autor : Katarzyna Jarkiewicz ARCHITEKTURA XX WIEKU autor : Katarzyna Jarkiewicz

SPIS TREŚCI kierunki modernizm wczesny modernizm rozkwit modernizmu ekspresjonizm konstruktywizm styl międzynarodowy

SPIS TREŚCI architektura organiczna dojrzały modernizm późny modernizm sztuka totalitarna postmodernizm high-tech dekonstruktywizm neomodernizm

KIERUNKI modernizm wczesny modernizm ekspresjonizm konstruktywizm styl międzynarodowy architektura organiczna późny i krytyczny modernizm

KIERUNKI tradycjonalistyczna architektura XX wieku (np.sztuka totalitarna) postmodernizm high-tech dekonstruktywizm krytyczny regionalizm neomodernizm

MODERNIZM Dominował w europejskiej architekturze w latach 1917-1975, określany francuskim terminem jako styl nowoczesny, funkcjonalny i racjonalistyczny. Architektura modernistyczna opierała się w założeniu na nowej metodzie twórczej, wywodzącej formę, funkcję i konstrukcję budynku niemal wyłącznie z istniejących uwarunkowań materialnych; propagowała odejście od wszelkiej stylizacji i prądów historycznych.

MODERNIZM Architekci modernistyczni zakładali, że o pięknie budynku stanowi głównie jego funkcjonalność; budynek stanowić miał dzieło abstrakcyjne, wszelki ornament był odrzucany. Zgodnie z założeniami Le Corbusiera budynek powinien posiadać lekka bryłę,: ścianę kurtynową, wolny plan dzielony lekkimi ścianami działowymi, płaski dach z tarasem, szerokie okna, zlicowane z elewacja i pozbawione wewnętrznych podziałów, wpuszczające dużo światła i w założeniu mało niszczące przyrodę posadowienie na słupach.

MODERNIZM Podstawową zasadą, którą kierowali się architekci modernizmu, było poczucie moralnego obowiązku wobec społeczności - urbanistyka, architektura i przemysł miały spełniać społeczną misję, ich zadaniem miało być demokratyczne i wspólnotowe wychowanie społeczeństwa. Za najważniejsze zadanie moderniści uważali zapewnienie ludności godziwych warunków mieszkaniowych, co spowodowało koncentrację na urbanistyce rozumianej jako planowanie osiedli.

WCZESNY MODERNIZM Rozwój sztuki inżynierskiej, związany głównie z wprowadzeniem i opanowaniem nowych materiałów - żeliwa i stali, spowodował, iż od połowy XIX wieku, najpierw w Stanach Zjednoczonych (szkoła chicagowska), potem w Europie zaczęły powstawać nowoczesne obiekty budowlane (mosty, hale fabryczne, szklarnie), których forma uwarunkowana była ścisłą koniecznością.

WCZESNY MODERNIZM W początkach XX wieku, najpierw w Wielkiej Brytanii, potem w Niemczech i Holandii, rozpoczęła się debata koncentrująca się na poszukiwaniach nowej i odpowiadającej duchowi czasu metody twórczej w architekturze - wyróżniali się w niej Henry van de Velde - założyciel szkoły rzemiosła artystycznego w Weimarze i Adolf Loos, którego budynki o płaskich i niezdobionych elewacjach wywoływały protesty w Wiedniu.

WCZESNY MODERNIZM W Niemczech i Holandii zaczęły powstawać pierwsze budynki, które można zaliczyć do architektury modernistycznej: gmach giełdy amsterdamskiej z 1903 roku, budynek organizacji urbanistycznej Deutscher Werkbund z 1907 roku, wieża wodna w Poznaniu, itp. jednym z przełomowych budynków była fabryka obuwia Fagus Waltera Gropiusa z 1911 roku, często określana jako pierwszy obiekt modernistyczny. O przełomie modernistycznym można jednak mówić dopiero od 1914 roku, kiedy w Kolonii otwarto wystawę przemysłową, na której Walter Gropius i Bruno Taut zaprezentowali budynki o szklanych elewacjach.

gmach giełdy amsterdamskiej http://pl. wikipedia

fabryka obuwia Fagus Waltera Gropiusa http://pl. wikipedia

Villa Savoye w Poissy Le Corbusiera http://pl. wikipedia

ROZKWIT MODERNIZMU Po I wojnie światowej idee modernistyczne uległy upowszechnieniu – aktywność wykazywał zwłaszcza niemiecki Deutsche Werkbund, wśród którego członków działała grupa korespondencyjna Szklany łańcuch. W Weimarze na bazie uczelni van de Veldego powstał Bauhaus, szkoła rzemiosł i architektury; w Holandii wykrystalizowała się abstrakcyjno-formalistyczna grupa De Stijl skupiona wokół Theo van Doesburga; w Rosji po rewolucji doszli do głosu konstruktywiści, łączący plastyczną ideę suprematyzmu z najnowszymi możliwościami technicznymi.

