Opracował Mariusz Kowalski Studium Europy Wschodniej UW Wstępny raport z badań w Kijowie przeprowadzonych w grudniu 2013 roku przez studentów i pracowników Studium europy Wschodniej UW Opracował Mariusz Kowalski Warszawa, styczeń 2014

Prezentowane wyniki badań mają charakter wstępny i cząstkowy. Metoda badawcza Badanie zostało przeprowadzone w Kijowie i miało charakter ankiety ulicznej. Jej celem było uzyskanie informacji na temat nastrojów i postaw społeczeństwa ukraińskiego w obliczu wydarzeń na Majdanie Niezależności. Ankieta nawiązywała do badań przeprowadzonych przez Studium w Kijowie 9 lat wcześniej, w grudniu w czasie Pomarańczowej Rewolucji. Prócz analizy nastrojów społecznych i ich różnicowania, chcieliśmy uchwycić ewolucję postaw jaka miała miejsce na Ukrainie w ciągu ostatnich 9 lat. Interesowało nas m.in. zróżnicowanie nastawienia Ukraińców do współpracy z innymi państwami i narodami, jak w ostatnich latach nastawienie to ewoluowało, oraz jak różnicowało się z uwagi na status społeczny i pochodzenie respondentów. Na zakończenie ankiety pojawiły się pytania nowe, nieobecne w ankiecie z grudnia 2004 r. dotyczące m.in. nadziei wiązanych z Euromajdanem, oczekiwań dotyczących ewentualnego zacieśnienia współpracy z UE lub Rosją. 2

Metoda badawcza Ankieterzy dobierali respondentów według wcześniej ustalonego klucza, uwzględniającego m.in. płeć, wiek, miejsce zamieszkania (region). Uznano to za konieczne gdyż: Zamierzano przebadać grupę zróżnicowaną i stanowiącą reprezentatywną część ukraińskiego społeczeństwa Dążono do tego, by uzyskane wyniki mogły być porównywane z badaniem sprzed 9 lat (grudzień 2004 r.), a więc by przekrój społeczny respondentów w obu badaniach był zbliżony. 3 3

Metoda badawcza Kwestionariusz składał się z dwóch części: metryczki szczegółowo charakteryzującej cechy respondenta (ok. 25 pytań) części zasadniczej zawierającej pytania dotyczące sympatii politycznych oraz postrzegania narodów i państw (ok. 80 pytań). Ankieta została przygotowana na podstawie ankiety grudnia 2004 r., tak by można było bez problemu porównać wyniki obu badań. Do dano jednak nowe pytania dotyczące aktualnej sytuacji. W niniejszym wstępnym i cząstkowym raporcie (opartym na pierwszych analizach) przedstawiono wyniki badań w odniesieniu do miejsca urodzenia respondentów. Pełna analiza danych (także w odniesieniu do miejsca zamieszkania i sympatii politycznych) zostanie wkrótce przedstawiona. 4

Strefy społeczno-polityczne Ukrainy Na potrzeby analizy podzieliliśmy Ukrainę na trzy strefy i stołeczny Kijów Strefa centralna: Obszar rdzeniowy: Naddnieprze Uważana za politycznie umiarkowaną i mało wyrazistą, ale dominującą z uwagi na liczbę mieszkańców i centralne położenie Strefa południowo-wschodnia: Obszar rdzeniowy: Donbas i Krym Uważana za najbardziej zrusyfikowaną i sprzyjającą zacieśnianiu współpracy z Rosją 5

Obszary wydzielone na potrzeby analizy wyników badań ankietowych Z uwagi na uwarunkowania historyczne oraz na umiarkowany politycznie charakter Ukrainy centralnej najbardziej wyraziste i najbardziej aktywne w sporze politycznym są zachodnie (Galicja) i wschodnie (Donbas, Krym) peryferia kraju. Ukraina Centralna pomimo swego położenia, liczby ludności i umiejscowienia stolicy pozostaje niejako w cieniu tych dwóch skrajnych postaw. Ale to ona stanowi trzon kraju i decyduje o jego politycznej stabilności. 6

