator lub sąd) z oskarżonym (skazanie bez rozprawy z art. 335 § 1 i 2 KPK i dobrowolne poddane się karze z art. 338a i 387 KPK). W każdym z tych wypadków postępowanie karne jest wszczynane i kończy się orzeczeniem o pociągnięciu sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności (zob. Waltoś, Proces karny, 2008, s. 300-301). Zasada legalizmu

12 Odstępstwa od zasady legalizmu Mamy dwa nowe odstępstwa od zasady legalizmu przewidziane w Nowelizacji z 27.09.2013 r. 1. tzw. umorzenie restytucyjne – art. 59a KK Art. 59a.§ 1. Jeżeli przed rozpoczęciem przewodu sądowego w pierwszej instancji sprawca, który nie był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, naprawił szkodę lub zadośćuczynił wyrządzonej krzywdzie, umarza się, na wniosek pokrzywdzonego, postępowanie karne o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, a także o występek przeciwko mieniu zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również o występek określony w art. 157 § 1. § 2. Jeżeli czyn został popełniony na szkodę więcej niż jednego pokrzywdzonego warunkiem zastosowania § 1 jest naprawienie przez sprawcę szkody oraz zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę w stosunku do wszystkich pokrzywdzonych. § 3. Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, że umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary. Zasada legalizmu

13 2. Drugą instytucją jest cofnięcie aktu oskarżenia. (już nie odstąpienie!!!!) Uzasadnieniem jest przyznanie oskarżycielowi większej niż obecnie, swobody w zakresie dysponowania przedmiotem procesu. Z tego powodu w art. 14 § 2 k.p.k. wprowadzono instytucję „cofnięcia aktu oskarżenia” do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej (a więc nie będzie dopuszczalne po uchyleniu wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania). Zasada legalizmu

14 Cofnięcie aktu oskarżenia jest instytucją odmienną od odstąpienia od oskarżenia. Cofnięcie aktu oskarżenia oznacza konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 17§1 pkt 9, z uwagi na brak skargi uprawnionego oskarżyciela. Ponowne wniesienie aktu oskarżenia przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn jest niedopuszczalne. Zasada legalizmu

15  Zabezpieczenie interesów oskarżyciela posiłkowego, który nie powinien być pozbawiany swoich uprawnień z tego powodu, że oskarżyciel publiczny cofa akt oskarżenia.  Przewidziano w związku z tym zmianę art. 54 § 2 KPK, według którego cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego, …..zaś pokrzywdzony, który uprzednio nie korzystał z uprawnień oskarżyciela posiłkowego może w terminie 14 dni od powiadomienia go o cofnięciu przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia oświadczyć, że przystępuje do postępowania, jako oskarżyciel posiłkowy. Zasada legalizmu

16 Na legalizm można spojrzeć też szerzej niż przez pryzmat art. 10 KPK, a mianowicie poprzez art. 7 Konstytucji RP. Zasada pierwszego i drugiego stopnia – Cieślak Stosownie do art. 7 Konstytucji organy ścigania i sąd są obowiązane do działania w graniach i na podstawie prawa; zakreśla artykuł ten ramy działania tychże organów. Proces karny w płaszczyźnie normatywnej to konstrukcja stricte prawna. Realizacja celów wskazanych w art. 2 KPK. Organy postępowania karnego nie mogą wyjść poza granice wyznaczone treścią przepisów prawa karnego. W wielu opracowaniach zasadę legalizmu zawęża się tylko do art. 10 KPK. Jeśli natomiast rozszerzamy tą zasadę o art. 7 Konstytucji RP, to dostrzegamy, że zasada ta tylko w części odnosi się do legalnego działania w procesie karnym Zasada legalizmu