ROZKWIT MODERNIZMU Około 1925 roku moderniści zaczęli budować budynki użyteczności publicznej, zwłaszcza takie symbole nowoczesności jak kina czy domy towarowe, często też starsze obiekty otrzymywały nowoczesną elewację. W Niemczech, Holandii i Francji powstały modernistyczne osiedla mieszkaniowe z płaskimi dachami – Osiedle Podkowa Brunona Tauta w Berlinie-Britzu i Törten Waltera Gropiusa w Dessau; swoje pierwsze modernistyczne wille zaczął tworzyć Le Corbusier.

ROZKWIT MODERNIZMU Deutscher Werkbund upowszechniał idee kierunku organizując wystawę architektury mieszkaniowej w Weißenhof w 1927 roku, a później także m.in. wystawę WUWA we Wrocławiu w 1929 roku . W nawiązaniu do europejskiego modernizmu w Stanach Zjednoczonych powstał styl międzynarodowy, który w latach 30. XX wieku zdominował cały rozwinięty technicznie świat.

Törten Waltera Gropiusa w Dessau http://commons. wikimedia

Osiedle Podkowa Brunona Tauta w Berlinie-Britzu http://commons

EKSPRESJONIZM Ruch ekspesjonistyczny rozwijał się przede wszystkim w Niemczech, osiągając ponadto pewne znaczenie w Holandii i krajach Europy Środkowej; nazywany bywa stylem Art Deco. Dla ekspresjonizmu charakterystyczne było silne podkreślanie kierunku pionowego lub poziomego, tworzenie dynamicznych form w celu wywołania wrażenia strzelistości, nowoczesności; plastyczne formy czerpano z natury, jak również nawiązywano do elementów gotyckich.

EKSPRESJONIZM Idee ekspresjonistów były silnie utopijne i anarchistyczne, wiązały się z wiarą w siłę sprawczą architektury szklanych domów i rewolucji; głównym motywem architektonicznym miała stać się korona miasta - rodzaj wielkiego centrum kultury, miasta miały zaś zostać zastąpione luźnymi osiedlami, których mieszkańcy mieli być ściśle związani z naturą. Główną organizację ekspresjonistów stanowił krąg korespondencyjny Szklany łańcuch, zawiązany w 1919 roku przez członków rady artystów skupionych wokół Brunona Tauta.

EKSPRESJONIZM Odmianą ekspresjonizmu był powstały od połowy lat 20. tzw. styl opływowy, zwany też stylem dynamicznym, nawiązujący do kształtów nowoczesnych samochodów, samolotów, a zwłaszcza transatlantyków . Główni architekci kierunku to: Max Berg, Erich Mendelsohn, Hans Poelzig, Bruno Taut.

obserwatorium astronomiczne w Poczdamie Ericha Mendelsona http://pl

KONSTRUKTYWIZM Obok funkcjonalizmu główny kierunek architektury modernistycznej; cechuje się analizą właściwości użytych materiałów (stal, żelbet, drewno, szkło) i zastosowanych układów konstrukcyjnych przez stosowanie obliczeń podpartych osiągnięciami współczesnej nauki.

KONSTRUKTYWIZM W klasycznym konstruktywizmie stosowane były wyszukane układy konstrukcyjne, często oparte na jednym generalnym pomyśle, co dawało pole do popisu przede wszystkim w budowlach centralnych. W początku lat 20. XX wieku szczególną sławę zdobył konstruktywizm rosyjski, przede wszystkim twórczość Władimira Tatlina, El Lissitkyego oraz Konstantina Mielnikowa.

pomnik III Międzynarodówki Władimira Tatlina http://pl. wikipedia

dom własny Konstantina Mielnikowa w Moskwie http://pl. wikipedia

STYL MIĘDZYNARODOWY Określenie powstało jako sztuczny termin stworzony przez Philipa Johnsona i Henry'ego-Russella Hitchcocka w 1932 roku na oznaczenie ogółu prądów funkcjonalistycznych w europejskiej architekturze modernistycznej lat 20. i 30. XX wieku. Został użyty po raz pierwszy w tytule wystawy w MoMA w Nowym Jorku – autorzy terminu sugerowali w ten sposób umiędzynarodowienie architektury przy jednoczesnym oderwaniu jej od rodzimych wzorców.