Wyniki II tury wyborów prezydenckich na Ukrainie w 2010 r. Wyniku wyborów podkreślają umiarkowany charakter Ukrainy Centralnej i skrajne wobec siebie postawy zachodnich (Galicja) i wschodnich (Donbas) peryferii kraju. 7

przynależność wyznaniowa Zróżnicowanie społeczno-kulturowe respondentów Miejsce urodzenia Miejsce urodzenia Język używany w domu region respondenci % Kijów 98 27,7 Zachód 104 29,4 Centrum 72 20,3 Południowy Wschód 57 16,1 Zagranica 17 4,8 nie podano 6 1,7 razem 354 100,0 miejscowość respondenci % miasto powyżej 500 tys. 138 39,0 miasto 50-500 tys. 97 27,4 miasto 5-50 tys. 54 15,3 osiedle do 5 tys. 40 11,3 nie podano 25 7,1 razem 354 100,0 język respondenci % ukr 221 62,4 ukr/ros 23 6,5 ros/ukr 20 5,6 ros 86 24,3 inny 4 1,1 razem 354 100,0 Przynależność wyznaniowa Narodowość przynależność wyznaniowa respondenci % prawosławni (UAPC) 61 17,2 prawosławni (Patriarchat Kijowski) 109 30,8 prawosławni (Patriarchat Moskiewski) 40 11,3 grekokatolicy 70 19,8 rzymskokatolicy 8 2,3 inni 34 9,6 niewierzący 28 7,9 brak deklaracji 4 1,1 razem 354 100,0 narodowość respondenci % ukraińska 329 92,9 rosyjska 12 3,4 polska 5 1,4 żydowska 4 1,1 inna razem 354 100,0 8

Pochodzenie respondentów w 2004 i 2013 r. region respondenci % 2004 2013 Kijów 66 98 21,1 27,7 Zachód 71 104 22,7 29,4 Centrum 74 72 23,6 20,3 Wschód 70 57 22,4 16,1 Zagranica 29 17 9,3 4,8 brak odpowiedzi 3 6 1,0 1,7 razem 313 354 100,0 9

Jakich zmian oczekujesz od "Euromajdanu”? Analiza odpowiedzi w odniesieniu do miejsca urodzenia respondentów Sfera zmian Razem Zachód Centrum Kijów Południowy Wschód Zagranica Sytuacja gospodarcza na Ukrainie 4,05 4,12 3,86 3,82 4,02 3,61 Walka z korupcją 4,19 4,29 4,06 3,95 3,44 Standard życia obywateli 4,20 3,91 3,56 Wolność społeczeństwa 4,34 4,09 4,23 3,94 Rozwój kultury narodowej (ukraiński) 4,28 4,32 4,04 4,03 4,18 3,83 Stosunki z USA 4,08 3,77 3,68 3,96 Stosunki z Polską 4,31 4,00 4,37 3,89 Suwerenność Ukrainy 4,26 4,07 4,10 3,50 Wolność mediów 3,78 średnia ze wszystkich 4,25 3,99 3,92 4,13 3,71 10

Analiza odpowiedzi w odniesieniu do miejsca urodzenia respondentów Pochodzenie respondentów a ocena skutków pogłębienie współpracy z UE i Rosją Analiza odpowiedzi w odniesieniu do miejsca urodzenia respondentów Jakich zmian oczekujesz w związku z pogłębieniem współpracy z UE? sfera razem Zachód Centrum Kijów Południowy Wschód Zagranica Sytuacja gospodarcza na Ukrainie 4,20 4,37 4,11 4,28 3,94 Walka z korupcją 4,39 4,56 4,35 4,31 4,43 4,00 Standard życia obywateli 4,44 4,14 4,07 4,25 3,78 Wolności obywateli 4,36 4,54 4,24 4,40 Rozwój kultury narodowej (ukraińskiej) 4,18 4,06 4,22 Suwerenność Ukrainy 3,95 3,82 Wolność mediów 4,30 4,48 średnia ze wszystkich 4,26 4,45 4,15 4,33 3,97 Jakich zmian oczekujesz w związku z pogłębieniem współpracy z Rosją? sfera razem Zachód Centrum Kijów Południowy Wschód Zagranica Sytuacja gospodarcza na Ukrainie 2,43 2,13 2,60 2,61 2,53 2,28 Walka z korupcją 1,98 1,71 2,18 1,89 Standard życia obywateli 2,33 2,01 2,40 2,52 2,46 2,22 Wolności obywateli 1,78 2,05 2,04 1,82 Rozwój kultury narodowej (ukraińskiej) 2,12 1,87 2,07 2,31 2,20 Suwerenność Ukrainy 1,72 2,23 2,09 2,00 Wolność mediów 1,97 1,74 średnia ze wszystkich 1,85 2,32 11

