MISTRZOWIE WŁOSKIEGO RENESANSU autor: Katarzyna Jarkiewicz

SPIS TREŚCI słynni architekci: Leon Battista Alberti, Donato Bramante, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio doskonali rzeźbiarze: Benvenuto Cellini, Donatello, Lorenzo Ghiberti, Andrea del Verrocchio genialni malarze: Sandro Botticelli, Correggio, Fra Angelico, Piero della Francesca, Giorgione, Giovanni Bellini, Andrea Mantegna, Masaccio, Pietro Perugino, Rafael, Tycjan, Paolo Uccello wybitne indywidualności: Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł), Leonardo da Vinci

SŁYNNI ARCHITEKCI Za początek renesansu w architekturze uznaje się rok 1420, kiedy Filippo Brunelleschi wygrał konkurs na projekt kopuły florenckiej katedry Santa Maria del Fiore – w oparciu o znaną w architekturze bizantyjskiej kopułę żebrową wzniósł ośmioboczny bęben murowany przy pomocy podwieszanych rusztowań o zmniejszanym wieńcu.

kopuła florenckiej katedry Santa Maria del Fiore Filippo Brunelleschi http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Cupola_santamariadelfiore.jpg

Leon Battista Alberti Alberti nie był z wykształcenia architektem, lecz uczonym - w oparciu o dzieło Witruwiusza „O architekturze” jako pierwszy artysta renesansowy sformułował zasady naukowe perspektywy oraz wprowadził siatkę ułatwiającą jej wykreślanie. Zaprojektował pałac Rucellai we Florencji, gdzie po raz pierwszy zastosował pilastry dzielące piętra, a wzorując się na Koloseum zastosował spiętrzenie porządków. Innym ważnym dziełem Albertiego jest fasada florenckiego kościoła Santa Maria Novella, gdzie po raz pierwszy zostają zastosowane woluty mające złagodzić przejście między nawą główną i nawami bocznymi; poza tym Alberti jest twórcą kościoła San Andrea w Mantui.

fasada kościoła Santa Maria Novella we Florencji Leon Battista Alberti http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:FlorenceSantaMariaNovella20020318.JPG

Donato Bramante Wykształcił się w Urbino, pracował w Mediolanie i Rzymie, gdzie był głównym architektem i inżynierem papieża Juliusza II. Czerpał inspiracje z architektury antycznej i wczesnochrześcijańskiej. Do jego najważniejszych prac należą m.in.: prezbiterium i kopuła kościoła Santa Maria delle Grazie w Mediolanie, pierwotny projekt bazyliki Św. Piotra, rozbudowa Pałacu Watykańskiego, centralne Tempietto przy kościele San Pietro in Montorio w Rzymie.

Tempietto Donato Bramante http://commons. wikimedia

Filippo Brunelleschi Był jednym z pierwszych twórców renesansowych, opracował zasady perspektywy linearnej, w 1401 roku brał udział w konkursie na płaskorzeźbione drzwi do baptysterium florenckiego, jednak sławę przyniósł mu wygrany konkurs na budowę kopuły katedry Santa Maria del Fiore. Do innych dzieł artysty zaliczamy: kaplicę Pazzich przy kościele Santa Croce, bazylikę San Lorenzo we Florencji, pałac Pazzich, pałac Pitti oraz Szpital Niewiniątek we Florencji.

kaplica Pazzich Filippo Brunelleschi fot. Katarzyna Jarkiewicz

Andrea Palladio Był jednym z pierwszych nowożytnych architektów, który sformułował w formie traktatu i następnie stosował systemowe zasady organizacji i projektowania przestrzeni rezydencjonalnych, wykorzystywał wiele rozwiązań znanych z budowli antyku. Do jego głównych dzieł zaliczamy: nowy wystrój XV-wiecznego Palazzo della Ragione (obudowa z krużgankami i przekrycie hali ogromną drewnianą kolebką o konstrukcji zbliżonej do odwróconego kadłuba fregaty), willa Capra czyli Rotonda w Vicenzy, willa Foscari w Mestre koło Wenecji, słynny drewniany (z galerią krytą dachem) most w Bassano nad rzeką Brentą, murowany ceramiczny most wsparty na kamiennych kolebkach nad rzeką Tesiną w Torri di Quartesolo.

