Środki oddziaływania penitencjarnego - cz. I Gabriela Piekut

Oddziaływanie penitencjarne Osiągnięcie celu wykonywania kary pozbawienia wolności realizowane jest za pomocą zindywidualizowanego oddziaływania na skazanych. Służą temu narzędzia określone mianem środków oddziaływania penitencjarnego Oddziaływanie penitencjarne jest to zespół stosowanych w zakładzie środków i metod zmierzających do wzbudzenia w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, a więc służących realizacji celu kary pozbawienia wolności Zakres tych działań uzależniony jest od sytemu wykonywania kary pozbawienia wolności, rodzaju oraz typu zakładu karnego Ustawodawca zawarł nakaz prowadzenia oddziaływania penitencjarnego w formie zindywidualizowanych działań dostosowanych do psychofizycznych właściwości poszczególnego skazanego, a także wobec grupy skazanych. Indywidualizacja środków oddziaływania penitencjarnego ma fundamentalne znaczenie, gdyż zwiększa szanse uzyskania pożądanych efektów wychowawczych.

Środki oddziaływania penitencjarnego Katalog tych środków jest otwarty Do podstawowych środków oddziaływania penitencjarnego tradycyjnie zaliczano: pracę, nauczanie, zajęcia kulturalno – oświatowe i sportowe. Kodeks karny wykonawczy poszerzył ten katalog o podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz o środki terapeutyczne. Współcześnie za środki oddziaływania penitencjarnego uznaje się również nagrody i kary dyscyplinarne (zostały one włączone do katalogu tych środków na mocy § 39 Regulaminu organizacyjno – porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności). Środki oddziaływania penitencjarnego ograniczają negatywne konsekwencje izolacji więziennej

Praca skazanych Skazanym zapewnia się w miarę możliwości świadczenie pracy Wykonywanie pracy jest nie tylko jednym z najważniejszych środków oddziaływania penitencjarnego, ale należy również do obowiązków skazanego (art. 116 § 1 pkt 4 kkw) Obowiązek pracy dotyczy każdego skazanego, chyba że przepisy prawa międzynarodowego lub przepisy szczególne zwalniają go z tego obowiązku. Niepodjęcie przez skazanego pracy może być podstawą zastosowania względem niego odpowiedzialności dyscyplinarnej Istnieje również możliwość zwolnienia z obowiązku wykonywania pracy skazanego, który się kształci lub gdy przemawiają za tym ważne względy Skazany ma również obowiązek wykonywania prac porządkowych na terenie zk Lekarz określa zdolność skazanego do pracy oraz – jeśli zachodzi taka potrzeba – warunki i czas pracy Skazany odbywający karę dożywotniego pozbawienia wolności odbywający karę w zk typu zamkniętego może wykonywać pracę wyłącznie na terenie zk

Obowiązki skazanego przy zatrudnieniu Skazany ma obowiązek wykonywania pracy Skazany ma obowiązek pracować sumiennie i wydajnie, przestrzegać dyscypliny i regulaminu pracy, przepisów porządkowych, przeciwpożarowych oraz bhp, jak również dbać o porządek w miejscu pracy oraz stan obsługiwanych maszyn i urządzeń

Obowiązek informacyjno-szkoleniowy Skazanego należy poinstruować o sposobie wykonywania pracy Należy go również przeszkolić w zakresie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych oraz obsługi maszyn Ponadto skazanego należy zapoznać z podstawowymi zasadami i normami pracy oraz zasadami wynagrodzenia za pracę Brak powyższych informacji lub błędne poinformowanie skazanych w tym zakresie nie może pociągać dla skazanego negatywnych skutków Powyższe obowiązki ciążącą na podmiocie zatrudniającym skazanego Informacje powinny być przekazane w sposób zrozumiały dla skazanego.