Różnica w ocenie współpracy z Unią Europejską i Rosją Analiza odpowiedzi w odniesieniu do miejsca urodzenia respondentów Sfera zmian Razem Zachód Centrum Kijów Południowy Wschód Zagranica Sytuacja gospodarcza na Ukrainie 1,77 2,24 1,51 1,50 1,75 1,66 Walka z korupcją 2,41 2,85 2,22 2,13 2,45 2,11 Standard życia obywateli 1,87 2,43 1,74 1,55 1,79 1,56 Wolność społeczeństwa 2,35 2,76 2,31 2,06 2,36 2,29 Rozwój kultury narodowej (ukraiński) 2,44 2,07 2,04 1,94 Stosunki z USA 2,64 1,72 1,82 Stosunki z Polską 2,40 2,82 2,33 2,50 Suwerenność Ukrainy 2,14 2,60 1,83 2,15 1,90 Wolność mediów średnia ze wszystkich Wyjaśnienie: dla poszczególnych kategorii, od oceny współpracy z Unią Europejską odjęto ocenę współpracy z Rosją. I większa wartości tym wyższa ocena na korzyść UE. 12

Stosunek respondentów do wybranych narodów w skali od 1 do 7 (1 – skrajnie negatywny, 7 – skrajnie pozytywny). lp. Naród Ukraina Peryferia wschodnie Peryferia zachodnie różnica 1 Ukraińcy 6,59 6,23 6,82 0,59 2 Polacy 6,33 6,26 6,70 0,44 3 Czesi 5,85 6,10 6,22 0,12 4 Niemcy 5,80 5,61 6,06 0,45 5 Francuzi 5,78 5,84 6,15 0,31 6 Szwedzi 5,76 5,90 5,86 -0,04 7 Białorusini 5,73 5,63 -0,63 8 Szwajcarzy 5,72 6,00 5,92 -0,08 9 Norwegowie 5,77 0,16 10 Gruzini 5,81 6,20 0,39 11 Brytyjczycy 5,69 5,58 5,96 0,38 12 Finowie 0,14 13 Amerykanie 5,56 5,48 6,18 0,69 14 Estończycy 5,51 5,32 15 Litwini 5,49 5,68 5,74 0,07 16 Słowacy 5,83 5,54 -0,29 17 Łotysze 5,65 5,67 0,02 18 Portugalczycy 5,40 5,53 0,11 19 Węgrzy 5,20 5,43 -0,18 20 Mołdawianie 5,00 5,13 5,08 -0,05 21 Rumuni 4,82 5,16 4,88 -0,28 22 Izraelczycy 4,76 5,26 4,74 -0,52 23 Kazachowie 4,65 5,23 4,45 -0,79 24 Turcy 4,64 4,55 5,04 0,49 25 Rosjanie 4,56 4,08 -1,53 26 Chińczycy 4,97 4,19 -0,78 27 Uzbecy 4,54 4,81 4,72 -0,09 28 Irańczycy 4,02 3,82 3,96 29 Irakijczycy 3,97 4,00 0,18 Peryferia wschodnie: urodzeni na wschodzie Ukrainy (gł. Donbas i Krym), prawosławni lub ateiści, w domu mówiący po rosyjsku (31 osób) Peryferia zachodnie: urodzenie na zachodzie Ukrainy (gł. Galicja), grekokatolicy, w domu mówiący po ukraińsku (54 osoby) Wyjaśnienie: Wartość różnicy pokazuje skalę rozbieżności w poglądach pomiędzy mieszkańcami przeciwległych regionów Ukrainy. Wartości dodatnie to wyższa ocena na zachodzie, ujemna – na wschodzie. 13

Zaskakująco niska pozycja Stosunek respondentów reprezentujących wschodnie peryferia Ukrainy do wybranych narodów w skali od 1 do 7 lp. Naród Biegun wschodni 1 Białorusini 6,26 2 Polacy 3 Ukraińcy 6,23 4 Czesi 6,10 5 Szwajcarzy 6,00 6 Szwedzi 5,90 7 Francuzi 5,84 8 Słowacy 5,83 9 Gruzini 5,81 10 Litwini 5,68 11 Łotysze 5,65 12 Niemcy 5,61 13 Norwegowie 14 Rosjanie 15 Węgrzy 16 Brytyjczycy 5,58 17 Finowie 18 Portugalczycy 5,53 19 Amerykanie 5,48 20 Estończycy 5,32 21 Izraelczycy 5,26 22 Kazachowie 5,23 23 Rumuni 5,16 24 Mołdawianie 5,13 25 Chińczycy 4,97 26 Uzbecy 4,81 27 Turcy 4,55 28 Irakijczycy 3,82 29 Irańczycy Skala ocen: 1 – skrajnie negatywny, 7 – skrajnie pozytywny. Zaskakująco niska pozycja Rosjan 14

