Halina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski Polszczyzna regionalna w XVI wieku Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski? Halina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski

Co naprawdę wiemy i skąd wiemy o odmianach regionalnych i dialektach polskich w wieku XVI? Dialektologia historyczna - przedmiot dialektologii historycznej to rozważania „na temat historii zarówno oddzielnych zjawisk dialektycznych, jak i mniejszych i większych ich zespołów w ramach jednego, kilku lub nawet wszystkich dialektów” (Taszycki 1956, 60). Podstawowe metody rekonstrukcji historycznodialektalnej: a) metoda filologiczna (analiza językowa zabytków), b) metoda retrospekcji (wnioskowanie na podstawie zjawisk typowych dla współczesnych gwar ludowych).

Co naprawdę wiemy i skąd wiemy o odmianach regionalnych i dialektach polskich w wieku XVI? K. Nitsch – wg niego trzeba dać „pierwszeństwo wnioskom wyciągniętym z zestawienia bezpośrednich faktów językowych dzisiejszych z badaniami historycznej antropogeografii” (Nitsch 1948, 121) S. Urbańczyk – „znajomość gwar pozwala umieścić fonetyczną stronę dawnego języka na właściwym tle. (…) Kto chce usłyszeć, jak mówili wielcy pisarze złotego wieku i ich ówcześni czytelnicy, powinien wyjechać na wieś, przede wszystkim wielkopolską i małopolską” (Urbańczyk 1953, 246).

Co naprawdę wiemy i skąd wiemy o odmianach regionalnych i dialektach polskich w wieku XVI? W. Taszycki – „bardzo niewystarczająca i zawodna w badaniach historycznodialektalnych jest metoda retrospekcji. (...) Ograniczenie się do tej metody badawczej sprawia, że przy jej stosowaniu zubożamy zasób wiadomości, jakie byśmy chcieli uzyskać na temat osobliwości dawnych dialektów polskich czy też historii takiego lub innego zjawiska dialektycznego w dzisiejszym języku ludowym spotykanego” (Taszycki 1956, 67). „...metody pracy, na jakich dialektologia historyczna ma się opierać: winny być takie same, których używa gramatyka historyczna” (tamże, 61).

Co naprawdę wiemy i skąd wiemy o dialektach polskich w wieku XVI? Źródła historycznodialektalne K. Nitsch – podstawowa baza źródłowa – XX-wieczne dialekty ludowe (teksty staropolskie to wg niego źródło „wartościowe, ale niezbyt obfite i rzadko kiedy zupełnie pewne”, krytycznie też odnosił się do dawnych wypowiedzi o ówczesnych dialektyzmach). W. Taszycki – staropolskie teksty pisane i ówczesne opinie o dialektyzmach (cechy dialektów współczesnych – źródło tylko inspirujące i orientujące w tym, co było kiedyś).

Wiek XVI – dialekty a język literacki Dwie główne odmiany polszczyzny w wieku XVI: a) kształtujący się na podstawie dialektów (wówczas wielkopolskiego i małopolskiego) polski język literacki w odmianie pisanej – II faza rozwoju; b) dialekty (odmiany regionalno-dialektalne) w odmianie mówionej. W XVI w. nie ma jeszcze dużej różnicy między obiema odmianami w mowie, nie ma istotnych różnic między mową ludu a mową szlachty. Dopiero wówczas, w XVI w., zaczyna się różnicować język literacki i dialekty. Rozwój obu odmian od tego okresu wyraźnie zmierza w różnych kierunkach.

Krainy Rzeczpospolitej w XVI wieku XVI-wieczna Rzeczpospolita obejmowała historyczne krainy Polski etnicznej, takie jak: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze (bez Śląska, który znajdował się pod panowaniem Habsburgów) i rozległe obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Podział administracyjny I RP

Zestaw wybranych cech regionalnych w polszczyźnie XVI wieku Nr Dialekt wielkopolski Dialekt małopolski Dialekt mazowiecki 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. brak mazurzenia -’ew/-ow ra-, ja- (rano, jak) tart (darty) -chw- (chwała) -ch (nogach) źrz, śrz, jrz él, éł / ił, ył 2 nosówki (ą, ę) mię, cię, się Brak -och N. lm. biłem, biliśmy mazurzenie tylko –ow ra-, ja- tart chw / f (chwała / fała) -ch > -k (nogak) źr, śr (rź, rś) ił, ył / él, éł szeroka wymowa, w części odnosowienie mię, cię, się / mie, cie, sie -och/-ech,-ach biłech, bilichmy re-, je- (reno, jek) tert (derty) f (fała) -ch > -k śr, źr (śrz, źrz) ił, ył szeroka wymowa brak –och

Podstawowe terytorialne odmiany polszczyzny w XVI wieku Podstawowe dialekty XVI wieku: Dialekt wielkopolski, najbardziej zgodny z kształtującym się wówczas językiem literackim („przeciętny Wielkopolanin nie mazurzył, wymawiał dwie samogłoski nosowe, mówił śrzoda, źrzódło, uźrzeć, tak właśnie pisano według najlepszych wzorów ortograficznych; ale też labializował o i zwężał je przed spółgłoskami nosowymi”).

