Człowiek w systemie transportowym Wykład 1

System transportowy - zbiór elementów, relacji i procesów, które przetwarzają strumień ładunków i pasażerów określany popytem na usługi transportowe w strumień wyjścia z tego systemu.

Praca /ekon., socjol./ proces złożonej aktywności fizyczno-umysłowej, której celem jest przekształcenie szeroko rozumianego środowiska w ten sposób, by zwiększyć szanse przeżycia gatunku ludzkiego. /def. PWN/ Praca – miara wysiłku włożonego przez człowieka w wytworzenie danego dobra; świadoma czynność polegająca na wkładanym wysiłku (działalność lub oddziaływanie) człowieka w celu osiągnięcia założonego przez niego celu; czynności umysłowe i fizyczne podejmowane dla realizacji zamierzonego celu.

Istota pracy typu operatorskiego polega na tym, że człowiek wykonuje czynności w warunkach pośredniej kontroli przedmiotu pracy. Uczestniczy zdalnie w sterowaniu obiektami lub procesami albo w ich regulowaniu. Sterowanie – zachowana równowaga między procesami informacyjnymi i energetycznymi Regulowanie – przewaga procesów informacyjnych

Podstawowe zadania operatora to zdobywanie informacji o pożądanym stanie sterowanego obiektu ( lub regulowanego procesu) oraz dokładne odbieranie informacji o jego stanie aktualnym (rzeczywistym). Proces ten składa się z : wyodrębnienia obiektu z tła, rozpoznania, identyfikacji, podjęcia decyzji co do sytuacji, podjęcia decyzji co do metody, dokonania wyboru czynności oraz wykonania samej czynności.

Obserwacja stanu systemu Wyodrębnienie problemu Nie Tak Wybór hipotezy Sprawdzenie hipotezy Wybór celu Wybór sposobu działania

Każda praca operatorowa wymaga zaangażowania się człowieka we wszystkich ważniejszych fazach działania układu „człowiek – maszyna.” Z pośredniego charakteru oddziaływania człowieka na przedmiot pracy wynika, że napływająca informacja zostaje mu przekazana za pomocą urządzeń sygnalizacyjnych w postaci zakodowanej. Etap odbioru informacji wymaga złożonych operacji umysłowych związanych z dekodowaniem, porządkowaniem i klasyfikowaniem informacji.

Istota wszelkich czynności typu operatorskiego polega na manipulowaniu informacjami w różnych formach. Inaczej się to odbywa na etapie dekodowania, inaczej przy tworzeniu hipotez o stanie sterowanego obiektu, jeszcze inaczej przy podejmowaniu decyzji o sposobie działania oraz przy wyborze konkretnych czynności.

ETAP ODBIORU INFORMACJI I Faza – etap odbioru zjawisk fizycznych jako nośników informacji za pomocą odpowiednich narządów zmysłów - /dobrze znana dzięki rozwojowi psychofizyki i psychofizjologii narządów zmysłu/, Spostrzeganie i recepcja bodźców - to percepcja (postrzeganie). Proces postrzegania rozpoczyna akt spostrzegania. Recepcją bodźców określamy odbiór przez receptory i ich przekazywanie do ośrodkowego układu nerwowego . Proces rozpatrywany jest przez psychologię, jego podstawy są czysto fizjologiczne i w chwili obecnej ściśle zdefiniowane.

Percepcja - proces poznawczy polegający na subiektywnym odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk i procesów. Proces postrzegania przebiega dwupoziomowo: poziom sensoryczno-motoryczny - ma charakter automatyczny i dokonywany jest przez narządy zmysłów, najważniejsze z nich (wzrok, słuch, dotyk) odbierają bodźce, dzięki czemu rozpoznawane są, np. dźwięki, kolory, szorstkość, gładkość.