Villa Rotonda w Vicenzy Andrea Palladio http://it. wikipedia

DOSKONALI RZEŹBIARZE W 1402 roku we Florencji odbył się konkurs na projekt i wykonanie brązowych drzwi (północnych) do baptysterium przy kościele Santa Maria del Fiore. Konkurs wygrał Lorenzo Ghiberti, który swoim nietypowym projektem wzbudził zachwyt - nowością było to, że budował swoje płaskorzeźby na możliwie ściśle stosowanych prawach wykreślnej perspektywy. Wydarzenie to uznaje się za początek renesansu w rzeźbie włoskiej.

Benvenuto Cellini Manierystyczny rzeźbiarz, tworzył we Włoszech i we Francji na dworze króla FranciszkaI (wykonał dla niego arcydzieło sztuki jubilerskiej - złotą solniczkę oraz płaskorzeźbę do zamku w Fontainebleau, tzw. Nimfę z Fontainebleau). Jego inne wybitne dzieło Perseusz z głową Meduzy, będące majstersztykiem sztuki odlewniczej, zostało ustawione w Loggi dei Lanzi we Florencji.

złota solniczka Franciszka I Benvenuto Cellini http://commons

Donatello Działał we Florencji, Padwie i Sienie, uwolnił rzeźbę renesansową od wpływów gotyckich, dla katedry florenckiej wykonał posągi Dawida i św. Jana Ewangelisty, figury na fasadę kościoła Orsanmichele ze słynnym św. Jerzym, w Padwie stworzył pomnik kondotiera weneckiego, Erasmo da Narni, zwane Gattamelata.

Dawid Donatello http://commons. wikimedia

Lorenzo Ghiberti Budował swoje płaskorzeźby na możliwie ściśle stosowanych prawach wykreślnej perspektywy. Obok zwycięskiego projektu z 1402 roku jest twórcą drzwi wschodnich baptysterium florenckiego, tzw. Porta del Paradisco (Drzwi Raju).

Drzwi Raju Lorenzo Ghiberti http://commons. wikimedia

Andrea del Verrocchio Był przedstawicielem quattrocenta florenckiego i nauczycielem Leonarda da Vinci. Tworzył w brązie rzeźby religijne, pełne harmonii, odznaczające się wytwornością, wirtuozerią techniczną i silnym realizmem. Główne dzieła to: pomnik konny Bartolomeo Colleoniego w Wenecji, nagrobek kardynała N. Fortegurri w katedrze w Pistoi, Chrystus i Niewierny Tomasz z fasady florenckiego kościoła Orsanmichele, nagrobki Piera i Giovanniego Medici w kościele S. Lorenzo we Florencji.

pomnik konny Bartolomeo Colleoniego w Wenecji Andrea del Verrocchio http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Bartolomeo_Colleoni%2C_statua_equestre_del_Verrocchio%2C_Venezia%2C_campo_di_san_Zanipolo.jpg

GENIALNI MALARZE Renesans wprowadził do malarstwa swobodniejszą kolorystykę, ożywił drugi plan na obrazie i zamiłowanie do szczegółu. Powstało malarstwo olejne i upowszechniło się płótno, które to wynalazki umożliwiły delikatniejszy światłocień i pogłębiony modelunek. Niezwykle istotne jest wprowadzenie perspektywy - pierwsze doświadczenia należały do Paolo Uccello, a perspektywę zbieżną wprowadził na obrazy Piero della Francesca.

GENIALNI MALARZE W renesansie nastąpiło zeświecczenie sztuki, które pozwoliło na udoskonalenie portretu, pejzażu oraz pogłębienie psychologii i symboliki dzieł poza sferę religii – humanistyka skłoniła wielu artystów do tworzenia studiów ciała ludzkiego (np. Leonardo da Vinci); w tym okresie rozwinęła się również martwa natura.

Sandro Botticelli Malarz kobiecego wdzięku, doskonale operujący kolorem, o wspaniałym wyczuciu linii, świetlistości szat, naturalnej dekoracyjności w przedstawieniu ruchu w obrazie, tworzył portrety, sceny biblijne i mitologiczne. Do najsłynniejszych obrazów Botticellego należą Narodziny Wenus, Wiosna (La Primavera), Wenus i Mars.

Narodziny Wenus Sandro Botticelli http://commons. wikimedia

Correggio Tworzył pod wpływem Andrea Mantegny, stosował iluzję w przedstawieniu tematu. Jego najsłynniejsze dzieło to Jowisz i Io.