Kierowanie do pracy Przy kierowaniu do pracy należy uwzględniać (w miarę możliwości) zawód, wykształcenie, zainteresowania i potrzeby osobiste skazanego, w tym wiek, płeć, część pozostałej do odbycia kary, a także względy porządku i bezpieczeństwa W pierwszej kolejności pracę zapewnia się skazanym zobowiązanym do świadczeń alimentacyjnych, a także mających szczególnie trudną sytuację materialną, osobistą lub rodzinną Zatrudnienie skazanego może być podstawą przeniesienia skazanego do innego zakładu karnego W przypadku zatrudnienia skazanego na podstawie skierowania do pracy przy pracach szkodliwych dla zdrowia niezbędna jest jego pisemna zgoda

Podstawy zatrudnienia Podstawy prawne zatrudnienia skazanego: Skierowanie do pracy Umowa o pracę Umowa zlecenie Umowa o dzieło Umowa o pracę nakładczą Inna podstawa prawna

Zatrudnienie skazanego może nastąpić jedynie za zgodą dyrektora zakładu karnego. Warunki zatrudnienia określa dyrektor jednostki penitencjarnej Dyrektor zk może również cofnąć zgodę na zatrudnienie skazanego lub wykonywanie przez niego pracy zarobkowej w następujących przypadkach: - w razie nieprzestrzegania przez skazanego lub podmiot zatrudniający warunków zatrudnienia, - z przyczyn związanych z funkcjonowaniem zakładu karnego, w tym związanych z jego bezpieczeństwem Od decyzji dyrektora zakładu karnego przysługuje skarga na podstawie art. 7 kkw

Skierowanie do pracy niepracowniczy stosunek zatrudnienia o charakterze penalnym nie stosuje się przepisów prawa pracy, z wyjątkiem przepisów dot. czasu pracy i zasad bhp Skierowanie do pracy może mieć charakter nieodpłatny, jak i odpłatny W ocenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie „roszczenia wynikające z wykonywania zatrudnienia skazanego na podstawie skierowania przez dyrektora zakładu karnego nie mają charakteru stosunku cywilnoprawnego, skoro do zaistnienia takiego stosunku niezbędne jest, by podmioty takiego stosunku cechowała wzajemna równorzędność, tu zaś jeden z nich, a to przedsiębiorstwo zatrudniające skazanego ma pozycję dominującą. Wynika to z istoty skierowania do pracy jako aktu administracyjnego oraz niektórych uprawnień wobec skazanego (np. wnioskowania o wycofanie skazanego z zatrudnienia). Stosunek prawny między skazanym, a przedsiębiorstwem, do którego go skierowano, nie jest też stosunkiem pracy, bowiem nie spełnia wymogów dobrowolności nawiązania i akceptowania przez pracownika istotnych składników stosunku (essentialia negoti). Skazany nie może się sprzeciwić skierowaniu go do pracy, bo m obowiązek wykonywani pracy. Praca wykonywana na tej podstawie w przedsiębiorstwie przywięziennym odbywa się w ramach publicznoprawnego stosunku wykonywania kary, a nie w ramach stosunku pracy.” (II Akzw 293/09)

Wynagrodzenie Co do zasady praca skazanego jest odpłatna. Zasady wynagradzania ustala się w porozumieniu z dyrektorem zakładu karnego lub umowie zawieranej ze skazanym Przy skierowaniu skazanego do prac administracyjno-porządkowych na terenie zakładu karnego, wynagrodzenia za pracę ustala dyrektor zakładu karnego Wynagrodzenie przysługujące skazanemu zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy wynosi co najmniej kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę przy przepracowaniu pełnego miesięcznego wymiaru czasu pracy lub wykonaniu pełnej miesięcznej normy pracy; przy czym w razie przepracowania niepełnej wysokości wynagrodzenie wypłaca się proporcjonalnie do ilości czasu pracy lub wykonanej normy pracy W razie zatrudnienia pracownika w niepełnym wymiarze czasu pracy najniższe wynagrodzenie ustala się w kwocie proporcjonalnej do liczby godzin zatrudnienia, biorąc za podstawę kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę Wynagrodzenie przysługuje skazanemu jedynie za wykonaną pracę (z wyjątkiem sytuacji, w których skazany był gotów do wykonywania pracy, jednak doznał w tym zakresie przeszkód z przyczyn dot. zatrudniającego lub gdy zgodnie z porozumieniem lub umową skazanemu przysługuje wynagrodzenie za czas przestoju spowodowanego warunkami atmosferycznymi – przy czym za zgodą dyrektora zk pomiot zatrudniający może powierzyć skazanemu inną odpowiednią pracę, za którą będzie mu przysługiwało wynagrodzenie)

