Eliza Orzeszkowa Informacje biograficzne

Foto © Andrzej Kłopotowski Teren majątku Pawłowskich widziany z drogi Miłkowszczyzna-Kamionka Eliza Orzeszkowa, z domu Pawłowska, urodziła się 6 czerwca 1841 roku w Miłkowszczyźnie. Praktycznie całe życie była związana z Grodzieńszczyzną. Pochodziła z bogatej rodziny ziemiańskiej. Wcześnie osierocona przez ojca, pozostawała pod opieką matki, lecz ta niewiele zajmowała się dziećmi. Jedenastoletnią córkę oddała na pensję sióstr sakramentek w Warszawie (1852 – 1857). Tutaj zaprzyjaźniła się z Marią Konopnicką.

Kościół i klasztor ss. sakramentek w Warszawie Jako młoda dziewczyna sporo czytała, zarówno literaturę polską, jak i francuską. Prawdopodobnie czytanie było rekompensatą jej nieco „samotniczego” życia. Prócz ojca straciła też siostrę. Na pensji koleżanki wyśmiewały się z jej wschodniego śpiewnego akcentu, ale był to tylko epizod. Ogółem lubiano panienkę. Nie zmieniło to jednak faktu, że przez pięć lat jej „pensjonarskiego” życia ani razu nie zabrano jej do domu na wakacje, a tylko dwa razy odwiedziła ją babcia. Matka, ze względów zdrowotnych, nie planowała odwiedzin córki.

Panorama Grodna. Widok współczesny. Żródło: fot. W. Szewczak Po skończeniu nauk Eliza wraz z matką, ojczymem, przyrodnim bratem i babką zamieszkała w Grodnie. Ceniono jej naturalny wdzięk. Zachwycała energią i radością życia. Na jednym z balów poznała kuzyna swojego ojczyma – starszego od niej o 16 lat - Piotra Orzeszko. Mając 17 lat poślubiła go i zamieszkała w jego posiadłości w Ludwinowie. Krewni małżonka polubili ją i otoczyli opieką. Pierwsze lata u jego boku określała mianem „beztroskiego karnawałowania”, lecz potem uwidoczniły się różnice między nimi. Małżonkowie nie zgadzali się w kwestii poglądów. Eliza zaangażowała się w działalność społeczną, odżyły w niej „szkolne” fascynacje wsią i ludem. Wraz z młodszym bratem Piotra – Florentym założyła szkółkę wiejską. Ten pomysł nie przypadł do gustu mężowi, ale zapewne jeszcze bardziej oburzało go jej angażowanie się w sferę polityki.

Romuald Traugutt Gdy wybuchło powstanie Orzeszkowa, ukrywała na terenie posiadłości ostatniego przywódcę przewrotu. By Traugutt mógł przebywać na terenie majątku państwa Orzeszko, musiał na jego pobyt wyrazić zgodę Piotr. Zadenuncjowano go pod pretekstem wspierania powstańców, a następnie aresztowano i skazano na Sybir. Własność ziemską (Ludwinów) skonfiskowano. Jak nakazywał obyczaj, żona powinna dzielić z mężem zesłańczy los, ale Orzeszkowa nie wyraziła na to zgody, czym naraziła się opinii publicznej. Swoją decyzję usprawiedliwiała brakiem miłości do męża. Wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa. Nie wróciła do Piotra nawet wówczas, gdy ów po ogłoszeniu amnestii ponownie pojawił się w kraju i zamieszkał w Warszawie.

Eliza Orzeszkowa Po konfiskacie Ludwinowa Orzeszkowa powróciła do rodowej posiadłości w Miłkowszczyźnie i tu spędziła sześć samotnych lat. Zajęła się samokształceniem oraz twórczością pisarską. Usiłowała podjąć pracę, ale większość stanowisk zarezerwowana była dla Rosjanek. Mogła zostać nauczycielką, ale uważała, że nie jest właściwie wykształcona i przygotowana do działalności pedagogicznej. Debiutowała w 1866 roku w „Tygodniku Ilustrowanym” opowiadaniem „Obrazek z lat głodowych”. Później ukazywały się w nim inne jej opowiadania, powieści w odcinkach i publikacje. Swego czasu poznała lekarza – Zygmunta Święcickiego. Być może ich losy mogłyby się połączyć, ale Święcicki zapragnął kontynuować karierę w Rosji, a na to „patriotyczna pozytywistka” zgody wyrazić nie chciała.