Porównanie opinii z 2004 i 2013 dotyczących współpracy gospodarczej Wszyscy respondenci lp. kraj 2004 2013 różnica relacja 1 Gruzja 4,35 4,98 0,63 1,15 2 USA 4,96 5,42 0,46 1,09 3 Polska 6,10 6,25 0,15 1,03 4 Niemcy 5,88 5,98 0,09 1,02 5 Norwegia 5,26 5,32 0,06 1,01 6 Mołdawia 4,47 4,44 -0,03 0,99 7 Turcja 4,71 4,65 -0,06 8 Estonia 4,86 4,76 -0,10 0,98 9 Portugalia 4,85 4,74 10 Łotwa -0,13 0,97 11 Chiny 4,49 12 Czechy 5,58 -0,16 13 Wielka Brytania 5,24 5,07 -0,17 14 Litwa 5,04 -0,18 0,96 15 Francja 5,37 -0,20 16 Szwajcaria 5,54 -0,22 17 Szwecja 5,48 5,23 -0,25 0,95 18 Finlandia 5,09 4,83 -0,26 19 Rumunia 4,42 4,13 -0,29 0,93 20 Węgry 4,94 4,60 -0,35 21 Izrael 4,36 3,86 -0,50 0,89 22 Słowacja 5,18 4,66 -0,52 0,90 23 Iran 3,38 2,63 -0,75 0,78 24 Białoruś 3,83 -0,77 0,83 25 Irak 3,41 2,58 -0,82 0,76 26 Uzbekistan 4,21 3,34 -0,88 0,79 27 Kazachstan 4,46 3,55 -0,91 0,80 28 Rosja 5,17 3,67 -1,49 0,71 15

Porównanie opinii z 2004 i 2013 dotyczących współpracy wojskowej Wszyscy respondenci lp. kraj 2004 2013 różnica relacja 1 USA 4,09 5,20 1,11 1,27 2 Gruzja 3,78 4,33 0,55 1,15 3 Niemcy 4,84 5,37 0,53 4 Izrael 3,20 3,54 0,34 5 Wielka Brytania 4,35 4,67 0,31 1,07 6 Norwegia 4,21 4,51 0,30 7 Polska 5,40 0,20 1,04 8 Francja 4,59 4,79 9 Estonia 3,98 4,11 0,13 1,03 10 Szwecja 4,17 4,28 0,12 11 Szwajcaria 4,04 4,13 0,08 1,02 12 Litwa 4,12 -0,01 1,00 13 Turcja 3,74 -0,04 0,99 14 Finlandia 3,93 -0,05 15 Łotwa 4,10 4,03 -0,06 0,98 16 Czechy 4,58 4,48 -0,10 17 Portugalia 4,01 3,87 -0,14 0,96 18 Mołdawia 3,73 3,53 -0,19 0,95 19 Węgry 3,94 3,69 -0,25 0,94 20 Rumunia 3,81 3,42 -0,39 0,90 21 Słowacja 4,40 0,91 22 Iran 2,61 2,19 -0,42 0,84 23 Chiny 3,61 3,16 -0,46 0,87 24 Irak 2,65 2,18 -0,47 0,82 25 Uzbekistan 3,27 2,55 -0,72 0,78 26 Kazachstan 3,51 -0,90 0,74 27 Białoruś 3,85 2,81 -1,04 0,73 28 Rosja 4,37 2,88 -1,48 0,66 16