Potrącenie z wynagrodzenia 10% na cele Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej oraz Pomocy Pokrzywdzonym 25% na cele Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy (państwowy fundusz celowy) Zaliczki na podatek dochodowy Składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (nie pobiera się składek na ubezpieczenie chorobowe) Każdorazowo od egzekucji wolne jest 60% przypadającego skazanemu wynagrodzenia, po odliczeniu zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych

„Fundusz skazanego” – tzw. „żelazna kasa” Tworzy się go ze środków pieniężnych otrzymywanych przez skazanego do wysokości jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników (nie dot. to środków o których mowa w art. 113 § 6 pkt 1-3) Środki są gromadzone i zachowywane do czasu przekazania ich skazanemu w chwili jego zwolnienia z zk (na rachunkach sum depozytowych prowadzonych przez BGK odrębnie dla każdego zakładu karnego) – skazanemu, który w chwili zwolnienia go z zk nie dysponuje wystarczającymi środkami własnymi i nie ma zapewnionych na wolności dostatecznych środków utrzymania, dyrektor zk może przyznać mu pomoc pieniężną w wysokości do 1/3 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników lub odpowiedni jej ekwiwalent Wypłacane są w gotówce w kwocie nominalnej powiększonej o należne odsetki (oprocentowanie wg stopy depozytowej NBP) Mają służyć skazanemu na przejazd do miejsca zamieszkania i na utrzymanie Na wniosek skazanego środki te mogą być przeznaczone na spłatę grzywny, która została zamieniona na zastępczą karę pozbawienia wolności lub zastępczą karę aresztu Zgormadzone środki wolne są od egzekucji (przy czym środki gromadzone są po potrąceniu należności dochodzonych w postępowaniu egzekucyjnym) Gromadzeniu podlega: - 50% kwoty zdeponowanej przez skazanego w chwili przyjęcia go do zk (maksymalnie do wysokości jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników) - 50% wynagrodzenia skazanego po odliczeniu zaliczki na podatek PIT oraz potrąceniu należności dochodzonych w postępowaniu egzekucyjnym(maksymalnie 4% jednego przeciętnego wynagrodzenia pracowników) - 50% pozostałych wpływów pieniężnych skazanego po potrąceniu należności dochodzonych w postępowaniu egzekucyjnym (maksymalnie 4% jednego przeciętnego wynagrodzenia pracowników)

Praca nieodpłatna prace porządkowe oraz pomocnicze wykonywanie na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej lub prace porządkowe na rzecz samorządu terytorialnego w wymiarze nieprzekraczającym 90 godzin miesięcznie; skazanemu (za jego pisemną zgodą lub na jego wniosek) dyrektor zk może zezwolić na nieodpłatne zatrudnienie przy pracach publicznych na rzecz organów administracji publicznej, przy pracach wykonywanych na cele charytatywne, przy pracach wykonywanych na rzecz organizacji pożytku publicznego lub przy pracach porządkowych i pomocniczych na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej; w celu przyuczenia do wykonywania pracy, skazanemu można zezwolić na wykonywanie nieodpłatnej pracy w przywięziennych zakładach pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące (za jego pisemną zgodą)

