CZĘŚCI MOWY Autor Anita Rejch

Części mowy – odmienne i nieodmienne Części mowy to wyrazy, którymi posługujemy się w mowie, oznaczają przedmioty, czynności, cechy przedmiotów lub czynności. ODMIENNE NIEODMIENNE

Rzeczownik Rzeczowniki to inaczej nazwy istot (kolega), zjawisk (śnieg), stanów (radość) i pojęć (zwycięstwo). Odpowiadają na pytania kto? co? Odmieniają się przez przypadki i liczby. Występują w zdaniu w funkcji podmiotu lub dopełnienia. Występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim i nijakim. Rzeczowniki dzielą się na żywotne (człowiek, pies, dziecko) i nieżywotne (stół, drzewo, rzeka). Rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego mają w liczbie pojedynczej biernik równy mianownikowi. Rzeczownik odmienia się przez przypadki. Nazywamy to deklinacją. Nazwy przypadków: Mianownik kto? co? syn, las Dopełniacz kogo? czego nie ma? syna, lasu Celownik komu? czemu się przyglądam? synowi, lasowi Biernik kogo? co widzę? syna, las Narzędnik z kim? z czym? synem, lasem Miejscownik o kim? o czym? synu, lesie Wołacz o! synu! lesie!

Przymiotnik Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników, np. ciemny, wielkie. Odpowiadają na pytania jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? W zdaniu pełnią funkcję przydawek lub orzeczników. Odmieniają się przez przypadki, liczby, a także rodzaje. Przymiotniki stopniują się. W ten sposób mogą wyrażać różne stopnie natężenia jakiejś cechy. stopień równy: biały, zły stopień wyższy: bielszy, gorszy stopień najwyższy: najbielszy, najgorszy

Liczebnik Liczebniki to wyrazy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i rzeczy, np. dwa, drugi. Ze względu na różnice w znaczeniu i zastosowaniu rozróżniamy liczebniki: główne: pięć, dwadzieścia ułamkowe: pół, półtora zbiorowe: dwoje, troje, pięcioro porządkowe: trzeci, dwudziesty czwarty Poza tym liczebniki są proste (jeden, sto), złożone (trzysta, sześćset), mnożne (pojedynczy, jednokrotny), wielorakie (dwojaki, trojaki).

Zaimek Zaimki zastępują w zdaniu inne części mowy (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki). Za pomocą zaimków wskazujemy osoby, przedmioty, ich cechy, okoliczności czynności i stanów. Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na: osobowe: ja, ty, my, wy zwrotny: się (siebie, sobie) dzierżawcze: mój, twój, nasz, wasz wskazujące: ten, ta, to, tamten, ów pytające: kto? co? który? jaki? względne, czyli łączące zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. kto, co, który, jaki, gdzie nieokreślone: ktoś, coś, jakiś Ze względu na znaczenie zaimki dzielimy na: rzeczowne (ja, ty, kto, co, nikt), przymiotne (ten, tamten, taki, mój, twój), liczebne (ile, tyle), przysłowne (tak, tu, tam, wtedy, jak, gdzie, kiedy).

Czasownik (1) Czasowniki to wyrazy, które oznaczają czynność lub stan osób, zwierząt i rzeczy. Odmieniają się przez osoby. W zdaniu pełnią najczęściej funkcję orzeczenia. Funkcję orzeczenia pełnią osobowe formy czasownika, np. ja chodzę, ty chodzisz. Formy osobowe czasownika występują: w trzech osobach: widzę, widzisz, widzi, w dwu liczbach: pojedynczej i mnogiej, w trzech czasach: teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, np. robię, robiłem, będę robił, w trzech trybach - orzekającym, rozkazującym i przypuszczającym: kochasz, kochaj, kochałbyś, w trzech stronach - czynnej, biernej i zwrotnej: myję (kogoś), jestem myty, myję się.

Czasownik (2) Czasowniki mają też formy nieosobowe: imiesłów przymiotnikowy czynny (-ący), np. śpiący bierny (-ny, -ty), np. znany, zaklęty imiesłów przysłówkowy współrzędny (-ąc), np. czytając uprzedni (-łszy, -wszy), np. przyszedłszy, wziąwszy bezokolicznik, nieodmienny, np. mówić, jeździć; formy czasowników zakończone na -no, -to, np. znaleziono, odkryto. Rozróżniamy czasowniki niedokonane (skakać, łapać, pisać) i dokonane (skoczyć, złapać, napisać).

Przysłówek Przysłówki to wyrazy nieodmienne, które określają czasowniki albo przymiotniki, ale także inne przysłówki. Oznaczają różne okoliczności, np. sposób, miejsce i czas czynności, stopień właściwości przedmiotu. Odpowiadają na pytania: jak? gdzie? kiedy? Przykłady: jak? szybko, ładnie, starannie, lekko, smacznie, gdzie? blisko, daleko, niedaleko, kiedy? wczoraj, dzisiaj, niebawem, jutro. Niektóre przysłówki stopniują się jak przymiotniki: prędko – prędzej – najprędzej.

Przyimek Przyimki to wyrazy nieodmienne i niesamodzielne. Łączą się z rzeczownikiem albo zaimkiem w odpowiednim przypadku. Tworzy wówczas wyrażenie przyimkowe. Określa związki między rzeczami, zdarzeniami, np. ich położenie w przestrzeni lub następowanie w czasie. Przykłady: do domu, w mieście, od ciebie, mimo deszczu, po południu, przed szkołą, na stole, za lasem.

Spójnik Spójnik to wyraz, który łączy (spaja) dwa zdania składowe albo dwa słowa. Spójniki to: i, a, albo, więc, że, aby, bo. Rozróżniamy spójniki: współrzędne łączne: i, oraz przeciwstawne: ale, lecz, zaś rozłączne: albo, lub, czy wynikowe: więc, zatem, toteż podrzędne Dowiedziałem się, że Jarek jest świetnym tenisistą. Zrezygnowaliśmy z wyjazdu, bo zapowiedzieli deszcz.

Partykuła Partykuły to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne. Ich funkcja polega na wzmacnianiu znaczenia samodzielnego wyrazu w zdaniu lub na modyfikowaniu ich znaczenia. Partykuły wzmacniające: Podejdź no tutaj! Chodźże prędzej! Partykuły modyfikujące Czy możemy to dokończyć jutro? Kupiłabym książkę, gdybym miała pieniądze. Niech on to zrobi!

Wykrzyknik Wykrzyknik to nieodmienna część mowy, za pomocą której wyrażamy różne uczucia, zwracamy czyjąś uwagę oraz naśladujemy rozmaite dźwięki i odgłosy. Ach! Jaka miła dziewczyna! Och! Jaki pech! Ojej! To niesprawiedliwe! Hej! Nie poznajesz mnie? Halo! Proszę pana! Brr! Jak zimno!