STYL MIĘDZYNARODOWY Uznawany za styl estetyczny charakteryzuje się regularnością, brakiem dekoracji na elewacji budynku, klarowną konstrukcją kubistyczną. Styl międzynarodowy, którego uosobieniem stał się pryzmatyczny biurowiec o szklanej ścianie kurtynowej podzielonej filigranową siatką profilów stalowych, stanowił od końca lat 30. XX wieku dominujący prąd modernizmu. Główni przedstawiciele to: Le Corbusier, Walter Gropius, Philip Johnson, Richard Neutra, Ludwig Mies van der Rohe

budynek Bauhausu w Dessau Waltera Gropiusa http://pl. wikipedia

budynki mieszkalne Lake Shore Drive w Chicago Ludwiga Mies van der Rohe http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:860-880_Lake_Shore_Drive.jpg

ARCHITEKTURA ORGANICZNA Kierunek w modernistycznej architekturze opierający się na założeniu, że architektura powinna być kształtowana w analogii do natury, cechuje się płynnym i plastycznym kształtowaniem formy, wzorowanej czasem na organizmach żywych. Zwolennicy architektury organicznej argumentowali, że architektura modernistyczna, jako skierowana na potrzeby człowieka i oparta na naukowym pojmowaniu świata, powinna wypływać z żywotnych prądów natury, nie zaś być kreślona od linijki.

ARCHITEKTURA ORGANICZNA W związku z tym krytykowali jako nienaturalną i niepotrzebną stylizację kubiczne kształty budynków, ich dzieła przejmowały zatem kształty skomplikowane, lecz wypływające z rzeczywistych zależności funkcjonalno-przestrzennych. Architektura organiczna rozwijała się od początku XX wieku, szczególnie zaś w latach 20. i miała swój wielki rozkwit w w latach 50. i 60 XX wieku. Za prekursora kierunku uznaje się amerykańskiego architekta Franka Lloyda Wrighta; główni przedstawiciele: Alvar Aalto, Hugo Häring, Jorn Utzon, Hans Scharoun.

Dom nad Wodospadem w Bear Run Franka Lloyda Wrighta http://pl

budynek Wyższej Szkoły Technicznej w Helsinkach Alvara Aaalto http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Helsinki_University_of_Technology_auditorium.jpg

Opera w Sydney Jorna Utzona http://pl. wikipedia

DOJRZAŁY MODERNIZM Modernizm po II wojnie światowej stał się stylem budynków użyteczności publicznej i osiedli, symbolizował nowoczesność i demokrację. W 1952 roku we Francji Le Corbusier zbudował swój prototypowy wielki budynek wielorodzinny, tzw. Jednostkę Mieszkaniową w Marsylii, ponieważ temat humanistycznego przesłania modernizmu jako architektury prospołecznej i zapewniającej zdrowe warunki życia był jeszcze w pełni poważnie podejmowany przez architektów (m.in. Le Corbusiera, Aalto i Niemeyera).

DOJRZAŁY MODERNIZM Założenie miasta Brasilii na podstawie projektu Costy i Niemeyera, opierającego się na teoretycznych rozważaniach miasta linearnego, stanowiło ostatnie wielkie przedsięwzięcie dojrzałego modernizmu i próbę realizacji jego idei, często uznawanej za utopię.

Jednostka Mieszkaniowa w Marsylii Le Corbusiera http://commons

katedra w Brasilii Oscara Niemeyera http://commons. wikimedia

PÓŹNY MODERNIZM Mimo powszechnego entuzjazmu dla nowej architektury i urbanistyki, po II wojnie światowej Alison i Peter Smithson ostrzegali przed niebezpieczeństwami rygorystycznego i szablonowego projektowania, wyrażali obawę przed zdehumanizowaniem architektury. Corbusierowski model urbanistyki (miasto wieżowców wśród zieleni) prowadził zdaniem Smithsonów do wyobcowania i izolacji, tym samym mógł prowadzić do patologii społecznych, podczas gdy jedną z naczelnych idei modernizmu była idealna wspólnota mieszkańców.