Dzienny czas pracy nie może przekraczać norm prawa pracy W razie przekroczenia górnej granicy godzin nieodpłatnej pracy w stosunku miesięcznym (90 godzin) należy wypłacić skazanemu wynagrodzenie za czas przepracowany powyżej ustalonego przez ustawodawcę limitu Wykonywanie nieodpłatnych prac może być podstawą przyznania skazanemu nagrody

Jednostki organizacyjne Służby Więziennej Centralny Zarząd Służby Więziennej Okręgowe inspektoraty Służby Więziennej Zakłady karne i areszty śledcze Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej oraz ośrodki szkolenia Służby Więziennej i ośrodki doskonalenia kadr Służby Więziennej Prace porządkowe – prace prowadzące do utrzymania lub przywrócenia porządku w danym obiekcie; za takie prace nie mogą być uznane prace remontowe (por. K. Postulski Komentarz do art. 123a Kkw [w:] Kodek karny wykonawczy. Komentarz pod red. J. Lachowskiego)

Uprawnienia pracownicze skazanego Po roku nieprzerwanej pracy, skazanemu zatrudnionemu na podstawie skierowania do pracy lub umowę o pracę nakładczą przysługuje zwolnienie od pracy przez okres 14 dni roboczych (jeśli jest zatrudniony odpłatnie to w tym okresie zachowuje prawo do wynagrodzenia). Skazany nie może się zrzec prawa zwolnienia od pracy Skazanemu zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę przysługuje urlop wypoczynkowy w wymiarze 18 dni roboczych W okresie urlopu wypoczynkowego lub zwolnienia od pracy, o którym mowa wyżej, skazany ma prawo do (zakres tych uprawnień ustala indywidualnie dyrektor zk): Dodatkowego lub dłuższego widzenia Dodatkowego zakupu artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zk Dłuższych spacerów Pierwszeństwa lub częstszego udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu

Okresy pracy, za którą przysługuje skazanemu wynagrodzenie są okresami składowymi Skazany zwalniany z jednostki penitencjarnej, który w trakcie wykonywania kary był zatrudniony, otrzymuje zaświadczenie o wykonywaniu pracy (wydaje je się skazanemu z urzędu; jest to zaświadczenie odrębne od świadectwa pracy, które przysługuje skazanemu na podstawie przepisów prawa pracy) Okresy pracy, za którą przysługuje skazanemu wynagrodzenie (z wyjątkiem umów cywilnoprawnych) wliczane są do okresy pracy, od których zależą uprawnienia pracownicze, z wyjątkiem: - przypadku, gdy w myśl przepisu prawa lub postanowienia układu zbiorowego pracy do stażu pracy wlicza się tylko okresy zatrudnienia w danym zakładzie pracy, w określonej branży albo okresy pracy na określonych stanowiskach lub pracy wykonywanej w szczególnych warunkach - okresu, od którego zależy nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego lub innego świadczenia przysługującego z upływem roku pracy lub okresu krótszego niż rok, - okresu pracy wymaganego do zajmowania określonego stanowiska pracy

Kontrola zatrudnienia – nadzór sędziego penitencjarnego Obejmuje on następujące kwestie: Wykorzystywanie pracy jako środka oddziaływania penitencjarnego Przestrzeganie przepisów dotyczących czasu, bezpieczeństwa i higieny pracy Kierowanie do pracy w pierwszej kolejności osób zobowiązanych do świadczeń alimentacyjnych oraz skazanych mających szczególnie trudną sytuację materialną, rodzinną lub osobistą Kontrolowanie prawidłowości ustalania należności za pracę

Funkcje zatrudnienia Możemy wyróżnić następujące funkcje zatrudnienia skazanych: Represyjna Resocjalizacyjna Zdrowotno – higieniczna Ekonomiczna Wzmocnienia stanu bezpieczeństwa w zakładzie karnym oraz zapobiegania demoralizacji Zatrudnienie skazanych pozwala zaspokoić społeczne oczekiwania związane z wykonywaniem kary pozbawia wolności, ogranicza występowanie negatywnych zjawisk związanych z izolacją penitencjarną, umożliwia również wypełnienie skazanemu zobowiązań finansowych wobec państwa. Mimo tak licznych korzyści w praktyce pojawiają się problemy związane z organizacją zatrudnienia, co prowadzi do niskiego poziomu zatrudnienia skazanych.

