Żądania poszkodowanych w wypadkach komunikacyjnych mgr Joanna Susło Zakład Prawa Gospodarczego i Handlowego

Statystyki Polska zajmuje 5 miejsce w rankingu Komisji Europejskiej dot. bezpieczeństwa na drogach państw europejskich. Od polskich dróg bardziej niebezpieczne są tylko drogi litewskie, łotewskie, bułgarskie i rumuńskie; Najbezpieczniejsze drogi są na Malcie, w Holandii, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Dani, Hiszpanii, Finlandii, Niemczech i Irlandii. Komenda Główna Policji (KGP) corocznie publikuje raport wypadków drogowych, jakie miały miejsce na terenie Polski. Według raportu, w 2015 r. w Polsce miało miejsce 32 967 wypadków, z czego 2 280 w województwie dolnośląskim.

Żądania poszkodowanych odszkodowanie za szkody majątkowe na mieniu – np. koszty związane z uszkodzeniem auta, koszty najmu samochodu zastępczego, etc.; odszkodowanie za szkody majątkowe na osobie – np. koszty leczenia, rehabilitacji, koszty przygotowania do innego zawodu; zadośćuczynienie za szkody niemajątkowe – tj. zadośćuczynienie za krzywdę rozumianą jako cierpienie związane z uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia renta - z tytułu utraty całkowicie lub częściowo zdolności do pracy zarobkowej/ zwiększenia się potrzeb poszkodowanego/ zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość; odszkodowanie jednorazowe zamiast renty - np. w przypadku, gdy poszkodowany stał się inwalidą i sytuacja przemawia za takim rozwiązaniem; ustalenie odpowiedzialności sprawcy wypadku na przyszłość.

Odszkodowanie za szkody majątkowe na mieniu Art. 361 KC § 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. § 2. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Podstawową funkcją odszkodowania jest kompensacja, co oznacza, iż odszkodowanie powinno przywróci w majątku poszkodowanego stan naruszony zdarzeniem wyrządzającym szkodę. Cel ten realizuje naprawienie szkody uwzględniające indywidualną sytuację poszkodowanego. Wysokość odszkodowania powinna ściśle odpowiadać rozmiarom wyrządzonej szkody; odszkodowanie zatem nie może być wyższe lub niższe od szkody poniesionej przez poszkodowanego. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19.03.1998 r., III CZP 72/97 w przypadku całkowitego zniszczenia samochodu odszkodowanie należne poszkodowanemu może odpowiadać cenie nabycia takiego samego lub podobnego samochodu u profesjonalnego sprzedawcy.

Odszkodowanie w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia Art. 444 KC § 1. W razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. § 2. Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty. § 3. Jeżeli w chwili wydania wyroku szkody nie da się dokładnie ustalić, poszkodowanemu może być przyznana renta tymczasowa.

Odszkodowanie w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia Legitymacja czynna w zakresie żądania zwrotu tych kosztów przysługuje poszkodowanemu niezależnie od tego, kto sprawuje opiekę nad nim (osoba bliska, np. żona lub osoba inna). Po drugie, w tym orzeczeniu (II CR 365/73) wyjaśniono także to, od czego zależy ewentualny rozmiar roszczenia przysługującego poszkodowanemu, jeżeli konieczna jest mu pomoc innej osoby (wysokość dochodu utraconego przez żonę rezygnującą z pracy lub działalności gospodarczej, a gdy opieka może być wykonywana przez osobę trzecią - wysokość odszkodowania z tytułu utraty zarobków przez żonę nie może przekraczać wynagrodzenia osoby mającej odpowiednie kwalifikacje do wykonywania takiej opieki).