PÓŹNY MODERNIZM Późny modernizm naciskał na opracowanie obiektu w każdej skali oraz dobór materiałów; w sensie formalnym cechował się on pragmatycznym minimalizmem. W obrębie późnego modernizmu można wyodrębnić zjawiska, takie jak brutalizm i strukturalizm. Znaczącymi grupami twórczymi były Team X i Archigram, zaś do głównych przedstawicieli zaliczamy: Moshe Safdie, Alison i Peter Smithson.

Habitat 67 w Montrealu Moshe Safdiego http://commons. wikimedia

SZTUKA TOTALITARNA Według założeń ideologicznych architektura miała wyrażać siłę i potęgę państwa, a nie piękno czy elegancję. Budynki cechuje monumentalne przeskalowanie, symetria oraz stosowanie wielu rozmaitych elementów zdobniczych attyki, kolumnady, pilastry; założenia urbanistyczne to szerokie trakty i ogromne place mające w założeniu skupiać życie mieszkańców i służyć celom politycznym.

SZTUKA TOTALITARNA Wyróżniamy dwa nurty w sztuce totalitarnej: socrealizm: w Rosji przykładami są Uniwersytet im. Łomonosowa w Moskwie, stacje moskiewskiego metra, w Polsce głównymi przykładami architektury socrealistycznej są w Warszawie Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), Pałac Kultury i Nauki oraz rządowe budynki w rejonie ul. Kruczej, w Krakowie Nowa Huta, plac Centralny i budynki zarządu kombinatu; czołowym architektem był Lew Rudniew.

SZTUKA TOTALITARNA nasizm: czołowym ideologiem był Albert Speer, który uważał, iż architektura powinna być monumentalna i obrazowa, wypełniać funkcje reprezentacyjne i propagandowe, winna wyrażać trwałość i stabilność państwa. Główne dzieła kierunku: pawilon niemiecki na wystawie światowej w Paryżu w 1937 roku, Zeppelinfeld i tereny zjazdów partyjnych w Norymberdze, Nowa Kancelaria Rzeszy w Berlinie.

Pałac Kultury i Nauki w Warszawie Lwa Rudniewa http://commons

trybuna główna na Zeppelinfeld w Norymberdze Alberta Speera http://pl

POSTMODERNIZM Narodził się w Stanach Zjednoczonych w końcu lat 60. XX wieku, zaś rozwinął w kierunek międzynarodowy w latach 80. Odwołuje się do uniwersalnych wartości, tradycji, form klasycznych, do poszukiwań regionalnych i tradycyjnych źródeł kształtowania architektury i przestrzeni.

POSTMODERNIZM Charakteryzuje go powrót do ornamentu, detalu, rzeźby architektonicznej, symbolicznych znaczeń, metafory, paradoksu, zaskoczenia, a nawet żartu (np. kształtowanie elewacji budynku na podobieństwo twarzy na przykładzie Domu Twarzy w Kioto) w połączeniu z najnowszą technologią (np. charakterystyczny powrót kolumny, która często pełni funkcję znaczeniowo-dekoracyjną, a wykonana jest z metalu).

POSTMODERNIZM W kształtowaniu przestrzeni charakterystyczny jest powrót do tradycyjnych układów ulicy i placu, a także (w przestrzeni zewnętrznej i wewnętrznej) wieloznaczność, tajemniczość, zaskoczenie (plac Franklina w Filadelfii, dom w Lakeville, Duchowne Seminarium Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców w Krakowie).

POSTMODERNIZM Twórcą teorii architektury postmodernistycznej jest Charles Jencks. Przedstawiciele to m.in. James Stirling (muzeum w Stuttgarcie i Teatr Kameralny), Michael Graves (ratusz w Portland), Aldo Rossi (Teatro del Mondo w Wenecji, cmentarz w Modenie), Philip Johnson (budynek AT&T w Nowym Jorku), Robert Venturi, Hans Hollein (Austriackie Biuro Podróży w Wiedniu), Robert Krier (domy mieszkalne), Arata Izosaki (Centrum Miejskie Tsukuba), Mario Botta (dom w Viganello).

POSTMODERNIZM W końcu lat 80. klasyczny (historyzujący) postmodernizm okrzyknięto martwym, zaczęły dominować prądy takie jak high-tech i neomodernizm, jednak od połowy lat 90. zwłaszcza w architekturze handlowej sięga się ponownie po historyzujące motywy, równolegle do rozwoju dekonstruktywizmu.