Nauczanie W zk prowadzi się obowiązkowe nauczanie w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum. Umożliwia się również nauczanie ponadpodstawowe (ponadgimnazjalne) i na kursach zawodowych. Szkolenie zawodowe może być w całości lub w części odpłatne. Jeżeli wynika o z programu nauczania, praca w warsztatach szkolnych i praktyczna nauka zawodu jest obowiązkowa. Może być ona połączona z pracą produkcyjną (jeśli jest to zgodne z programem). Stosuje się odpowiednio przepisy o zatrudnieniu Nauka jest jednym z podstawowych praw skazanego (dotyczy to zarówno prawa do kształcenia i samokształcenia skazanego) Ustawodawca przewidział pierwszeństwo objęcia nauczaniem w szkole ponadpodstawowej (ponadgimnazjalnej) i na kursach zawodowych względem: młodocianych (tu zk ma obowiązek prowadzenia nauczania stosownie do ich możliwości i uzdolnień) skazanych, którzy nie mają wyuczonego zawodu skazanych, którzy po odbyciu kary nie będą mogli wykonywać wyuczonego zawodu

 Przy wyborze formy nauczania należy uwzględnić uzdolnienia skazanego, jego predyspozycje i okres, jaki mu pozostaje do końca kary Liczba słuchaczy w pierwszym semestrze nauki, w każdym typie szkoły i na kwalifikacyjnym kursie zawodowym, powinna wynosić co najmniej 20 słuchaczy, a w semestrach programowo wyższych co najmniej 10 słuchaczy Skazanym nieposiadającym wystarczających środków pieniężnych udostępnia się nieopłatnie niezbędne podręczniki i pomoce naukowe Nauczanie w zk odbywa się według ogólnie obowiązujących zasad i programów (powinno być zintegrowane z systemem oświaty publicznej) Skazany, który ukończył szkołę lub kurs, otrzymuje odpowiednio świadectwo ukończenia szkoły albo zaświadczenie o ukończeniu kursu, według ogólnie obowiązujących wzorów. Nie umieszcza się tam informacji o ukończeniu szkoły lub kursu w zk Po roku nauki skazanemu wywiązującemu się z obowiązków ucznia można udzielić 14-dniowego urlopu, jeśli nie przysługuje mu on z tytułu wykonywanej pracy (korzysta wtedy z uprawnień i ulg jak pracujący skazany) – jest to decyzja fakulatatywna W razie zaistnienia poważnych przyczyn uniemożliwiających skazanemu realizację obowiązku nauczania, możliwe jest czasowe zwolnienie go z tego obowiązku

Kwalifikowanie do nauczania Do nauczania w określonym typie szkoły lub kursie zawodowym skazanego kwalifikuje komisja penitencjarna Do nauczania kwalifikuje się: Obligatoryjnie – osadzonych, którzy nie ukończyli 18. roku życia zobowiązanych do realizacji obowiązku szkolnego i obowiązku nauki na podstawie ustawy o systemie oświaty Osadzonych, którym w indywidualnym programie oddziaływania określono potrzebę nauczania – na wniosek działu penitencjarnego Osadzonych, którzy wystąpili z prośbą o podjęcie nauki lub jej kontynuację w określonym typie szkoły lub na kwalifikacyjnym kursie zawodowym Skazanych kwalifikuje się do nauczania w szkole lub na kwalifikacyjny kurs zawodowy, jeżeli czas pozostały do zakończenia odbywania kary nie jest krótszy niż okres trwania nauki, z wyjątkiem osadzonych, o których mowa w pkt 1.