Porównanie opinii z 2004 i 2013 dotyczących sympatii dla narodu Wszyscy respondenci lp. kraj 2004 2013 różnica relacja 1 Amerykanie 4,65 5,56 0,91 1,20 2 Gruzini 5,27 5,72 0,44 1,08 3 Polacy 5,96 6,33 0,38 1,06 4 Portugalczycy 5,09 5,40 0,31 5 Brytyjczycy 5,36 5,69 0,33 6 Mołdawianie 4,71 5,00 0,29 7 Estończycy 5,20 5,51 8 Izraelczycy 4,51 4,76 0,26 9 Łotysze 5,26 5,48 0,22 1,04 10 Norwegowie 5,50 11 Finowie 5,43 5,61 0,18 1,03 12 Szwedzi 5,58 5,76 0,17 13 Białorusini 5,55 5,73 14 Niemcy 5,64 5,80 0,16 15 Irańczycy 3,92 4,02 0,11 16 Szwajcarzy 5,57 0,15 17 Litwini 5,35 5,49 0,14 18 Rumuni 4,72 4,82 0,10 1,02 19 Czesi 5,77 5,85 0,09 1,01 20 Francuzi 5,70 5,78 0,07 21 Ukraińcy 6,51 6,59 0,08 22 Irakijczycy 3,97 0,05 23 Turcy 4,59 4,64 24 Uzbecy 4,53 4,54 0,01 1,00 25 Słowacy 5,47 26 Węgrzy 5,19 0,00 27 Kazachowie 4,68 -0,03 0,99 28 Chińczycy 4,56 29 Rosjanie 5,18 -0,62 0,88 17

Zmiana oceny i pozycji państw w odniesieniu do współpracy gospodarczej (2004-2013) Wszyscy respondenci lp. kraj 2004 1 Polska 6,10 2 Niemcy 5,88 3 Czechy 5,58 4 Francja 5 Szwajcaria 5,54 6 Szwecja 5,48 7 Norwegia 5,26 8 Wielka Brytania 5,24 9 Słowacja 5,18 10 Rosja 5,17 11 Finlandia 5,09 12 Litwa 5,04 13 Łotwa 4,98 14 USA 4,96 15 Węgry 4,94 16 Estonia 4,86 17 Portugalia 4,85 18 Turcja 4,71 19 Białoruś 4,60 20 Chiny 4,49 21 Mołdawia 4,47 22 Kazachstan 4,46 23 Rumunia 4,42 24 Izrael 4,36 25 Gruzja 4,35 26 Uzbekistan 4,21 27 Irak 3,41 28 Iran 3,38 lp. kraj 2013 różnica 1 Polska 6,25 0,15 2 Niemcy 5,98 0,09 3 Czechy 5,42 -0,16 4 USA 0,46 5 Francja 5,37 -0,20 6 Norwegia 5,32 0,06 7 Szwajcaria -0,22 8 Szwecja 5,23 -0,25 9 Wielka Brytania 5,07 -0,17 10 Gruzja 4,98 0,63 11 Litwa 4,86 -0,18 12 Łotwa 4,85 -0,13 13 Finlandia 4,83 -0,26 14 Estonia 4,76 -0,10 15 Portugalia 4,74 16 Słowacja 4,66 -0,52 17 Turcja 4,65 -0,06 18 Węgry 4,60 -0,35 19 Mołdawia 4,44 -0,03 20 Chiny 4,35 21 Rumunia 4,13 -0,29 22 Izrael 3,86 -0,50 23 Białoruś 3,83 -0,77 24 Rosja 3,67 -1,49 25 Kazachstan 3,55 -0,91 26 Uzbekistan 3,34 -0,88 27 Iran 2,63 -0,75 28 Irak 2,58 -0,82 Wyższa ocena i wyższa lub ta sama pozycja w rankingu dla 2013 r. Niższa ocena i niższa Pozycja w rankingu dla 2013 r. 18

Zmiana oceny i pozycji państw w odniesieniu do współpracy wojskowej (2004-2013) Wszyscy respondenci lp. kraj 2004 1 Polska 5,20 2 Niemcy 4,84 3 Francja 4,59 4 Czechy 4,58 5 Słowacja 4,40 6 Rosja 4,37 7 Wielka Brytania 4,35 8 Norwegia 4,21 9 Szwecja 4,17 10 Litwa 4,12 11 Łotwa 4,10 12 USA 4,09 13 Szwajcaria 4,04 14 Portugalia 4,01 15 Estonia 3,98 16 Finlandia 17 Węgry 3,94 18 Białoruś 3,85 19 Rumunia 3,81 20 Gruzja 3,78 21 Turcja 22 Mołdawia 3,73 23 Chiny 3,61 24 Kazachstan 3,51 25 Uzbekistan 3,27 26 Izrael 3,20 27 Irak 2,65 28 Iran 2,61 lp. kraj 2013 różnica 1 Polska 5,40 0,20 2 Niemcy 5,37 0,53 3 USA 5,20 1,11 4 Francja 4,79 5 Wielka Brytania 4,67 0,31 6 Norwegia 4,51 0,30 7 Czechy 4,48 -0,10 8 Gruzja 4,33 0,55 9 Szwecja 4,28 0,12 10 Szwajcaria 4,13 0,08 11 Estonia 4,11 0,13 12 Litwa -0,01 13 Łotwa 4,03 -0,06 14 Słowacja 4,01 -0,39 15 Finlandia 3,93 -0,05 16 Portugalia 3,87 -0,14 17 Turcja 3,74 -0,04 18 Węgry 3,69 -0,25 19 Izrael 3,54 0,34 20 Mołdawia 3,53 -0,19 21 Rumunia 3,42 22 Chiny 3,16 -0,46 23 Rosja 2,88 -1,48 24 Białoruś 2,81 -1,04 25 Kazachstan 2,61 -0,90 26 Uzbekistan 2,55 -0,72 27 Iran 2,19 -0,42 28 Irak 2,18 -0,47 Wyższa ocena i wyższa lub ta sama pozycja w rankingu dla 2013 r. Niższa ocena i niższa pozycja w rankingu dla 2013 r. 19

