ŚREDNIOWIECZE EPOKA KRZYŻA I MIECZA

Średniowiecze – z łac. medium aevum, media aetas – wieki średnie.

Mroki średniowiecza? Epokę tę nazywano etapem mrocznym, popularne było stwierdzenie: „długa noc średniowiecza”. Średniowiecze przeciwstawiano głównie prądom Starożytności, na tle których zdawało się wypadać dość blado. Do dziś w powszechnym użyciu funkcjonuje powiedzenie „nie żyjemy w średniowieczu”, które wskazuje na zacofanie tej epoki. Tymczasem jest to pogląd niesłuszny i dla średniowiecza bardzo krzywdzący.

Średniowiecze jest epoką obejmującą aż 1000 lat (od V do XV wieku) Mapa Europy X w.

Podział chronologiczny Średniowiecza: Wczesne Średniowiecze (V-X w.) Jest to okres pograniczny. W sztuce łączono tradycje sztuki rzymskiej ze sztuką plemion germańskich oraz ze sztuką Wschodu – Bizancjum. Główną rolę odgrywało piśmiennictwo łacińskie. Kształtowały się idee, tematy i motywy, które były wykorzystywane w późniejszych etapach rozwoju epoki.

Podział chronologiczny Średniowiecza: Dojrzałe Średniowiecze (XI-XII w.) W sztuce dominuje styl romański. W literaturze zaczyna się kształtować, obok piśmiennictwa łacińskiego, również twórczość w językach narodowych. (to zjawisko potrwa aż do końca XV wieku). Schyłkowe Średniowiecze - tzw. jesień Średniowiecza (XIV-XV w.) W sztuce dominuje styl gotycki. Pojawiają się pierwsze zwiastuny kolejnej epoki.

FILOZOFIA

Teocentryzm - nazwa tego nurtu w filozofii pochodzi od greckiego Θεός (Theos) - Bóg i od łacińskiego centrum - środek. Zgodnie z filozofią teocentryzmu prawie wszystkie przejawy ludzkiej twórczości artystycznej miały na celu głoszenie potęgi Boga (zgodnie z hasłem Ad maiorem gloriam Dei - na większą chwałę Bożą). Bóg jest też odpowiedzią na wszelkie pytania i wątpliwości. Św. Augustyn głosił: “Pragnę poznać Boga – i nic więcej”.

Św. Augustyn (354 – 430) Urodził się w Tagaście w Afryce Północnej. Studiował w Kartaginie. Mieszkał również w Rzymie oraz w Mediolenie. Ostatnie lata życia spędził w Hipponie jako biskup. Z początku należał do sekty manichejczyków, później myśl swoją nakierował ku neoplatonizmowi. Należy do wielkich chrześcijańskich neoplatoników. Połączył on myśl platońską, starożytną, z chrześcijaństwem. Nie widział dużych sprzeczności pomiędzy myśleniem Platona a chrześcijaństwem. Uważał na przykład, iż platońskie idee istniały w umyśle Boga jeszcze przed stworzeniem świata. Uważał jednak, iż dla ludzkiego rozumu nie wszystko jest możliwe do pojęcia – i w związku z tym Boga nie można do końca zrozumieć, można się do Niego przybliżyć tylko przez wiarę.

AUGUSTYNIZM (dualizm): zasadniczym zagadnieniem filozofii jest Bóg uznanie wyższości łaski i ducha (doświadczenie wewnętrzne) nad naturą i materią (doświadczenie zewnętrzne) oświecenie boskiego pochodzenia jest drogą poznania praw rządzących światem Bóg Byt duchowy Dusza Dążenie do wieczności, zbawienia Świat Byt cielesny Ciało Dążenie ku wartościom materialnym, upadku

Główne założenia Bóg jako dobro najwyższe – Absolut; By poznać Boga, należy najpierw poznać swoją duszę, czyli miejsce wewnątrz człowieka, w którym mieszka prawda; Boga można bardziej poznać przez wolę i wiarę, a nie rozum; Świat stworzony przez Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło; Istnieje dobro absolutne; Człowiek czyni zło, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga; Bóg jest dobry i zbawia człowieka. Główne założenia

Św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1274) Jest niewątpliwie najbardziej znanym i największym filozofem epoki średniowiecznej, a – zdaniem wielu naukowców – również epok następnych. Stworzył on kompleksowa teorię filozoficzną, obejmującą całość zagadnień, jakie były ważne dla ówczesnego społeczeństwa oraz dla nauki. Połączył myśl arystotelesowską z myślą chrześcijańską.