Kierowanie do nauki Kierowanie skazanych do nauczania ogólnego i zawodowego podlega nadzorowi penitencjarnemu (dotyczy to również przestrzegania ustalonych zasad szkolenia i samokształcenia) Komisja kierując skazanego do nauczania kieruje się m.in.: - udokumentowaną dotychczasową nauką stanowiącą podbudowę programową konieczną do podjęcia nauki w wybranym typie szkoły lub semestrze nauki; - motywacją i predyspozycjami do nauki w odpowiednim typie szkoły; - zaleceniami zawartymi w indywidualny, programie oddziaływania; - zaleceniami wynikającymi z przeprowadzonych badań psychologicznych (jeśli były przeprowadzane); - ogólnym stanem zdrowia skazanego ocenionym przez lekarza zatrudnionego w więziennej służbie zdrowia; - terminem warunkowego przedterminowego zwolnienia lub końca kary; - dotychczasowym stażem pracy osadzonego w wybranym zawodzie; - zgodnością wybranego przez osadzonego typu szkoły i kierunku kształcenia z wykazem szkól aktualnym na dany semestr wykazem kierunków kształcenia i semestrów nauki w szkołach; - przeznaczeniem jednostki penitencjarnej, przy której funkcjonuje wybrana przez osadzonego szkoła; - koniecznością zapewnia porządku i dyscypliny w zakładzie Podjęcie nauczania może być podstawą do przeniesienia skazanego do innego zakładu karnego

Pozbawienie skazanego możliwości nauczania Komisja penitencjarna pozbawia skazanego możliwości nauczania (z wyjątkiem nauczania obowiązkowego) w przypadkach: Zachowań zagrażających bezpieczeństwu zakładu Odmowy uczęszczania do szkoły Stwierdzonych opinią psychologiczną przeciwwskazań uniemożliwiających spełnienie wymagań edukacyjnych Przerwy w nauce przekraczającej połowę czasu przewidzianego na realizację zajęć w semestrze, spowodowanej przewozem skazanego na podstawie decyzji odpowiedniego organu (gł. sądu, prokuratora) Przerwy w nauce przekraczającej połowę czasu przewidzianego na realizację zajęć w semestrze, spowodowanej niepowrotem z czasowego opuszczenia zk Stanu zdrowia skazanego wykluczającego możliwość uczestniczenia w nauczaniu Nieuzyskania promocji na kolejny semestr, przy braku możliwości jego powtarzania

Tworzenie szkół i placówek na terenie zk lub aś Minister Sprawiedliwości może tworzyć i prowadzić publiczne szkoły i placówki Mogą być tworzone zarówno w zakładach karnych, aresztach śledczych, jak również w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich Szkoły i placówki działają wtedy w ramach jednostki penitencjarnej

Nauka poza ZK Za zgodą dyrektora zk skazani mogą uczyć się w szkołach poza obrębem jednostki, jeśli spełniają ogólnie obowiązujące wymagania w oświacie publicznej, zachowują się poprawnie oraz nie zagrażają porządkowi prawnemu. Skazanemu spełniającemu powyższe warunki dyrektor zk może zezwolić również na udział w konsultacjach i zadawanie egzaminów poza zakładem karnym (nie dotyczy to jednak skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności) Za zgodą dyrektora skazany może w uzasadnionych wypadkach kształcić się w szkołach poza obrębem zakładu karnego. Koszty kształcenia poza zakładem karnym co do zasady ponosi skazany (w szczególnych okolicznościach ponosi je zk) Decyzja dyrektora musi być poprzedzona sporządzeniem prognozy kryminologiczno- społecznej, jeśli jest udzielana skazanemu po raz pierwszy