2. poziom znaczeniowo-czynnościowy - występuje jako prostszy i bardziej złożony. Na prostszym poziomie odbieranym bodźcom nadawane jest znaczenie, np. można spostrzec człowieka, jego uśmiech. Na najbardziej złożonym poziomie percepcji możliwe jest nadawanie spostrzeżeniu pogłębionego znaczenia, tj. dostrzeganie tego, co przeżywa człowiek - jego uczuć, pragnień, postaw w stosunku do zjawisk itp.

Wyróżnia się następujące poziomy percepcji: Wykrywanie – operator zaledwie uświadamia sobie występowanie sygnału Identyfikacja – wykryty sygnał jest odróżniany od innych Interpretacja – jest kombinacją procesów percepcyjnego i poznawczego, w wyniku którego następuje rozpoznanie zawartości i znaczenia zidentyfikowanego sygnału Percepcja to pierwszy element procesu przetwarzania informacji odebranych przez narządy zmysłów.

Faza II - zestawienie znaku i znaczenia oraz utworzenie obrazu poznawczego procesu lub zjawiska (obiektu), który stanie się celem działania operatora - /faza mniej znana, szczególnie w zakresie tworzenia obrazu celu/. Druga faza tj. dekodowanie opiera się na doświadczeniu operatora; odbywa się dynamiczna synteza aktualnie napływającej informacji z informacją przechowywaną w pamięci, zarówno długotrwałej, jak i operatywnej.

Praca w warunkach nadmiaru napływającej informacji, czyli w tzw Praca w warunkach nadmiaru napływającej informacji, czyli w tzw. przeciążeniu sensorycznym, wymaga od operatora dużej odporności na pobudzenie stresowe. Przeciążenie sensoryczne może czasami przekraczać odporność operatora, wtedy mogą wystąpić zaburzenia, z których każde może grozić poważniejszą awarią /Łomow/: nieodebranie sygnału lub nieprzetworzenie odebranej informacji, zniekształcenie sygnału na skutek nieprawidłowego jego rozpoznania, co wywołuje nieadekwatną reakcję,

zwolnienie procesu przetwarzania informacji z okresowym jego hamowaniem w czasie dużego napływu informacji, recepcja i przetworzenie tylko sygnałów o określonym znaczeniu z pomijaniem innych sygnałów, zmniejszenie zakresu przetwarzania informacji do określonych rozmiarów, z pominięciem pełniejszego wykorzystania sygnałów, rezygnacja z odpowiedzi na działające bodźce.

ETAP PODEJMOWANIA DECYZJI Podejmowanie decyzji odbywa się w dwu różnych typach sytuacji: gdy jest dużo możliwych rozwiązań, a operator musi wybrać jedno z nich, gdy pojawiają się nieoczekiwane okoliczności (sytuacje narastającej nieokreśloności) i związane z tym problemy, które należy rozwiązać. Możliwe są cztery warianty decyzji: Prawidłowe potwierdzenie, Prawidłowa negacja, Ignorowanie pewnych informacji, Przyjmowanie fałszywej hipotezy.

Podjęcie decyzji w tego typu pracy (tj Podjęcie decyzji w tego typu pracy (tj. przy wykrywaniu sygnałów oraz przy podejmowaniu świadomych decyzji, jak wykonać zadanie) wymaga przyjęcia określonego kryterium decyzyjnego: Kryterium minimalnej subiektywnej nieokreśloności (człowiek stara się tak pracować, aby zmniejszyć nieokreśloność sytuacji, poznać ją, zrozumieć itp.) Kryterium maksymalnej stałości (człowiek stara się tak pracować, aby ściśle wykonać postawione zadanie) Na etapie zdobywania wprawy i uczenia się zwykle dominuje kryterium pierwsze, a gdy operator nabył już wprawę – kryterium drugie.