Renta za całkowitą lub częściową niezdolność do pracy zarobkowej Poszkodowany obowiązany jest do wykorzystania uszczuplonej zdolności do pracy i nie może uchylać się od podejmowania oferowanego mu zatrudnienia. Powinien dostosować się do zmienionych warunków, podjąć także pracę niżej kwalifikowaną i poszukiwać pracy, wykorzystując dostępne instrumenty rynku pracy, wspierające zatrudnienie. Brak aktywnego poszukiwania pracy może być ocenione jako przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody i prowadzić do obniżenia renty. Tym bardziej odmowa podjęcia zaproponowanego zatrudnienia stanowi o przyczynieniu się poszkodowanego do powstania szkody, o ile tylko może on podjąć tę pracę (art. 362 KC). Zawarta w art. 444 § 2 KC wzmianka, że renta powinna być „odpowiednia”, przesądza o tym, że przy ustalaniu wysokości renty wykluczony jest jakikolwiek automatyzm i że wysokość tego świadczenia powinien być dostosowany do konkretnych okoliczności. Nie ma tu mowy o jakiejkolwiek standaryzacji (I PK 150/10).

Renta z tytułu zmniejszenia widoków na przyszłość Renta z tytułu zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość kompensuje utratę innych korzyści majątkowych, jakie poszkodowany dzięki indywidualnym właściwościom mógłby przy pełnej sprawności organizmu osiągnąć. Może także kompensować utratę szansy na osiągnięcie sukcesu zawodowego osoby, która utraciła sprawność fizyczną, a cechy te były istotne dla rozwoju jej kariery. Zmniejszenie widoków powodzenia na przyszłość jako podstawę do zasądzenia renty należy oceniać według realnych możliwości poszkodowanego istniejących w chwili zdarzenia wywołującego szkodę (I ACa 535/14).

Renta z tytułu zwiększenia potrzeb poszkodowanego W świetle art. 361 § 1 i art. 444 § 2 KC nie sposób zaliczyć do zwiększonych osobistych potrzeb powoda, pozostających w normalnym związku przyczynowym z wypadkiem komunikacyjnym i pokrywanych w formie renty, wydatków na utrzymanie jego nieruchomości, ponieważ są to wydatki związane z posiadaniem przez powoda majątku, nawet jeśli wynikają one z niemożności osobistego wykonywania przez powoda prac porządkowych na nieruchomości. Tego rodzaju wydatki, będące konsekwencją decyzji powoda o posiadaniu nieruchomości nie stanowią bowiem elementu składowego majątkowej szkody na osobie, będącej normalnym, typowym w zwykłym przebiegu zdarzeń, następstwem wypadku komunikacyjnego w postaci zwiększonych osobistych potrzeb poszkodowanego (II CSK 581/13).

Renta tymczasowa Z art. 444 par. 3 KC wynika, że rozmiar szkody powinien być ustalony według stanu w chwili wydania wyroku, a zatem powinien mieć na uwadze zarobki, jakie w tym dniu mógłby osiągnąć powód, gdyby pracował na stanowisku, którego nie może zajmować na skutek zawinionego przez pracodawcę uszczerbku na zdrowiu (III PRN 100/71). Rentę tymczasową można zasądzić bez oznaczenia jej czasu trwania na przyszłość, jeżeli w chwili wyrokowania nie ma podstaw do przyjęcia, że powinna ona obejmować ściśle określony okres (I PR 213/69).

Jednorazowe odszkodowanie zamiast renty lub jej części Art. 447 KC Z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodowanego przyznać mu zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu. Ważne powody w rozumieniu art. 447 KC należy zasadniczo uważać sytuację, gdy zasądzenie skapitalizowanej renty ułatwi poszkodowanemu „wykonywanie nowego zawodu” (I CKN 1140/99).

Zadośćuczynienie Użyte w art. 445 § 1 KC pojęcie krzywdy mieści w sobie wszelkie ujemne następstwa uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, zarówno w sferze cierpień fizycznych w postaci bólu i innych dolegliwości, jak i psychicznych, polegających na ujemnych uczuciach przeżywanych bądź w związku z cierpieniami fizycznymi, bądź w związku z następstwami uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, w tym również w postaci wyłączenia z normalnego życia. Szkoda niemajątkowa przejawia się w postaci odczuwanego przez poszkodowanego bólu i cierpienia, stresu, dyskomfortu, świadomości konieczności życia z nieuleczalnym urazem lub innych ujemnych przeżyć psychicznych (III APa 24/14).