Podstawowe terytorialne odmiany polszczyzny w XVI wieku Dialekt małopolski – już w XVI w. zróżnicowany (przeciętny Małopolanin miał więcej cech regionalnych w języku – mazurzył, wymawiał -ch jako -k, źr jako rź, na dużym obszarze – wymowa beznosówkowa). Dialekt mazowiecki – najbardziej odrębny i najbardziej wyśmiewany (przeciętny „Mazur” mazurzył, wymawiał ja-, ra- jako je-, re-, chw jako f, spółgłoski wargowe miękkie jako pś, bź, mń, e przed m, n jako a (ciamny), samogłoskę nosową przednią jako nosowe a itp.).

Podstawowe terytorialne odmiany polszczyzny w XVI wieku Dialekt śląski – rozwijał się poza państwem polskim (stąd brak wpływu na kształtowanie się polskiego języka literackiego). Poza czterema podstawowymi dialektami polskimi ważna nowo kształtująca się odmiana terytorialna na ogromnym obszarze wschodnim Rzeczypospolitej – polszczyzna kresowa (na substracie, tj. podłożu ruskim (małoruskim) na południu i rusko-litewskim na północy. Geneza tej odmiany regionalnej inna od pozostałych odmian używanych w Polsce etnicznej.

Przykłady utworów wyśmiewających język Mazowsza Por. Psalm mazowiecki: W kazdziornej tarapacie wrzescałem do Pana A septa moja zawse była wysłuchana. (…) A ja wnet ku niebecku wytrzesciwsy ocy, Sczebietałem jak ptasecek, ządając pomocy. A Pan wnet jak oganką posamotał muchy, Do scętu zdredy skaził bez zadnej otuchy, Iześ mię tak chęndogo Panie wyczwikował, Pokim zyw, poki łazę, będę odsługował. Tym ze cię łez trzęsiackim prosę duski mego, Wybaw ze mię z niewoli oscerka strednego.

Przykłady utworów wyśmiewających język Mazowsza Prawdziwa jazda Bartosza Mazura jednego do Litwy na służbę podczas trybunału (1643): Na dzień Bozego Ciała w tymze miastecku wiele dziwnego bacyłem. Stały stery ołtarze; jeden przed Bozym Janem wsytek cerwony, drugi za ratusem, trzeci przed ratusem. To tam dziwne rzecy powiesano: wisiała guńka złota, na niej zydzi ksiąski rozłozywsy, stali carni jak carci; brody jak u kozłów zołte, carne, bure, gniade, siwe.

Przykłady utworów wyśmiewających język Mazowsza Stanisław Grochowski, Na cenzurę albo na wiersze polskie Kaspra Danowskiego W której, proszę, polszczyzny uczyłeś się w szkole, Jaką i chłop nie mówi przy karczemnym stole. Gdzieś wżdy wyrwał tę mowę: nieuczek przeczysty, Lga, ryg, osen, i puchnie, i skrypt ciemnomglisty, Więc Polanin, takuchno, albo zmutylował. Wierzę, żeś dla takich słów Mazowsze splądrował. Ale i Mazurowie, bracia naszy mili, Tak sprośnie, jak ty piszesz, nigdy nie mówili. Milczę o tym, co – widzę – bez wstydu powtarzasz, Gdy o szpoceniu Pisma Słupskiego potwarzasz. Raczej było, chciałeś li wdzięczniej grać w swe strony, Włożyć si, mę, tutka, pęk w rym swój tak uczony. A gdybyś jeszcze przydał sieno, jebłko, jegły, Musiałbym ci przyznać, żeś w polszczyźnie biegły.