17 Treścią zasady jest uprawnienie organu procesowego do prowadzenia postępowania i dokonywania czynności niezależnie od czyjejkolwiek skargi – art. 9 KPK Nakaz prowadzenia postępowania i dokonywania czynności z urzędu odnosi się do organów procesowych, przez co należy rozumieć wszystkie organy prowadzące postępowanie karne we wszystkich jego stadiach. Zasada tak określona nie zastępuje zasady legalizmu!!! W postępowaniu przygotowawczym zasada działania z urzędu uzupełnia zasadę legalizmu, stosownie do której, z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym, nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, a w następstwie tego organy ścigania obowiązane są do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania o czyn ścigany z oskarżenia publicznego. Natomiast w postępowaniu sądowym, omawiana zasada daje sądowi stosunkowo wąski zakres uprawnień, zawężony jeszcze nowelizacją np. art. 167 KPK. Zasada działania z urzędu

18 Art. 9. § 2. Strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie również tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu. Przepis § 2 znajduje zastosowanie w sytuacjach, gdy organ podejmuje czynności bez wniosku bądź zezwolenia władzy. W wypadku wniosków składanych przez strony i osoby bezpośrednio zainteresowane na podstawie art. 9 § 2 KPK, nie rodzi to obowiązku po stronie organu postępowania do ich rozpoznania. W tych wypadkach, wnioskodawcom nie przysługuje też uprawnienie do zaskarżenia "milczenia" organu, w razie niepodjęcia przez organ decyzji bądź zaskarżenia niekorzystnej decyzji podjętej przez organ postępowania. Wnioski, o których mowa w powołanym przepisie, należy traktować jako impuls do podjęcia czynności z urzędu. Zasada działania z urzędu

19 Zasada działania z urzędu doznaje ograniczenia w wypadku, gdy ustawa uzależnia prowadzenie postępowania albo dokonanie czynności od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. 1. ściganie na wniosek 2. ściganie z oskarżenia prywatnego Od złożenia wniosku przez pokrzywdzonego uzależnione jest wszczęcie i prowadzenie postępowania przygotowawczego w sprawach ściganych na wniosek (art. 12 KPK). Poza tym, na wniosek dokonywane są następujące czynności postępowania przygotowawczego podane przykładowo: wyznaczenie obrońcy z urzędu (art. 78 § 1 KPK), przywrócenie terminu zawitego (art. 126 KPK), sprostowanie protokołu (art. 152 KPK), udostępnianie akt i wydawanie z nich kserokopii oraz odpisów (art. 156 § 2 i 5 KPK), złożenie wyjaśnień na piśmie (art. 176 § 1 KPK), zastosowanie i przedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 250 § 2 i art. 263 § 2 KPK). Zezwolenie władzy wymagane jest do dokonania czynności i prowadzenia postępowania względem osób objętych immunitetem formalnym. Zasada działania z urzędu

20 Zasada skargowości wyraża dyrektywę wszczynania i prowadzenia przez sąd postępowania tylko na skutek skargi uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Została ona wyrażona w art. 14 KPK. (skodyfikowana) Wynika stąd, że wszystkie postępowania sądowe (główne, incydentalne, następcze, odwoławcze i kasacyjne) wszczynane są na skutek skargi uprawnionego podmiotu. Wyjątek od tej zasady: art. 570 KPK – wyrok łączny może być wydany z urzędu!, art. 542 § 3 KPK, 549 KPK, 415 KPK (46 KK), 160-166 KPK Skarga to wniosek podmiotu bezpośrednio zainteresowanego wszczęciem stosownego postępowania. Podmiotem uprawnionym do wniesienia skargi jest, zasadniczo, strona. Skargę może także wnieść inny uczestnik postępowania (zob. przykładowo art. 236, art. 240, 246 § 1, art. 290 § 2 w zw. z art. 285 § 1, art. 287 § 1 i art. 289 § 1 oraz art. 302 § 1 i 2 KPK). Zasada skargowości