Zmiana oceny i pozycji narodów z uwagi na ogólną sympatię respondentów (Wszyscy respondenci) lp. kraj 2004 1 Ukraińcy 6,51 2 Polacy 5,96 3 Czesi 5,77 4 Francuzi 5,70 5 Niemcy 5,64 6 Szwedzi 5,58 7 Szwajcarzy 5,57 8 Białorusini 5,55 9 Norwegowie 5,50 10 Słowacy 5,47 11 Finowie 5,43 12 Brytyjczycy 5,36 13 Litwini 5,35 14 Gruzini 5,27 15 Łotysze 5,26 16 Estończycy 5,20 17 Węgrzy 5,19 18 Rosjanie 5,18 19 Portugalczycy 5,09 20 Rumuni 4,72 21 Mołdawianie 4,71 22 Kazachowie 4,68 23 Amerykanie 4,65 24 Turcy 4,59 25 Chińczycy 26 Uzbecy 4,53 27 Izraelczycy 4,51 28 Irańczycy 3,92 29 Irakijczycy lp. kraj 2013 różnica 1 Ukraińcy 6,59 0,08 2 Polacy 6,33 0,38 3 Czesi 5,85 0,09 4 Niemcy 5,80 0,16 5 Francuzi 5,78 0,07 6 Szwedzi 5,76 0,17 7 Białorusini 5,73 8 Gruzini 5,72 0,44 9 Norwegowie 0,22 10 Szwajcarzy 0,15 11 Brytyjczycy 5,69 0,33 12 Finowie 5,61 0,18 13 Amerykanie 5,56 0,91 14 Estończycy 5,51 0,31 15 Litwini 5,49 0,14 16 Łotysze 5,48 17 Słowacy 0,01 18 Portugalczycy 5,40 19 Węgrzy 5,20 0,00 20 Mołdawianie 5,00 0,29 21 Rumuni 4,82 0,10 22 Izraelczycy 4,76 0,26 23 Kazachowie 4,65 -0,03 24 Turcy 4,64 0,05 25 Chińczycy 4,56 26 Rosjanie -0,62 27 Uzbecy 4,54 28 Irańczycy 4,02 0,11 29 Irakijczycy 3,97 Wyższa ocena i wyższa lub ta sama pozycja w rankingu Niższa ocena i niższa pozycja w rankingu 20

Wnioski Zarówno osoby urodzone na zachodzie, jaki te urodzone na wschodzie Ukrainy, szanse na poprawy swojej sytuacji widzą przede wszystkim w zbliżeniu z Unią Europejską. Zacieśnienie współpracy z Rosją nie wydaje się dla nich atrakcyjną alternatywą. Postawy ludzi ze wschodu nadal się różnią od postaw ludzi z zachodu Ukrainy. Ludzie ze wschodu czują m.in. więcej sympatii do Rosji, a mniej do Ameryki. Ale nawet na wschodzie sympatia do Rosji już nie dominuje, co jest wyraźną zmianą w stosunku do 2004 r. Zmiana ta wyraźnie współbrzmi z europejskimi aspiracjami Ukraińców. Zjawiska te świadczą o stopniowej reorientacji geopolitycznej Ukraińców: Ci na zachodzie staja się jeszcze bardziej prozachodni. Ci na wschodzie przestają być tylko prorosyjscy, coraz silniej szukając związku z Europą. 21