Zadośćuczynienie Zachodzące w wyniku naruszenia dóbr osobistych negatywne konsekwencje dotykają psychiki poszkodowanego. Nieuchwytność doznanej krzywdy stanowi podstawowy problem przy przyznawaniu zadośćuczynienia. Nie można w sposób całkowicie pewny zaprzeczyć, że poszkodowany krzywdy nie odczuł lub jej nie doznał. Niewątpliwie w procesie ustalania sumy odpowiedniej tytułem zadośćuczynienia sąd winien uwzględniać indywidualną sytuację poszkodowanego, w szczególności właściwość jego psychiki, a w wyjątkowych sytuacjach, gdy jest on specjalnie uczulony na pewne cierpienia, należy tę okoliczność wziąć pod uwagę. Prawidłowe ustalenie rozmiaru cierpień psychicznych zobowiązuje do dokonania dokładnej analizy wszystkich okoliczności sprawy, w tym również do przeprowadzenia oceny stanu emocjonalnego poszkodowanego. Nie może to jednak prowadzić do marginalizowania obiektywnych okoliczności konkretnej sprawy (III APa 24/14).

Wysokość zadośćuczynienia Przy określaniu wysokości zadośćuczynienia pieniężnego należy mieć na względnie zarówno kompensacyjny charakter tego zadośćuczynienia, jak i aktualne stosunki majątkowe społeczeństwa. Nie można jednak pominąć, że zdrowie jest dobrem szczególnie cennym, a przyjmowanie niskich kwot zadośćuczynienia w przypadkach ciężkich uszkodzeń ciała prowadzi do niepożądanej deprecjacji tego dobra (II CKN 273/97). Suma „odpowiednia" w rozumieniu art. 445 KC nie oznacza sumy dowolnej, określonej wyłącznie według uznania sądu, gdyż jej prawidłowe ustalenie wymaga uwzględnienia wszystkich okoliczności, mogących mieć w danym przypadku znaczenie. Zadośćuczynienie powinno mieć charakter kompensacyjny, a więc przedstawiać ekonomicznie odczuwalną wartość i być tak ukształtowane, by stanowić ekwiwalent doznanej krzywdy. Z drugiej strony orzecznictwo wskazuje na potrzebę utrzymania wysokości zadośćuczynienia w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa, co nie może podważać kompensacyjnej funkcji zadośćuczynienia (I ACa 69/12).

Wymagalność roszczenia o zadośćuczynienie Jeżeli zobowiązany nie płaci zadośćuczynienia w terminie wynikającym z przepisu szczególnego lub w terminie ustalonym zgodnie z art. 455 in fine KC, uprawniony nie ma niewątpliwie możliwości czerpania korzyści z zadośćuczynienia, jakie mu się należy już w tym terminie. W konsekwencji odsetki za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia należnego uprawnionemu już w tym terminie powinny się należeć od tego właśnie terminu. Stanowiska tego nie podważa pozostawienie przez ustawę zasądzenia zadośćuczynienia i określenia jego wysokości w pewnym zakresie uznaniu sądu. Przewidziana w art. 445 § 1 i art. 448 KC możliwość przyznania przez sąd odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za krzywdę nie zakłada bowiem dowolności ocen sądu, a jest jedynie konsekwencją niewymiernego w pełni charakteru okoliczności decydujących o doznaniu krzywdy i jej rozmiarze. Pomimo więc pewnej swobody sądu przy orzekaniu o zadośćuczynieniu, wyrok zasądzający zadośćuczynienie nie ma charakteru konstytutywnego, lecz deklaratywny (V CSK 38/11).