Uproszczona mapa dialektów polskich

Mapa dialektalna Polski Układ współcze- snych dialektów i gwar ludowych wg S. Urbańczyka

Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski? Strony rodzinne Jana Kochanowskiego to Małopolska północna, ziemia radomska (okolice Zwolenia). Gwara okolic Zwolenia współcześnie określana jest różnie. S. Urbańczyk (ujęcie starsze za K. Nitschem) zaliczał ją do szeroko rozumianego zespołu dialektalnego małopolskiego i określał jako gwarę pogranicza Mazowsza. Dejna zalicza ją do dialektu mazowieckiego, ustalając granicę między Mazowszem i Małopolską znacznie bardziej na południe.

Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski? Zasięg terytorialny dialektu małopolskiego w g Dejny na północy i zachodzie ogranicza linia biegnąca przez Łęcznę, Kazimierz, Radom, Opoczno, Piotrków Trybunalski, Kłobuck, Wodniki, aż do źródeł Wisły. Natomiast południową granicę dialektu mazowieckiego wyznacza Skrwa, Gostynin, Rawa Mazowiecka, Radom, Kazimierz, Łęczna. Na tym obszarze występuje dialekt przejściowy, w którym można dostrzec zarówno cechy małopolskie, jak i mazowieckie. Razem z innymi gwarami tworzy kompleks gwar Polski centralnej określanych jako gwary pogranicza międzydialektalnego.

Północna Małopolska Linia czerwona – granica między dialektem małopolskim a mazowieckim Linia zielona – południowa granica pogranicza Mazowsza Linia żółta – obszar gwary łowickiej

Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski? Fragment trenu IV w oryginalnej ortografii według wydania z roku 1583 (Kraków, drukarnia Łazarzowa). ZGwałćiłáś, niepobozna [!] śmierći, oczy moie, Zem [!] widźiał vmiéráiąc miłé dźiećię [!] swoie. Widźałem, kiedyś trzęsłá owoc niedordzáły. A rodźicom nieszczesnym sercá sye kráiáły. Nigdyćby oná byłá bez wielkiéy żáłośći Moiéy vmrzéć nie mogłá, nigdy bez ćiężkośći Y serdecznégo bolu, w którymkolwiek lećie Mnieby smutnégo byłá odbiegłá ná świéćie.

Cechy ówczesnej grafii nieistotne dla odtworzenia wymowy Grafia ujawnia tylko część cech fonetycznych, inne zaciera, zwłaszcza cechy wymowy lokalnej, służąc w ten sposób kształtującej się normie językowej. Cechy ortografii nieistotne dla określenia ówczesnej wymowy: Litera y na oznaczenie spójnika i oraz niekiedy na oznaczenie miękkości spółgłoski (sye) Oznaczanie joty przez i lub y (moiéy, vmiéráiąc, wielkiéy) Litera v jako znaku samogłoski u (vmrzéć) Podwójne oznaczanie miękkości spółgłosek przez kreskowanie oraz literę i (śmierći, dźiećię, ćiężkośći)

Tekst w pisowni współczesnej Tekst pozbawiony nieistotnych znaków graficznych: Zgwåłciłaś, niepobożnå śmierci, oczy moje, Żem widziåł umiérając miłé dziécię swoje. Widziåłem, kiedyś trzęsła owoc niedordzały. A rodzicom nieszczesnym serca sie krajały. Nigdyć by ona była bez wielkiéj żałości Mojéj umrzéć nie mogła, nigdy bez ciężkości I serdecznégo bolu, w którymkolwiek lecie Mnie by smutnégo była odbiegła na świecie.

Cechy powszechne ówczesnej wymowy Większość z tych cech nie utrwaliła się w języku literackim, pozostała natomiast w dialektach, stając się w świadomości społecznej cechami uznawanymi za typowe zjawiska gwarowe. Ścieśnienia samogłosek é, á, ó – dźwięki pośrednie (é między e oraz i/y, á między a oraz o, ó między o oraz u). Inna niż dziś wymowa głoski oznaczanej przez rz (tzw. wymowa frykatywna). Tzw. labializacja, czyli wymowa dwuelementowa samogłoski o, rzadziej u, w postaci ło (tzw. u niezgłoskotwórcze), głównie w nagłosie (łoko, łowoc), także rzadziej w śródgłosie (łokło, łowłoc). Wymowa o przed spółgłoskami nosowymi m, n – ścieśniona (rodzicóm). Zamiana i, y w é ścieśnione przed ł, l, np. béł, béli.