Cechy charakterystyczne tomizmu to: prawda, piękno i dobro to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Każdy byt w sposób naturalny dąży do pełnego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonałości). dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów. człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze. Władze poznawcze to zależne od ciała zmysły oraz niezależny od ciała intelekt; władze pożądawcze to zależne od ciała emocje i uczucia oraz niezależna od ciała wola. Tomizm zakłada pierwszeństwo władz poznawczych nad pożądawczymi. przeznaczeniem człowieka jest poznanie najwyższego dobra - oglądanie Boga dzięki "światłu chwały" (łac. lumen gloriae) człowiek znajduje się na drabinie bytów pomiędzy aniołami i zwierzętami.

Św. Franciszek z Asyżu (1182 – 1226) Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy braci mniejszych, nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.

Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny – tzw Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny – tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym. życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;

Główne założenia franciszkanizmu: sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy; radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę; ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;

ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem"; wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus; ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć.

[…]  Pochwalony bądź, Panie mój, ze wszystkimi Twoimi stworzeniami, szczególnie ze szlachetnym bratem naszym słońcem, przez które staje się dzień i nas przez nie oświecasz. I ono jest piękne i świecące wielkim blaskiem: Twoim, Najwyższy, jest wyobrażeniem.  Pochwalony bądź, Panie mój, przez brata naszego, księżyc i nasze siostry gwiazdy; ukształtowałeś je na niebie jasne, i cenne, i piękne. Pochwalony bądź, Panie mój, przez brata naszego, wiatr i przez powietrze, i chmury, i pogodę, i każdy czas, przez które Twoim stworzeniom dajesz utrzymanie.

Scholastyka Twórcami scholastyki byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka jest to pewien okres w filozofii chrześcijańskiej, zbiór nurtów, których podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne składało się komentowanie tekstu, dyskusja i wyciąganie wniosków.

Podstawowe założenia scholastyki: Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo. Metody rozumowego dowodzenia przejęto z Logiki Arystotelesa. Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.

SZTUKA

Uniwersalizm Kultura, nauka, sztuka, a także filozofia w Średniowieczu były takie same w całej Europie. Wpływała na to jednolitość językowa (językiem kultury, nauki i literatury pozostawała łacina), a także religijna (dominacja chrześcijaństwa, papież władający w Państwie Kościelnym). Próbowano też ustanowić wspólną władzę świecką poprzez wskrzeszenie cesarstwa w postaci Cesarstwa Rzymskieg Narodu Niemieckiego.

Sztuka średniowieczna jest niesłychanie bogata Sztuka średniowieczna jest niesłychanie bogata. Spotkamy w niej wiele nurtów. Do podstawowych należą styl romański i gotycki, wcześniej wyróżnia się także sztukę wczesnochrześcijańską, bizantyjską, karolińską (lub preromańską) i koptyjską.

Cechy charakterystyczne architektury romańskiej: grube mury, sklepienie kolebkowe (o kształcie walca, ciężkie, masywne) lub krzyżowe (dwie skrzyżowane kolebki, tworzące krzyż), prostota form, mało zdobień, w kościołach jedynie rzeźby bądź płaskorzeźby, budowle z zasady są obronne, okna małe, wąskie jak strzelnice, położone wysoko, zakończone półkolistym łukiem, jedna lub trzy nawy, z których środkowa jest największa, mroczne wnętrza, ołtarz zorientowany na wschód (w stronę grobu Chrystusa).

Opactwo cysterskie w Senanque, Prowansja

Kościół NMP w Inowrocławiu

Romańskie kolumny

Drzwi gnieźnieńskie

Malarstwo było podobnie jak rzeźba związane z budowlami, głównie kościelnymi. Tworzono freski - malowidła wykonywane na ścianach, na nie zeschniętym tynku, mozaiki (to wpływ Bizancjum, widoczny zwłaszcza we Włoszech), witraże i miniatury (ilustrowano ręcznie księgi, plakietki, puzderka). Malowano w charakterystyczny sposób: najpierw obrysowywano kontur postaci, później zaś kolorowano. Postaci zazwyczaj występowały na złotym i srebrnym tle. Tematyka była głównie biblijna, często malowano także motywy roślinne.

Miniatura

Fresk przedstawiający Chrystusa w majestacie apsyda kościoła św Fresk przedstawiający Chrystusa w majestacie apsyda kościoła św. Klemensa w Tahull, Hiszpania, XII w.

Fresk na sklepieniu krzyżowym opactwa benedyktynów w Tyńcu

Styl gotycki Gotyk – styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji (Anglosasi uważają, że w Anglii) i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę. Powstanie gotyku związane jest z rozwijającą się pod koniec średniowiecza kulturą dworską, rycerską i mieszczańską.

W gotyku budowle odznaczały się dużą lekkością w stosunku do budowli romańskich. Miały one wiele okien, wypełnianych zazwyczaj witrażami, strzeliste wieże, bogato zdobione portale. Cechami charakterystycznymi dla architektury gotyckiej jest stosowanie łuku ostrego, sklepienia krzyżowo-żebrowego i systemu łuków przyporowych, odciążających ściany budowli. Lekkości dodawały sterczyny - wieńczące wieżyczki. Wnętrza kościołów zdobiły często freski, przedstawiające sceny biblijne. Kościoły były zazwyczaj budowane na planie wydłużonym, o przekroju bazylikowym lub hali. (3 nawowe, z jedną nawą główną i dwiema bocznymi, bądź 5 nawowe z 4 nawami bocznymi). Spotyka się też inne układy - kościoły salowe, pseudobazyliki, a nawet kościoły o układzie centralnym.

LITERATURA Cechy charakterystyczne literatury średniowiecznej: dwujęzyczność, dydaktyzm, alegoryczność

Dzieła literackie V w. – O państwie Bożym św. Augustyna X – XI w. – Żywoty św. Wojciecha XI w. – Pieśń o Rolandzie XII w. – Kronika Galla Anonima XIII w. – Bogurodzica XIII w. – Summa teologiczna św. Tomasza z Akwinu XIII w – Złota legenda Jakuba de Voragine XII – XIII w. – Kronika Wincentego Kadłubka XIII w. – Kronika wielkopolska XIV w. – Kazania świętokrzyskie XIV w. – Boska Komedia Dantego XIV – XV w. – Psałterz floriański XV w. – Roczniki Jana Długosza XV w. – Wielki Testament Francoise Villona XV w. – Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Dwujęzyczność, uniwersalizm W Średniowieczu do najlepiej wykształconej warstwy społecznej należało duchowieństwo. Stąd też to duchowni tworzyli kulturę i wpływali na jej kształt. Dlatego większość dzieł tworzona była po łacinie (która była oficjalnym językiem liturgii kościelnej), co pomagało w ich odbiorze we wszystkich krajach. Z czasem zaczęły się kształtować języki narodowe. Dorobek literacki Średniowiecza był więc dwujęzyczny – powstałe wtedy teksty można podzielić na te napisanie po łacinie i w językach narodowych.

Dydaktyzm Podstawowym celem literatury średniowiecznej było wychowywanie, budowanie ładu moralnego, potępianie zła i pokazywanie ideałów dobrego postępowania. W utworach często pokazywane są wzorce dobrego postępowania, tzw. wzorce parenetyczne.

LITERATURA PARENETYCZNA (z gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) literatura kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Literatura ta przedstawiała idealne wizerunki nosiciela jakiejś roli. Do wzorców parenetycznych możemy zaliczyć wzorzec idealnego rycerza, świętego czy władcy.

Alegoryczność Ważną rolę w Średniowieczu odgrywało alegoryczne interpretowanie Pisma świętego, dzieł klasycznej literatury greckiej i rzymskiej oraz sztuki. Rzeczy widzialne, zmysłowe, traktowano wówczas jako znaki tego, co niewidzialne. Cały świat uważano za Bożą księgę, napisaną przez Stwórcę w jakimś tajemniczym alfabecie, wymagającym odczytania go. Pewne przedmioty, zwierzęta czy kolory miały konkretne znaczenia alegoryczne, raczej stałe, zakorzenione w kulturze. I tak np. biel oznaczała dziewictwo, czerwień – miłość, żółć – zdradę, drabina – drogę do nieba, lilia – czystość, lew, pychę, las – grzech pokusy świata. Alegorie obecne były zarówno w literaturze (dużo znajduje się ich w Boskiej Komedii Dantego i w Opowieściach Okrągłego Stołu), jak i w sztuce, zwłaszcza w malarstwie.

Eposy i romanse rycerskie, chanson de geste Kultura rycerska, która zaczęła się kształtować w epoce wieków średnich, stworzyła nowe formy życia towarzyskiego. Ludność chętnie zaczęła chodzić na zamki, by tam słuchać opowieści o wielkich bitwach i odważnych rycerzach. Na zamkach można było spotkać wędrowne trupy aktorów i bardów (w Niemczech zwani meistersingerami lub minnesingerami, we Francji trubadurami lub truwerami, na Litwie wajdelotami, w Skandynawii – skaldami, a w Polsce – igrcami lub rybałtami), którzy wykonywali pieśni sławiące rycerskie wyprawy. Legendy i pieśni, które wykonywano na zamkach, były najczęściej anonimowe. Ich pieśni miały dwojaką formę – ballad rycerskich oraz eposów rycerskich.

Terminem chanson de geste (dosł Terminem chanson de geste (dosł. pieśń o czynach nazywamy francuską odmianę eposu rycerskiego, opowiadającego o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów. Do najbardziej znanego chansone de geste należy Pieśń o Rolandzie.

Hagiografia Hagiografia jest to nurt literatury średniowiecznej, który zajmował się opisem żywotów świętych. Nazwa pochodzi od greckich słów hagios graphein (pisanie o świętych). Utwory o zabarwieniu hagiograficznym pisano w celach parenetycznych, dydaktycznych.

W literaturze wykształciły się dwa wzorce osobowe świętych: Święty asceta Święty bojownik który rezygnuje z majątku i, żyjąc w biedzie, znosi wszelkie upokorzenia i męki w imię miłości do Boga; który z niewiernymi walczy w obronie wiary katolickiej; wzorzec ten stał się szczególnie popularny, kiedy organizowano wyprawy krzyżowe i stawano w obronie Europy przed Islamem.

schemat hagiograficzny Prolog – przyczyny opisywania żywotów świętych. Narrator musi się niejako wytłumaczyć przed świętymi i przeprosić za swoją nieudolność względem boskiego ideału. Błaga Boga o pomoc w pisaniu o świętych Pańskich. Opis narodzin świętego. Cudowne dzieciństwo. Młodość świętego – objawienie się świętości. Małżeństwo, czas związany ze ślubem czystości. Opuszczenie domu rodzinnego przez ascetę – święci rodzili się przeważnie w bogatych domach, co było poniekąd symptomem ich szczególnej łaski, musieli też mieć co porzucać, aby ich ofiara była znacząca. Cuda czynione przez świętych za życia. Prześladowanie, umartwienie ciała. Męczeńska śmierć świętego, często zaakcentowana pojawieniem się Boga. Cuda czynione po śmierci.

Wizerunki śmierci - dance macabre (taniec śmierci) Śmierć była w Średniowieczu przedstawiana na różne sposoby: kościotrup z kosą, rozkładające się ciało, śmierć prowadząca w makabrycznym korowodzie przedstawicieli wszystkich stanów - tzw. taniec śmierci (dance macabre). tzw. "sztuka dobrego umierania„ (ars bene moriendi) - śmierć osób cnotliwych przedstawiana była jako moment szczególny, odpowiednio wyreżyserowany

Stosunek ludzi Średniowiecza do śmierci wiązał się z wieloma, czasami kontrastowymi postawami: zafascynowaniem dramatycznymi scenami, lubowaniem się w widokach rozkładających się ciał, lękiem przed śmiercią, świadomością, że śmierć zrównuje wszystkie stany, ponieważ wszyscy jej podlegają (widać to szczególnie w "tańcu śmierci"). Śmierć łączyła i zrównywała wszystkich, była najbardziej egalitarnym zjawiskiem, przed którym nikt nie mógł uciec. Utwory średniowieczne, w których pojawia się motyw śmierci, to: Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Wielki Testament Franciszka Villona, Dusza z ciała wyleciała…, Skarga umierającego,

Kroniki Dzieła historyczne, kronikarskie, były doskonałym sposobem nauki wzorców osobowych. Historia była bowiem uważana za zbiór wzorców godnych naśladowania, stale aktualnych. W historii ważne były nie tyle zmiany i procesy, co postawy, dokonania, gesty, charaktery.

Najważniejsze polskie kroniki to: Kronika Galla Anonima Gall Anonim przybył do Polski ok. XII wieku, najprawdopodobniej z terenów Francji (stąd wzięło się jego imię – Gall). Był kronikarzem Bolesława Krzywoustego. Dla księcia Bolesława, jako zapłatę za pobyt na jego dworze, spisał kronikę dynastii Piastów. Jego kronika składa się z trzech ksiąg, jej zapisy kończą się na ok. 1113 roku. Nazywana jest czasem tzw. kroniką trzech Bolesławów, ponieważ opisuje dzieje trzech władców polskich o tym imieniu: Bolesława Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego.

Kronika Wincentego Kadłubka Wincenty Kadłubek, żyjący w latach ok. 1150-1223, stworzył kronikę, zawierającą liczne legendy. To w niej odnajdujemy m.in. legendę o królu Kraku, smoku i Wandzie, co Niemca nie chciała, a także legendy o walkach Polaków z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem.

Kronika Jana Długosza (tzw. Roczniki) Jan Długosz (1415-1480) był współpracownikiem biskupa Oleśnickiego, a następnie związał się z dworem króla Kazimierza Jagiellończyka, gdzie zajmował się m.in. nauczaniem królewskich synów. Jego Roczniki składają się z 12 ksiąg. Przestrzegana jest w nich ściśle chronologia wydarzeń, a krytyce poddane są niektóre źródła, z których autor korzystał. Dzieło to jest nazywane zwiastunem Renesansu – widoczne jest to m.in. w dążeniu do okrycia prawdy historycznej, krytycznej metodzie analizy źródeł, prostocie i jasności wypowiedzi, używaniem doskonałej łaciny bez naleciałości oraz w plastycznych opisach.

Teatr i dramat średniowieczny Dramat był najwolniej rozwijającą się dziedziną średniowiecznego piśmiennictwa. Genezy średniowiecznego dramatu należy dopatrywać się we wpisanych w rok kościelny obrzędach liturgicznych, które były teatralizowane. Do najważniejszych należy zaliczyć procesję Niedzieli Palmowej, nawiedzenie grobu Chrystusa i inne związane w Wielkim Tygodniem oraz „jasła” – obrazy stajenki betlejemskiej, wzbogacane śpiewem i grą aktorską. Tego typu twórczość sceniczną, związaną ściśle z obrzędami Kościoła nazywamy dramatem liturgicznym.

Misterium i moralitet Innymi gatunkami dramatycznymi, które rozwijały się w Średniowieczu na ziemiach polskich, są misterium i moralitet. przedstawiało różne sceny biblijne i apokryficzne, a także fakty z żywotów świętych. Misterium początkowo odgrywano w kościołach, potem przeniosło się na plan miejski. Przestrzeń sceniczna miała charakter symultaniczny – widz mógł jednocześnie oglądać wydarzenia rozgrywające się na różnych planach. Misteria stanowiły sztukę społeczności miejskich. Jedynym zachowanym polskim misterium jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.

Moralitety tworzono dla przedstawienia istoty ludzkiej wobec wyboru i skutków zbawiennego lub zgubnego postępowania, zwłaszcza w sytuacjach krańcowych, bo przedśmiertnych. Moralitet był zwykle schematyczny, przejrzysty w intencjach i budowie, miał jasno określony wydźwięk dydaktyczny. Jego bohaterem był tzw. everyman – człowiek-każdy, człowiek uniwersalny, na którego miejscu mógł postawić się każdy widz. Bohater ten był stawiany wobec upersonifikowanych mocy dobra i zła, które wpływały na jego życie. Jedyną, urywkową zbieżność polskiej literatury tamtego okresu z gatunkiem moralitetu dostrzec można w dialogowej wersji Skargi umierającego.