Dziedziczenie roszczenia o zadośćuczynienie Samo prawo do zadośćuczynienia, jako z natury osobiste, nie jest dziedziczne, a zatem na spadkobierców może przejść tylko konkretne roszczenie, z którym za życia wystąpił pokrzywdzony. Ze względu na wyjątkowy charakter przepisu z art. 445 § 3 KC powinien być on wykładany ściśle. Skoro zatem nie jest dziedziczne, jako z natury osobiste, samo prawo do zadośćuczynienia - na spadkobierców może przejść tylko konkretne roszczenie, z którym za życia wystąpił pokrzywdzony. Tak właśnie precyzyjnie ujmuje to cytowany przepis, w którym mowa jest nie o „prawie”, a o „roszczeniu” przechodzącym na spadkobierców. Konsekwentnie zatem należy przyjąć, że spadkobiercy nie mogą rozszerzyć tego roszczenia, podobnie jak nie mogą zgłosić żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego na przyszłość, a zgłoszone wcześniej żądanie w tym przedmiocie przez samego powoda staje się bezprzedmiotowe z chwilą jego śmierci. Wyłącza to także możliwość zasądzenia przez sąd na podstawie art. 321 § 2 KPC ponad żądanie zgłoszone przez pokrzywdzonego powoda. Oznacza to, że ze względu na charakter i istotę roszczenia o zadośćuczynienie spadkobiercy zmarłego w trakcie procesu nie mogą domagać się więcej niż ostatecznie żądał powód ani sąd orzekać ponad to żądanie (I ACa 267/10).

Zabezpieczenie powództwa Art. 730 [1] KPC § 1. Udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania, jeżeli uprawdopodobni roszczenie oraz interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. § 2. Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. § 3. Przy wyborze sposobu zabezpieczenia sąd uwzględni interesy stron lub uczestników postępowania w takiej mierze, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę prawną, a obowiązanego nie obciążać ponad potrzebę. Art. 753 KPC § 1. W sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia. Art. 753 [1] KPC § 1. Przepis art. 753 stosuje się odpowiednio do zabezpieczenia roszczeń o: 1) rentę, sumę potrzebną na koszty leczenia, z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub utratę życia żywiciela albo rozstrój zdrowia.

Wartość przedmiotu sporu W przypadku dochodzenia jednorazowego odszkodowania lub zadośćuczynienia, kwota ta stanowić będzie WPS; W przypadku renty tj. powtarzającego się świadczenia na przyszłość, WPS będzie stanowiła suma świadczeń za jeden rok; Od wyliczonej w ten sposób wartości przedmiotu sporu należy uiścić opłatę sądową w wysokości 5% WPS, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł (art. 13 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Podstawa prawna dochodzenia roszczeń za szkody komunikacyjne Art. 435 KC § 1 Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności. Art. 436 KC § 1 Odpowiedzialność przewidzianą w artykule poprzedzającym ponosi również samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Jednakże gdy posiadacz samoistny oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, odpowiedzialność ponosi posiadacz zależny. § 2. W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody wymienione osoby mogą wzajemnie żądać naprawienia poniesionych szkód tylko na zasadach ogólnych. Również tylko na zasadach ogólnych osoby te są odpowiedzialne za szkody wyrządzone tym, których przewożą z grzeczności.

Cechy mechanicznego środka komunikacyjnego poruszanego za pomocą sił przyrody napędzany jest własnym urządzeniem mechanicznym, a szkoda powstała z ruchem tego środa komunikacji; porusza się za pomocą sił przyrody; służy celom komunikacyjnym;

Wyłączenie odpowiedzialności posiadacza pojazdu siła wyższa; wystąpienie szkody wyłącznie z winy poszkodowanego; wystąpienie szkody wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą posiadacz pojazdu mechanicznego odpowiedzialności nie ponosi.

Siła wyższa Niska temperatura i opady śniegu w lutym są normalnymi zjawiskami atmosferycznymi i bynajmniej nie mieszczą się w zakresie pojęcia siły wyższej, która może powodować powstanie szkody w rozumieniu art. 435 § 1 KC (III APa 9/12); Uderzenie pioruna (wyładowania elektryczne w czasie burzy) w przewody wysokiego napięcia i ich uszkodzenie w sposób narażający na wyrządzenie szkody nie może być uważana za nastąpienie szkody wskutek siły wyższej, jeżeli zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody nie stosuje bez względu na przyczynę - najwyższego standardu środków i zabezpieczeń technicznych (I CR 378/89). Pojęcie siły wyższej z art. 435 § 1 KC nie obejmuje podatności poszkodowanego na zachorowania (II UK 83/04).