Jowisz i Io Correggio http://commons. wikimedia

Fra Angelico Malarz religijny wczesnego renesansu, dominikanin, beatyfikowany przez Jana Pawła II i ogłoszony patronem artystów, zwłaszcza malarzy, tworzył we Florencji oraz w Rzymie, gdzie pracował w kaplicy Mikołaja V w Watykanie, malował freski i miniatury oraz obrazy olejne.

Zwiastowanie Fra Angelico http://commons. wikimedia

Piero della Francesca Teoretyk malarstwa i uczony (napisał traktat o perspektywie), do najważniejszych jego dzieł należą: Chrzest Chrystusa, Zmartwychwstanie, freski w bazylice Saint Francesco w Arezzo (Legenda Krzyża Świętego).

Zmartwychwstanie Piero della Francesca http://commons. wikimedia

Giorgione Wybitny przedstawiciel koloryzmu weneckiego, wnikliwy obserwator chwilowych stanów natury i świata, tworzył obrazy o tematyce religijnej: Madonna ze św. Jerzym i św. Franciszkiem, tzw. Madonna Castelfranco, Judyta, Pokłon pasterzy, mitologicznej: Śpiąca Wenus, Wenus odpoczywająca, portrety i alegoryczne kompozycje figuralne w pejzażu: Burza, Trzech filozofów, Koncert. Obrazy Giorgione cechuje harmonijne zespolenie przedstawionych postaci z krajobrazem, miękki modelunek, liryzm i nastrojowość sugerujące treści symboliczne i alegoryczne.

Burza Giorgione http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Giorgione_019.jpg

Giovanni Bellini Twórca weneckiej szkoły kolorystycznej, tworzył głównie wielkie obrazy ołtarzowe (Opłakiwanie) i mniejsze kompozycje religijne (Chrystus na Górze Oliwnej) i alegoryczne, portrety dożów weneckich (Portret doży Leonardo Loredan) odznaczające się lirycznym nastrojem (motywy muzyczne) i walorami kolorystycznymi. Również znany jest jako autor licznych przedstawień Madonny z Dzieciątkiem (Madonna Frizioni, Madonna degli Albarelli) - rozwinął przedstawienie bizantyjskie tzw. Madonny tronującej oraz, oparty na zasadzie renesansowej symetrii, typ Sacra Conversatione.

Giovanni Bellini Tworzył także obrazy o tematyce świeckiej (Kobieta z lustrem), sceny mitologiczne i alegoryczne (Uczta bogów, Alegoria). Wielkie kompozycje Belliniego są malowane na tle krajobrazu, z efektami światła słonecznego i ze znawstwem perspektywy. Uczniami Belliniego byli m.in.. Giorgione i Tycjan.

Portret doży Leonardo Loredan Giovanni Bellini http://commons

Andrea Mantegna Malarz i rytownik, prekursor miedziorytu (jego prace były wzorem dla Albrechta Dürera), tworzył głównie w Padwie i Mantui. Jego obrazy wyróżniają się dramatyzmem rysunku, mistrzostwem perspektywy oraz wybitnie klasycznym detalem architektonicznym. Do najważniejszych jego prac zalicza się freski ze scenami z życia św. Krzysztofa i Jakuba w Cappella Ovetari w kościele degli Eremitani w Padwie, obraz Chrystus zmarły, wyróżniający się zastosowaniem bardzo śmiałego skrótu perspektywicznego, cykl obrazów Triumf Cezara.

Opłakiwanie Andrea Mantegna http://commons. wikimedia

Masaccio Razem z architektem Filippem Brunelleschim i rzeźbiarzem Donatellem Masaccio stał się pionierem renesansu, tworząc przekonywające, anatomiczne wizerunki nagiego ludzkiego ciała. Do jednych z jego najsławniejszych dzieł należy fresk w kościele Santa Maria Novella we Florencji, z przedstawieniem Trójcy św. w otoczeniu Maryi, św. Jana (Ewangelisty) i pary fundatorów (uważa się, że w dziele tym po raz pierwszy zastosowano w pełni prawidłową perspektywę prawdopodobnie wykreśloną przez Brunelleschiego); kolejne ważne dzieło to freski z kaplicy Branccacich we Florencji, na których znajduje się jedno z najsłynniejszych przedstawień wygnania z raju.