Na ulicy Podolnej w Grodnie niektóre domy wyglądają jak za czasów Elizy Orzeszkowej Ostatecznie udało jej się przeprowadzić rozwód, ale „przedsięwzięcie” było na tyle kosztowne, że musiała sprzedać Miłkowszczyznę. Bolało ją to, a odsprzedaż ojcowizny uznawała za jeden ze swych największych grzechów. Zaprzyjaźniła się z mecenasem prowadzącym jej sprawę rozwodową – Nahorskim. Na przeszkodzie w legalizacji związku, który z przyjaźni przerodził się w miłość, stanowiło małżeństwo mecenasa, Jednak jego żona zmarła po długiej chorobie w 1894 roku. „Nielegalna” znajomość trwała kilka lat, ale do ślubu doszło. Śmierć Nahorskiej umożliwiła Orzeszkowej wstąpienie po raz drugi na ślubny kobierzec. Niestety państwo Nahorscy szczęściem małżeńskim cieszyli się krótko. Mecenas umarł po dwóch latach – w 1896 roku.

Dom Stanisława Nahorskiego, w którym po pożarze Grodna zamieszkała Eliza orzeszkowa. Obecnie biblioteka i muzeum pisarki źródło: fot. W. Szewczakwww.rocznikgrodzienski.pl W 1885 roku w Grodnie wybuchł pożar. Orzeszkowa straciła dom i znaczną część kapitału ulokowanego w hipotekach grodzieńskich kamienic. By zregenerować siły odpoczywała w majątku przyjaciół – w Miniewiczach. Tu, zafascynowana nadniemeńska przyrodą, obyczajami, z ukształtowanym już światopoglądem, zaczęła pisać „Nad Niemnem”. Tworząc, zabierała głos w kwestii emancypacji kobiet. Zredagowała pokaźnych rozmiarów artykuł „Kilka słów o kobietach”. Była jedną z pierwszych kobiet usiłujących zarabiać na życie pisaniem, ale w tej materii przewyższała ją przyjaciółka z lat szkolnych - Maria Konopnicka.

Muzeum Elizy Orzeszkowej w Grodnie. Biurko pisarki Za dokonania pisarskie dwukrotnie nominowano ją do literackiego Nobla, ale za każdym razem nagroda przypadała komuś innemu. Konkurowała między innymi z Sienkiewiczem, ale to on otrzymał w 1905 roku to literackie wyróżnienie.

Portret pisarki U schyłku życia poza pisarstwem zajmowała się działalnością charytatywną i oświatową. Walczyła o zakładanie szkół, sprawowała patronat nad Towarzystwem Miłośników Sztuki, oponowała przeciwko rozruchom antysemickim, które miały miejsce w 1902 roku w Częstochowie. Konopnicka, przychylając się do jej prośby, napisała opowiadanie poruszające kwestię żydowską „Mendel Gdański”.

Grodno, ulica Murawiowa, obecnie Orzeszkowej, przy której pisarka zamieszkała po pożarze miasta (fot. ok r.) W 1910 roku Orzeszkowa poważnie się rozchorowała. Wtedy mieszkańcy Grodna przywozili z okolicznych wsi słomę i wyściełali nią bruk, żeby do chorej nie docierały hałasy uliczne.

Orzeszkowa zmarła 18 maja 1910 roku. Jej pogrzeb stał się swoistą manifestacją polityczną mieszkańców Grodna. Pochówek miał podtekst polityczny i wyrażał dezaprobatę dla działań carskich władz. Wzięło w nim udział 15 tysięcy osób.