21 skargi W doktrynie procesu karnego skargi dzieli się na: 1) zasadnicze, które inicjują postępowanie zasadnicze (akt oskarżenia, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego, wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym); 2) etapowe, które uruchamiają stadia postępowania (apelacja, zażalenie, sprzeciw od wyroku nakazowego, kasacja, wniosek o wznowienie postępowania przygotowawczego i sądowego); 3) incydentalne, które uruchamiają odpowiednie postępowanie incydentalne (np. w przedmiocie zastosowania i przedłużenia tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, w przedmiocie ułaskawienia a także stosowne postępowanie zażaleniowe) - zob. Cieślak, Polska procedura, 1973, s. 260; J. Tylman, [w:] Grzegorczyk, Tylman, Polskie postępowanie, 2005, s. 109. Zasada skargowości

22  funkcje skargi.  skarga zasadnicza Do złożenia skargi zasadniczej uprawniony jest: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy (subsydiarny kat oskarżenia).  Skarga zasadnicza zakreśla ramy postępowania sądowego. Wyjście poza te ramy oznacza orzekanie przez sąd w zakresie, co do którego nie było skargi. Zasada skargowości

23 Tożsamość czynu: Skarga uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu zakreśla też ramy postępowania sądowego. Wyjście poza te ramy oznacza orzekanie w zakresie, co do którego nie złożono skargi. Dotyczy to wszystkich rodzajów skarg zasadniczych, jak i etapowych oraz incydentalnych. W przypadku skarg etapowych ustawa pozwala jednak - w określonych wypadkach - na wyjście poza granice skargi (art. 433 i 536 KPK). Akt oskarżenia, jako skarga zasadnicza, nie tylko inicjuje postępowanie sądowe, ale także zakreśla jego ramy, co ściśle łączy się z problematyką tożsamości czynu zarzucanego i przypisanego sprawcy. Ram tych nie wyznacza jednak przyjęty w akcie oskarżenia opis czynu zarzucanego oskarżonemu ani też wskazana tam kwalifikacja prawna. Granice oskarżenia wyznacza bowiem zdarzenie historyczne, na którym zasadza się oskarżenie. Istotna jest zatem tożsamość czynu wyznaczona faktycznymi ramami tego zdarzenia (zob. post. SN z 19.10.2010 r., III KK 97/10, OSNKW 2011, Nr 6, poz. 50). Zasada skargowości

24 Tożsamość czynu: Granice procesu zakreśla zdarzenie faktyczne, które oskarżyciel opisał w akcie oskarżenia w formie zarzutu, podając także naruszony, jego zdaniem, przepis ustawy karnej. Sąd nie jest jednak związany ani samym opisem, ani też kwalifikacją prawną tego czynu wskazaną przez oskarżyciela, wiąże go natomiast czyn jako zdarzenie faktyczne i tegoż granic przekroczyć już nie może (zob. wyr. SN z 21.9.2006 r., V KK 10/06, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 1785). Dla respektowania zasady tożsamości czynu zarzucanego i przypisanego niezbędne jest tylko zachowanie niezmienności co do podmiotu czynu, przedmiotu ochrony, a w razie nawet innych ustaleń co do czasu i miejsca czynu, także tożsamości osoby pokrzywdzonej (zob. post. SN z 11.12.2006 r., II KK 304/06, OSNwSK 2006, Nr 1, poz. 2403). Zasada skargowości

25 Tożsamość czynu: Tożsamość czynu jest wyłączona, gdy: a) nastąpiła zmiana osoby sprawcy; b) nastąpiła zmiana dobra prawnego (co do tej przesłanki wyrażane są wątpliwości); c) zmiana osoby pokrzywdzonego, ale jednocześnie jakakolwiek różnica dotycząca miejsca czynu, czasu czynu, przedmiotu wykonawczego lub ustawowych znamion czynu; d) sytuacja, gdy nie doszło do zmiany pokrzywdzonego, ale wystąpiły różnice dotyczące miejsca, czasu popełnienia przestępstwa, ustawowych znamion czynu; e) jeśli w porównywalnych określeniach czynu przypisanego i zarzucanego zachodzą różnice tak istotne, że według rozsądnej życiowej oceny nie można ich uznać za określenie tego samego zdarzenia faktycznego, to wtedy dochodzi do zerwania tożsamości. Zasada skargowości

26 ... jakieś pytania?