Tekst z zachowaniem powszechnych czy częstych cech wymowy XVI wieku Zgwåłciłaś, niep(ł)ob(ł)ożnå śmierci, (ł)oczy m(ł)oje, Żem widziåł umiérając miłé dziécię sw(ł)oje. Widziåłem, kiedyś třęsła (ł)ow(ł)oc nied(ł)ordzały. A rodzicóm nieszczesnym serca sie krajały. Nigdyć by (ł)óna béła bez wielkiéj żałości M(ł)ojéj umřéć nie m(ł)ogła, nigdy bez ciężk(ł)ości I serdecznégo b(ł)olu, w którymk(ł)olwiek lecie Mnie by smutnégo béła (ł)odbiegła na świecie.

Lokalne, rzadsze lub wyśmiewane cechy wymowy XVI w. Mazurzenie (Mazowsze, Małopolska) – wymowa spółgłosek dziąsłowych cz, ż, sz, dż jako c, z, s, dz, np. capka, syja, zaba, Mazurzenie – cecha przypisywana „Mazurom” i kobietom” przez gramatyka XVI-wiecznego Piotra Statoriusa- Stojeńskiego, często wyśmiewana w XVI-XVII wieku.

Lokalne, rzadsze lub wyśmiewane cechy wymowy XVI w. Denazalizacja (odnosowienie) samogłosek nosowych – prawdopodobnie tak wymawiał Kochanowski (rymy typu narzekam – lękam, niestety – wzięty) we wszystkich pozycjach (znana w XX w. na dużym obszarze Małopolski środkowo-północnej). Odnosowienie samogłoski przedniej było wcześniejsze (ogarnęło mowę szlachty i chłopów), odnosowienie samogłoski tylnej późniejsze (nie ogarnęło mowy szlachty), brak rymów ą z a. Odnosowienie ą do o – powszechne natomiast w polszczyźnie kresowej.

Lokalne, rzadsze lub wyśmiewane cechy wymowy XVI w Lokalne, rzadsze lub wyśmiewane cechy wymowy XVI w. Inne regionalne cechy wymowy „Zamaskowana” wymowa grupy źr z przestawką jako rź (cecha gwarowa dziś już szczątkowo zachowana w środkowo-północnej Małopolsce) – por. niedordzały (wynik skojarzenia imiesłowu niedor-ziały = niedojrzały z rdzawym).

Tekst z zachowaniem wszystkich cech gwarowych Zgwåłciłaś, niep(ł)ob(ł)oznå śmierci, (ł)ocy m(ł)oje, Zem widziåł umiérając miłé dziécię sw(ł)oje. Widziåłem, kiedyś třesła (ł)ow(ł)oc nied(ł)ordzały. A rodzicóm niescesnym serca sie krajały. Nigdyć by (ł)ona béła bez wielkiéj załości M(ł)ojéj umřéć nie m(ł)ogła, nigdy bez ciezk(ł)ości I serdecnégo b(ł)olu, w którymk(ł)olwiek lecie Mnie by smutnégo béła (ł)odbiegła na świecie.

Inne regionalne cechy wymowy Wymowa grupy chw- jako f- lub kw, np. chwała wymawiane jako fała lub kwała; Przejście wygłosowego –ch > -k (właściwość typowa kiedyś dla całej Małopolski, potem dla południowej i zachodniej części Małopolski), np. na nogak. Przeciętny Małopolanin w XVI w. (i szlachcic, i chłop) odczytałby tak inny fragment Kochanowskiego: Patřåj jak(ł)o śniég na górak się bieli „(…) będziesz po źmijak beśpiecznie gniewliwyk i po padalcak deptåł niecierpliwyk (ps. 90).

Bibliografia Maria Bargieł, Cechy dialektyczne polskich zabytków rękopiśmiennych pierwszej połowy XVI wieku, Wrocław... 1969. Kazimierz Nitsch, 1948, Co to jest dialektologia historyczna?, BPTJ 1958, VIII, s. 119-122; przedruk: [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków, s. 253-254. Kazimierz Nitsch, 1957, Dialekty języka polskiego, Kraków. Kaziemierz Nitsch, 1958, Co wiemy naprawdę o dialektach ludowych XVI wieku?, [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków, s. 387-406. Witold Taszycki, Co to jest dialektologia historyczna?, ZNUJ 9. Filologia nr 2. Prace Językoznawcze, s. 59-71; przedruk: tegoż, Rozprawy i studia polonistyczne. T. II, Dialektologia historyczna i problem pochodzenia polskiego języka literackiego, Wrocław – Kraków – Warszawa 1961. Przemysław Zwoliński, Wypowiedzi gramatyków XVI i XVII wieku o dialektyzmach w ówczesnej polszczyźnie, [ w:] tegoż, Szkice i studia z historii slawistyki, Wrocław… 1988, s. 67-99.