Proces podejmowania świadomych decyzji składa się z czterech faz: Wyodrębnienie problemu, Sformułowanie hipotezy na temat istniejącego stanu rzeczy lub stanu przyszłego, Ocena wariantu rozwiązania (weryfikacja hipotezy), Przyjęcie ostatecznego wariantu działania, zapewniającego osiągnięcie celu

Szczegółowa analiza zależności między fazami podejmowania decyzji wykazała istnienie pięciu rodzajów decyzji według kryterium formułowania hipotezy lub hipotez ( B.F.Łomow): decyzje impulsywne, gdy hipoteza jest przyjęta bez oceny (faza druga dominuje nad trzecią), decyzje ryzykowne, gdy hipoteza oceniana jest tylko częściowo lub pobieżnie, decyzje zrównoważone, gdy wszystkie wysuwane hipotezy są w równym stopniu oceniane, decyzje asekuranckie, gdy kontrola przeważa nad procesem wysuwania hipotez , decyzje inercyjne lub kunktatorskie, gdy procesy oceniania hipotez dominują nad procesami ich wysuwania, co sprawia, że podejmowanie decyzji jest powolne i niepewne, odraczane w czasie

1 i 5 rodzaj decyzji – to decyzje najmniej efektywne i najmniej niezawodne 3 i 4 rodzaj decyzji – to decyzje najbardziej efektywne oraz niezawodne, tzw. „ostrożna śmiałość” Sposób podejmowania przez człowieka decyzji w danych warunkach zależy od jego względnie stałych cech, jak np. skłonność do podejmowania decyzji określonego typu. „ryzykant” – człowiek skłonny do szybkiego podejmowania decyzji „kunktator” – człowiek zwlekający, odraczający moment jej podjęcia

Jeżeli operator miał w przeszłości do czynienia z sytuacjami nieokreślonymi i działał w warunkach deficytu czasu, a konsekwencje popełnianych błędów nie były poważne - to może u niego wystąpić tendencja do podejmowania decyzji ryzykownych. Jeśli częściej wypadało mu działać w sytuacjach trudnych, w których szybko podjęte decyzje prowadziły do poważanych i nieodwracalnych konsekwencji, to może pojawić się u niego tendencja do podejmowania decyzji odroczonych lub inercyjnych.

Podejmowaniu decyzji zrównoważonych sprzyja sposób przekazywania informacji. Znaczenie ma nie tylko ułatwienie samego odbioru informacji, lecz także przekazanie odpowiedniej jej ilości. Nadmiar informacji, podobnie jak jej brak, może spowodować odroczenie powzięcia decyzji.

ETAP WYKONANIA CZYNNOŚCI /WYPRACOWANIE STRATEGII DZIAŁANIA/ Motoryczna realizacja programu działań, którego kontrola sprawowana jest przez odrębne mechanizmy. W procesach wykonawczych zasadniczymi składowymi pracy są czynności manualne oraz szybkość reagowania na napływające informacje.

Drobne /zazwyczaj/ precyzyjne ruchy rąk /lub nóg/ związane są z koordynacją wzrokowo-ruchową. Jest to funkcja ośrodkowego układu nerwowego, który kieruje napięciami mięśni, warunkując ich sprawne współdziałanie w wykonywaniu dokładnych ruchów. Kontrola wzroku ułatwia wykonanie takiego ruchu, stąd nazwa tej funkcji – koordynacja wzrokowo-ruchowa. Struktura czasowo-przestrzenna ruchu : faza docelowa, faza manipulacyjna

Ruchy wykonywane w procesie pracy znajdują się pod „subtelną” kontrolą trzech rodzajów ośrodków korowych zawiadujących analizatorem dotyku, wzroku i słuchu. Wyłączenie dotyku w czasie wykonywania czynności – utrudnia regulację wysiłku mięśniowego (np. siły nacisku). Wyłączenie słuchu ma wpływ na regulację tempa ruchów. Wyłączenie wzroku utrudnia regulację kierunku i drogi ruchu.