Wygnanie z raju Masaccio http://commons. wikimedia

Pietro Perugino Przedstawiciel szkoły umbryjskiej, uczeń Piero della Francesca i Andrea del Verrocchio, mistrz Rafaela, tworzył obrazy realistyczne, zabarwione sentymentalną pobożnością, autor Pokłonu trzech króli, Scen z życia świętego Bernarda, fresku Ukrzyżowanie w kościele św. Marii Magdaleny de'Pazzi, Walki między Amorem i Cnotą.

Pietro Perugino Do najwybitniejszych dzieł Perugina należy fresk Wręczenie kluczy świętemu Piotrowi w Kaplicy Sykstyńskiej - elementem zasadniczym, spajającym tu całą kompozycję jest budowla na planie centralnym, z kopułą, która stoi na środku placu; osoby na pierwszym planie - w tym Chrystus wręczający klucz i klęczący Piotr - są mniej więcej jednakowej wielkości (izokefalizm) i robią wrażenie, jakby stały w jednym rzędzie, postacie na dalszym planie są odpowiednio mniejsze, brak postaci pośrednich; artysta swój pomysł powtórzył jeszcze w obrazie Zaręczyny Matki Boskiej.

Zaręczyny Matki Boskiej Pietro Perugino http://commons. wikimedia

Rafael Santi Uczeń Pietro Perugino, pozostawał pod dużym wpływem Leonarda da Vinci, od którego przejął manierę sfumato, w swoich wielkich dziełach starał się pogodzić wartości chrześcijańskie z optymizmem epoki Odrodzenia oraz z pogańską filozofią antyczną, odkrywaną przez ludzi Renesansu – w dziele Szkoła ateńska Rafael w papieskiej sali przedstawił grupę uczonych, skupionych według największych filozofów antyku, których autorytet uznawał także Kościół katolicki - Platona i Arystotelesa.

Rafael Santi Uznawany jest za mistrza renesansowych „pięknych Madonn” – do najsłynniejszych należą Madonna Sykstyńska, Madonna ze szczygłem, Madonna del granduco, Madonna della Rosa. Dla papieża Juliusza II i Leona X wykonał freski na Watykanie, m.in.. Szkołę Ateńską, Dysputę o Najświętszym Sakramencie, Parnas, Uwolnienie świętego Piotra z okowów. Z innych dzieł warte wspomnienia są: obrazy Zaślubiny Marii z Józefem, Trzy Gracje, Portret Baldasare Castiglionego, Przemienienie Pańskie, fresk Triumf Galatei.

Szkoła arteńska Rafael Santi http://commons. wikimedia

Tycjan Nadworny malarz cesarza Karola V, pracował również w Rzymie dla papieża Pawła III. Kolorysta, operował zrazu tonacją ciepłą, z czasem zwrócił się ku chłodnym zestawieniom błękitów i żółcieni. Malował sceny religijne i mitologiczne oraz alegorie, tworzył również portrety, na których przedstawione postacie wyglądają, jakby zanurzone były w półmroku (m.in. portret cesarza Karola V). Niektóre z najbardziej znanych obrazów to: Miłość niebiańska i miłość ziemska, Bachanalia, Bachus i Ariadna, Danae, Wenus z Urbino.

Wenus z Urbino Tycjan http://pl. wikipedia

Paolo Uccello Był jednym z czołowych przedstawicieli florenckiego quattrocenta, uczeń Lorenzo Ghibertiego; w swej twórczości skupił się głównie na eksperymentach w zakresie perspektywy; jego płótna, obok śmiałych skrótów, cechuje płaskość kompozycji i monochromatyzm kolorytu; tworzył przede wszystkim sceny batalistyczne i religijne (zwłaszcza we freskach), mitologiczne oraz portrety. Główne prace to: freski w katedrze florenckiej, w krużganku kościoła Santa Maria Novella, tzw. Chiostro Verde, obrazy: Bitwa pod Sant' Egidio, Bitwa pod San Romano, Cud Hostii.

Bitwa pod San Romano Paolo Uccello http://pl. wikipedia

WYBITNE INDYWIDUALNOŚCI „Homo universale„ - tym terminem określano w renesansie ludzi wszechstronnych i utalentowanych w wielu dziedzinach, głównie artystycznych. Do nich zaliczamy dwóch florenckich mistrzów: Michelangelo Buonarrotiego, zwanego potocznie Michałem Aniołem i Leonarda da Vinci. Artyści ci specjalizowali się w malarstwie, rzeźbie i architekturze, osiągając w każdej z tych dziedzin mistrzostwo. Ponadto Michał Anioł był utalentowanym poetą, zaś Leonardo da Vinci inżynierem i badaczem przyrody.