Wyłączna wina poszkodowanego Podjęta przez poszkodowanego próba rażąco nieprawidłowego przejścia jezdni jest to tak zwana okoliczność egzoneracyjna, która na mocy art. 436 § 1 w zw. z art. 435 § 1 KC wyłącza odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ponoszoną przez samoistnego posiadacza za szkodę powstałą w związku z ruchem należącego do niego pojazdu (IV CKN 243/00). Odpada wyłączna wina poszkodowanego także wówczas, gdy wprawdzie poszkodowanemu można zarzucić niewłaściwe zachowanie się, jednakże nawet mimo braku zawinienia poszkodowanego, wypadek i tak by nastąpił. Ciężar udowodnienia wyłącznej winy poszkodowanego spoczywa na odpowiedzialnym, a zatem chcąc się uwolnić od odpowiedzialności, powinien on wykazać nie tylko winę poszkodowanego, ale zarazem brak jakiejkolwiek winy własnej i „wyłączny” związek przyczynowy między zachowaniem się poszkodowanego a wypadkiem (III APa 7/15).

Wyłączna wina osoby trzeciej Dla przypisania odpowiedzialności prowadzącemu zakład lub przedsiębiorstwo, którego odpowiedzialność konstruowana jest na zasadzie ryzyka, zbędne jest rozważanie, czy można mu przypisać zawinienie lub bezprawne zaniedbania, a co za tym idzie odpowiedzialności tej nie wyłączy przeprowadzenie dowodu braku jego winy. Zwolnienie od odpowiedzialności na zasadzie ryzyka związane jest bowiem ze stwierdzeniem, że szkoda nie wynikła z innych przyczyn, jak tylko z zawinionego zachowania poszkodowanego lub osoby trzeciej, a zatem pomimo tego, że miała związek z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu, stanowi zwykłe następstwo zawinionego działania lub zaniechania poszkodowanego lub osoby trzeciej (III APa 2/13).

Przyczynienie się poszkodowanego Postulat pełnego odszkodowania przemawia za przyjęciem stanowiska o potrzebie zwrotu przez ubezpieczyciela tzw. wydatków koniecznych potrzebnych na czasowe używanie zastępczego środka komunikacji w związku z niemożliwością korzystania z niego wskutek zniszczenia z tym, że tylko za okres między dniem zniszczenia a dniem w którym poszkodowany może nabyć analogiczny pojazd nie dłuższy jednak niż za czas do zapłaty odszkodowania. Termin wydatków koniecznych oznacza przy tym wydatek niezbędny dla korzystania z innego pojazdu w takim samym zakresie w jakim poszkodowany korzystałby ze swego środka lokomocji gdyby mu szkodę nie wyrządzono. Poszkodowany mógłby zatem żądać tylko zwrotu wydatków poniesionych za korzystanie z pojazdu zastępczego pomniejszonych o sumę jaką wydatkowałby na koszty eksploatacji własnego pojazdu. Za szkodę można uznać tylko koszty niezbędne, rzeczywiście poniesione przez poszkodowanego, którego obciąża ciężar dowodu wysokości szkody (IV CK 672/03). Okoliczność iż koszty wynajęcia pojazdu zastępczego przekroczyły cenę nowego samochodu nie może automatycznie przesądzać o istnieniu przyczynienia się poszkodowanego do powiększenia rozmiaru szkody (III CZP 14/97).

Dowody w sprawach dot. szkód komunikacyjnych W tego rodzaju procesach odszkodowawczych do najczęściej powoływanych dowodów należą: - dowody z dokumentów (np. dokumentacja medyczna poszkodowanego, faktury świadczące o jego wydatkach, dokumenty znajdujące się w aktach sprawy karnej) - dowody z opinii biegłych lekarzy (w szczególności z zakresu: ortopedii i traumatologii, neurologii, chirurgii, leczenia bólu, medycyny sądowej i rekonstrukcji) - dowody z zeznań świadków; - dowody z oględzin miejsca wypadku.

Przedawnienie Art. 442 [1] KC § 1. Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. § 2. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. § 3. W razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. § 4. Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności.

Bibliografia Statystyki Komisji Europejskiej nt. bezpieczeństwa na drogach europejskich: http://ec.europa.eu/transport/road_safety/spec ialist/statistics_pl Komenda Główna Policji, Biuro ruchu drogowego, raport dot. wypadków drogowych w Polsce w 2015 r., Warszawa 2016 Ustawy: Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego, ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych