Struktura rynku mediów. Rys historyczny Wykład I

Krótkie wprowadzenie historyczne Media masowe nie są zjawiskiem nagłym i rewolucyjnym – kształtują się w toku długotrwałego procesu od średniowiecza. Oczywiście, pierwszym medium masowym stał się druk i to właściwie tuż po wynalezieniu przez Gutenberga ruchomej czcionki. Jednym z kluczowych czynników rozwoju prasy było umacnianie się mieszczaństwa, pod względem ekonomicznym, ale także społecznego prestiżu. Kluczową rolę w rozwoju prasy odegrały kupieckie relacje na temat ważnych wydarzeń politycznych czy klęsk żywiołowych. Powszechnymi przed informacyjną prasą periodyczną były okazjonalne gazety ulotne.

Pierwsze gazety w Polsce Pod względem rozwoju mediów Polska była nieco zapóźniona względem krajów zachodniej Europy, ale pierwsza publikacja ulotna ukazała się w 1550 roku! Polskie druki ulotne były wydawnictwami monotematycznymi, skupionymi na omówieniu konkretnej pogłoski czy plotki. Ciekawostka: niektóre z nich były odczytywane w kościołach chłopom, ale z całą pewnością przez warstwy umiejące czytać (szlachtę i mieszczaństwo) były traktowane jako niezwykle cenne i interesujące.

Początki prasy periodycznej Pierwsza polska gazeta periodyczna ukazała się w 1661 roku – „Merkuriusz Polski”, a dokładnie rzecz ujmując „Merkuriusz Polski dzieje wszystkiego świata w sobie zamykający dla Informacyjey pospolitej” Była to gazeta finansowana i inspirowana przez dwór królewski. Nakład – od 100 do 300 egzemplarzy. Gazeta nie przetrwała próby czasu, a dokładnie rzecz biorąc upadku idei reform, które firmowała. Kolejny tytuł periodyczny zaczął się ukazywać dopiero w 1729 roku, choć w międzyczasie ukazywały się tzw. gazety seryjne (raz w tygodniu, zazwyczaj w sobotę).

Prasa międzynarodowa Cennym źródłem informacji dla lokalnych (krajowych, dworskich, miejskich lub kupieckich) gazet były gazety międzynarodowe. Ukazywały się w Holandii i Niemczech Zachodnich. Nie podlegały cenzurze, przynajmniej nie w tak oczywisty sposób jak tytuły krajowe czy lokalne. Najważniejsze dwory Europy dostarczały stosowne dokumenty i serwisy informacyjne.

Prasa w okresie zaborów Każdy z trzech zaborów oznaczał inne warunki funkcjonowania dla prasy. Co ciekawe, cenzura prewencyjna była słabsza w zaborze pruskim, a znacznie bardziej dotkliwa w zaborze rosyjskim i austriackim. Najlepiej rynek prasy rozwijał się w Królestwie Polskim (czyli od 1815 roku). To tu ukazywało się 2/3 wszystkich gazet i czasopism wydawanych na dawnych ziemiach polskich (ponad 150 tytułów). Liczna emigracja po upadku powstań także wypracowała własne tytuły prasowe, które zaczęły docierać do kraju (zwłaszcza po powstaniu styczniowym).

Po odzyskaniu niepodległości Prasa po 1918 roku nadal pozostawała pewną inteligencką i miejską „fanaberią”. Co więcej, uwidaczniały się różnice pomiędzy poszczególnymi dawnymi zaborami, także w rynku prasowym. Mimo więc, że w 1926 roku ukazywało się już 1600 tytułów prasowych, ich nakłady były niewielkie, a system prenumerat był bardzo wątły. Zaczęły się rysować wyraźne podziały polityczne pomiędzy poszczególnymi tytułami: jedne oscylowały wokół środowisk endeckich, inne były jednoznacznie tytułami socjalistycznymi.

XX lecie międzywojenne Pojawiła się prasa sensacyjna, choć nie była to prasa bulwarowa, obliczona wyłącznie na zaszokowanie odbiorcy. Nawet najbardziej sensacyjne tytuły starały się jednak przekazywać także informacje i objaśniać rzeczywistość. „Tutaj relacja z katastrofy, afery obyczajowej bądź kryminalnej podawana była na pierwszej stronie z drobiazgowością, którą dzienniki polityczne rezerwowały dla pierwszoplanowych wydarzeń politycznych czy gospodarczych. Informacje stanowiące podstawę serwisu pism tradycyjnych podane były zaś w telegraficznym skrócie w formie not bądź niewyszukanego komentarza” (R. Habielski 2001, s. 76).

Okres II wojny światowej Tendencje zapoczątkowane w okresie międzywojennym przetrwały wybuch II wojny światowej – poszczególne obozy polityczne dysponowały własnymi tytułami prasowymi. Nie bez znaczenia pozostawała prasa emigracyjna (paryska czy londyńska). W tym okresie prasa i radio współtworzyły konspiracyjny przekaz medialny.

Prasa w latach 1945-1989 Bogate tradycje prasowe Polski i względna ciągłość dotychczasowych doświadczeń, także w postaci rynku prasy i jego struktury, zostały brutalnie przerwane nie przez wojnę, ale po jej zakończeniu przez monowładzę nowego systemu politycznego. „Komuniści chcieli zerwać z przedwojennym korporacyjnym charakterem organizacji dziennikarskiej i poddać ją politycznej kontroli. (…) Dążyli również do wyeliminowania z władz Związku dziennikarzy z kręgów opozycyjnych i zwolenników liberalnej koncepcji prasy” (A. Kozieł 2001, s. 151).

Nowe porządki Okres ten cechuje monopolizacja, centralizacja i pełna kontrola środków masowego przekazu: ograniczono dostęp do zewnętrznych źródeł informacji, likwidowano zagraniczne placówki informacyjne, zwłaszcza w krajach zachodnich, ograniczono prawo do korzystania z zagranicznych serwisów fotograficznych, zalecono skupienie się przede wszystkim na krajach socjalistycznych (także w dziedzinie sportu), zakazano reklamowania organizacji charytatywnych z centralami poza granicami kraju, ograniczono dystrybucję papieru.

Początki radia w Polsce To medium XX wieku. 1 lutego 1925 roku o godzinie 18:00 zaczęła nadawać Próbna Stacja Radionadawcza PTR w Warszawie – codzienny godzinny program artystyczny. Przerwano nadawanie tylko na czas świąt wielkanocnych – nie wiedziano wówczas, że w okresie świątecznym audytorium się zwiększa. 29 listopada 1925 roku zainaugurowano „widowiska słuchowe”, nazwane później słuchowiskami. 31 grudnia tego samego roku, w Sylwestra, program trwał rekordowe 4 godziny. W następnym roku nadawano powieści w odcinkach. Ciekawostka: w 1924 roku w Warszawie było 78 radioabonentów, a w 1926 – 33188 (w cały kraju liczba wzrosła z 170 do 5200).

Polskie Radio W latach 1926-1929 nadawanie rozpoczęło Polskie Radio. Wciąż na poziomie bardzo improwizowanym i technicznie niedoskonałym. Co ciekawe – od początku swego istnienia medium to miało problemy z pozyskiwaniem środków z opłaty abonamentowej. Tzw. „radiopajęczarze” nie rejestrowali radioodbiorników i nie płacili ustawowego abonamentu. W 1929 roku Polskie Radio przeprowadziło się do nowej, dostosowanej siedziby. Sześć lat później liczba radioabonentów wzrosła do 491823.

Okres 1945-1989 Jak łatwo się domyślić, Polskie Radio zostało przejęte przez nową władzę jeszcze łatwiej niż prasa. Do 1989 roku Polskie Radio działało w warunkach monopolistycznych. Nie oznacza to bynajmniej banalnej propagandy. Poziom programowy radia był stosunkowo wysoki, nastawiony na rozpowszechnianie wiedzy, audycje kulturalne czy słuchowiska. Od 1961 roku rozpoczęły nadawanie Program II i Program III Polskiego Radia. W 1976 roku dołączył do nich edukacyjny Program IV.

Początki telewizji W 1953 roku w Warszawie było 80 odbiorników „Leningrad”. Dwa lata później w sprzedaży było ich już 10 tysięcy. W 1956 roku przystąpiono do produkcji polskiego telewizora „Wisła” (na licencji wycofanego radzieckiego „Awangard”), a rok później nowocześniejszych „Belwederów”. W styczniu 1957 roku wprowadzono rejestrację odbiorników – było ich 21 tysięcy. Trzeba dodać, że po unowocześnieniu anten nadawczych zasięg Warszawskiego Ośrodka Telewizyjnego wzrósł do … 60 kilometrów. W tym samym okresie powstał pierwszy ośrodek regionalny w Łodzi.

Telewizja Polska 80 % ramówki wypełniały na początku przedstawienia teatralne i filmy (zarówno fabularne, jak i dokumentalne i edukacyjne). Dopiero z czasem zaczęła rosnąć rola innych pozycji programowych. 2 stycznia 1958 roku pojawił się „Dziennik Telewizyjny”, który w sposób sformalizowany i ujednolicony prezentował wiadomości, sport i pogodę w formie jednej całości. To właśnie to medium zrealizowało pierwsze pogłębione badanie na 1,5 tysięcznej próbie respondentów – w styczniu 1970 roku Ośrodek Badania Opinii Społecznej i Studiów Programowych badał odbiór właśnie „Dziennika”. Od października 1970 roku część widzów mogła wybierać między I i II Programem Telewizji Polskiej. Trzynaście lat później odsetek ten wzrósł do 89 ogółu widzów.

Bibliografia Wykład został opracowany na podstawie książki D. Grzelewskiej, R. Habielskiego, A. Kozieła, J. Osicy, L. Piwońskiej-Rykało pt. „Prasa, radio i telewizja w Polsce. Zarys dziejów”, wydanie drugie poszerzone, wydanej przez Dom Wydawniczy Elipsa w Warszawie w 2001 roku. Książka jest dostępna wraz z licznymi innymi, poświęconymi szeroko rozumianym mediom, w Czytelni Humanistycznej II Biblioteki Uniwersytetu Rzeszowskiego w ogólnodostępnym księgozbiorze „Kultura i sztuka” pod pozycją L VII-6 (jak się wchodzi do czytelni, to na prawo, za węgłem). BUR, ul. Pigonia 8, 35-959 Rzeszów; www.bur.ur.edu.pl