POSTMODERNIZM W architekturze pierwszych lat XXI wieku zaostrza się polaryzacja między twórcami poszukującymi źródeł tożsamości w historii oraz zwolennikami pluralizmu stylistycznego; pojawiają się nowe formy wsparte komputerowym programowaniem (dekonstruktywizm, bloby).

Państwowa Akademia Muzyki i Sztuk Pięknych w Stuttgarcie Jamesa Stirlinga http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Stuttgart_HochschuleFuerMusikUndDarstellendeKunst.jpg

Bonnefantenmuseum w Maastricht Aldo Rossiego http://pl. wikipedia

Lipstick Building w Nowym Jorku Philipa Johnsona http://pl. wikipedia

HIGH-TECH Architekci skupiają się na intensywnym wykorzystaniu nowych technologii, zarówno w konstrukcji budynków, jak i w ich wyposażeniu technicznym; elementy techniczne, szczególnie powtarzalne (żaluzje i ich mechanizmy napędowe, baterie słoneczne), stanowią rodzaj nowoczesnego ornamentu; projektowanie dąży do zintegrowania wyposażenia technicznego z architekturą i strukturą budynku, czyni te systemy widocznymi i maksymalnie wzmacnia ich oddziaływanie zarówno funkcjonalne, jak i wizualne.

HIGH-TECH Z terminem high-tech w architekturze wiąże się pojęcie inteligentnego budynku, w którym konstrukcja i instalacje są projektowane jako niepodzielna całość. Główni przedstawiciele to: Norman Foster, Nicholas Grimshaw, Michael Hopkins, Renzo Piano i Richard Rogers.

Centre Georges Pompidou Renzo Piano http://pl. wikipedia

DEKONSTRUKTYWIZM Cechujący się szczególnym eksponowaniem paradoksów i napięć w kształtowaniu formy budynku, zrywa zarówno z funkcjonalistycznym podejściem modernizmu, jak również z tradycyjną harmonią w architekturze. Wspólne dla dekonstruktywizmu jest dramatyczne podkreślanie sprzeczności kierunków, dynamizacja i oderwanie formy; budynki sprawiają wrażenie kontrolowanego chaosu, wydają się rozwarstwiać, rozpadać, poruszać, czasem wręcz tańczyć.

DEKONSTRUKTYWIZM Termin został do krytyki architektonicznej wprowadzony przez Philipa Johnsona oraz Marka Wigley'a w 1988 roku podczas wystawy w MoMA w Nowym Jorku. Do dekonstruktywistów zaliczamy Franka Gehry'ego, Daniela Libeskinda, Rema Koolhaasa, Petera Eisenmana, Zahę Hadid, oraz Bernarda Tschumiego.

Tańczący Dom w Pradze Franka Gehry’ego http://pl. wikipedia

NEOMODERNIZM Nawiązuje do repertuaru form przestrzennych i detalu modernizmu, jednak w odłączeniu od jego idei społeczno-politycznych i zwykle urbanistycznych (nierzadko neomodernistyczna jest tylko fasada budynku, co stoi w jawnej sprzeczności z modernistyczną ideą traktowania budynku jako całości).

NEOMODERNIZM Neomodernizm stanowił od początku lat 80. XX wieku reakcję na przepych eklektycznego postmodernizmu, poszukując w prostocie odpowiedniego środka wyrazu dla współczesności, z drugiej strony często ucieka do rozwiązań spektakularnych, jednak sztucznych i wybranych jedynie dla efektu, np. wielkopowierzchniowych przeszkleń, kapiteli świetlnych lub oculusów; bryły budynków neomodernistycznych są konstruowane według jasnych zasad głównie z elementów kubicznych, nierzadko też form obrotowych.

NEOMODERNIZM Do głównych przedstawicieli zaliczamy: Jacquesa Herzoga i Pierre’a de Meurona, Rem Koolhaasa i Richarda Meiera.

ratusz i biblioteka w Hadze Richarda Meiera http://pl. wikipedia

BIBLIOGRAFIA Prezentację przygotowano w oparciu o następujące pozycje: W. J. R. Curtis, Moderne Architektur seit 1900, Berlin 2002, P. Gössel, G. Leuthäuser, Architektur des 20. Jahrhunderts, Kolonia 1994, Ch. Jencks, Spätmoderne Architektur, Stuttgart 1981, W. Koch, Style w architekturze, Świat Książki, Warszawa 1996, R. Stephen Sennott (red.), Encyclopedia of 20th-Century Architecture, Volume 1-3, Nowy Jork-Londyn 2004.