Michał Anioł Wykształcony we florenckim warsztacie malarza Domenico Ghirlandaio, a w dziedzinie rzeźby w pracowni Bertolda di Giovanniego, stał się szybko znany i dostąpił zaszczytu bycia domownikiem władcy Florencji, Lorenza de Medici. Tworzył również w Bolonii, a przede wszystkim w Rzymie, gdzie twórczość artysty objęta została mecenatem papieskim; jest autorem między innymi fresku pokrywającego sufit kaplicy sykstyńskiej; wśród rzeźb najbardziej znane są Pieta i Dawid, z dzieł architektonicznych - projekt kopuły bazyliki świętego Piotra.

Michał Anioł Główny temat prac Michała Anioła stanowiła postać ludzka, w której artysta upatrywał głęboki sens; w rzeźbie pracował wyłącznie w marmurze, bez pomocy uczniów (nie licząc pracy przy sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej, gdzie miał 13 pomocników), zafascynowany kontrastem powierzchni surowej i wygładzonej dłutem, pozostawiał szereg prac niedokończonych. Inne prace artysty: rzeźby – Bachus, Mojżesz, Jeńcy, nagrobki Giuliana i Lorenza Medyceuszów, Pieta Florencka, Pietà Rondanin; obraz - Święta Rodzina.

Mojżesz Michał Anioł http://commons. wikimedia. org/wiki/Image:Moises

Stworzenie Adama Michał Anioł http://pl. wikipedia

Leonardo da Vinci Od wczesnych lat dziecięcych przejawiał talent artystyczny, „do szaleństwa” doprowadzał nauczycieli swoimi ciągłymi pytaniami i wątpliwościami, zdobył wykształcenie w dziedzinie malarstwa i rzeźby u Andrea del Verrocchia we Florencji, szybko jednak osiągnął dojrzałość twórczą. Sławę przyniosły mu dwa dzieła: Ostatnia wieczerza i Mona Lisa dzięki umiejętnemu i wyrafinowanemu modelowaniu światłocieniem; pojawia się w nich efekt specyficznego dla Leonarda sfumato, które czyni jego malarstwo łatwym do odróżnienia: każda forma jest lekko zamglona, jakby przesłonięta delikatnym welonem, który pokrywa całą płaszczyznę obrazu.

Leonardo da Vinci Mistrzostwa artysty dowodzą także mniej sławne jego dzieła: Pokłon Trzech Króli, Dama z łasiczką, Bitwa pod Anghiari, Madonna wśród skał, Św. Anna Samotrzeć, Jan Chrzciciel. Znacznie głębiej niż inni artyści renesansu Leonardo zajmował się filozoficznymi problemami bytu i zjawisk, wychodził przy tym daleko poza granice sztuki, był mistrzem w wielu dziedzinach, pozostawił duży naukowy dorobek, jakiego nie udało się zgromadzić żadnemu innemu artyście - szczególnie ważne są jego studia anatomii człowieka, wykonał także niezliczone badania w dziedzinie geofizyki, botaniki, hydrologii i aerologii, optyki i geometrii, większość manuskryptów jest spisana pismem lustrzanym, aby utrudnić odczytanie.

Leonardo da Vinci Duże znaczenie mają także jego studia z teorii sztuki - szczególną rolę pełnił tu rysunek, który od początku artystycznej pracy mistrza służył nie tylko utrwaleniu obserwacji, lecz także jej wyjaśnieniu. Następstwem szerokich zainteresowań naukowych było to, że tylko niektóre dzieła zostały dokończone, w wielu z nich artysta wyprzedził sztukę baroku, uwzględniając w malarstwie zjawiska światła i powietrza, komponując dynamiczne tło czy skłębienie jeźdźców i koni, kopiowanych później przez Rubensa.

Studium proporcji Leonardo da Vinci http://commons. wikimedia

Dama z łasiczką Leonardo da Vinci http://commons. wikimedia

BIBLIOGRAFIA Prezentację przygotowano w oparciu o prace: T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990, M. Levey, Dojrzały renesans, PWN, Warszawa 1980, M. Levey, Wczesny renesans, PWN, Warszawa 1972, S. Sproccati, Przewodnik po sztuce. Artyści i ich dzieła, style i kierunki od XIV wieku do współczesności, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2003.