W analizie ruchów przyjęto następujący podział ich funkcji wobec czynności: Ruchy wykonawcze, od których zależy realne oddziaływanie na obiekt – przedmiot pracy. Analiza tych ruchów jest podstawą usprawniania pracy, usuwania niepożądanych przerw, określania prawidłowych czynności pod względem siły, kierunku, szybkości i dokładności działania. Ruchy gnostyczne (poznawcze). Ich funkcją jest poznanie przedmiotu i warunków pracy. Są one możliwe dzięki temu, że w dłoni ludzkiej oprócz aparatu mięśniowego i kostnego (ruchowego) istnieje również aparat czuciowy, w postaci kinestezji. Ruchy przygotowawcze. Rola tych ruchów polega na ustawianiu się ręki lub ciała w odpowiedniej pozycji roboczej, umożliwiającej rozpoczęcie czynności oraz korektę w razie nieudanych prób osiągnięcia celu.

Podstawowe kategorie ruchów operatorskich, które w różnym stopniu angażują świadomość i wymagają zaangażowania złożonych mechanizmów regulacyjnych: Operacje włączania, wyłączania, przełączania – przy ich wykonywaniu obowiązuje zasada prostych reakcji wyboru; podstawą informacją o tych czynnościach jest czas reakcji. Ciągi powtarzających się ruchów, za pomocą których odbywa się operacja kodowania i przekazywania informacji. Bardzo ważne jest tu tempo i rytm. Wzrost sprawności tych ruchów można uzyskać za pomocą treningu.

Manipulowanie urządzeniami sterowniczymi w celu wyregulowania aparatury i dokładnego ustalania pozycji sterowanego przedmiotu. Konieczna jest tu umiejętność dozowania ruchów według parametru siły oraz cech przestrzennych i czasowych ruchu. Głównym wskaźnikiem sprawności przy wykonywaniu takich ruchów jest dokładność dozowanych reakcji.

4. Operacje śledzenia zmieniających położenie obiektów 4. Operacje śledzenia zmieniających położenie obiektów. Są to zadania polegające na ciągłym współdziałaniu percepcji i motoryki. Odróżnia się śledzenie kompensacyjne (jak w radiolokacji) oraz śledzenie pościgowe. W śledzeniu kompensacyjnym cel jest nieruchomy i zadaniem operatora jest utrzymanie się w obrębie celu. W śledzeniu pościgowym cel jest ruchomy i „ścigacz” podąża za nim.

Wyróżnia się następujące rodzaje pracy operatora: Operator – technolog. Główną jego funkcją jest śledzenie, kontrolowanie oraz regulowanie procesów w celu utrzymania ich w granicach określonych przez instrukcje. Operator – dyspozytor. Jego praca to odbiór i przetwarzanie informacji polegające na rozwiązywaniu problemów. Wiąże się to z kierowaniem ruchem w transporcie lotniczym, kolejowym, samochodowym itp. Operator zdalnego telesterowania poruszającymi się obiektami (w wojsku torpedami, pociskami, rakietami itp.) Operator bezpośrednio sterujący ruchem obiektu, na którym sam się znajduje (pilot, maszynista, kapitan statku, motorniczy itp.)

Z punktu widzenia struktury psychicznej człowieka analizę jego czynności można ująć biorąc pod uwagę dwie charakterystyki działania (W.F. Wienda): charakter obiektu działania, sposób wykonywania czynności zmierzającej do wywołania zmiany w obiekcie. W procesie pracy człowiek ma do czynienia albo z realnymi przedmiotami, które są tworzywem, albo z systemami znaków i sygnałów niosących informacje o określonych przedmiotach. Natomiast sama czynność może być praktycznym oddziaływaniem na obiekt będący w bezpośrednim zasięgu zmysłów i rąk lub też mogą to być operacje myślowe dokonywane na tym obiekcie lub na znakach i symbolach niosących o nim informację.