Prawo dowodowe Zakazy dowodowe dotyczące członków grup dyspozycyjnych Problematyka niedozwolonych metod przesłuchań Dr Dagmara Gruszecka

Gwarancje swobody wypowiedzi  Członków służb uprawnionych do przeprowadzania dowodów w postępowaniu karnym obowiązują przede wszystkim zakazy dowodowe odnoszące się do wykorzystania określonych sposobów pozyskiwania dowodów,  z tej kategorii należy przybliżyć zwłaszcza kwestię tzw. niedozwolonych metod przesłuchania, dotyczącą najpowszechniejszych czynności dowodowych, a zarazem będącą najczęstszym przedmiotem refleksji nad standardem i gwarancjami postępowania dowodowego w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Gwarancje swobody wypowiedzi  Należy pamiętać, że naruszenie zakazów określonych w art. 171 k.p.k. może być rozważana nie tylko w zakresie legalności dowodów, ale i w przypadku choćby przymusu czy groźby bezprawnej w zakresie odpowiedzialności karnej przesłuchującego za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu lub wolności.  tzw. nadużycia związane z procesem karnym (np. stosowanie przemocy fizycznej/psychicznej oraz niedozwolonych metod przy przesłuchaniach w celu wymuszenia zeznań, wyjaśnień) stanowią ważny obszar przestępczości policyjnej, zaś ich wykrywaniem, badaniem i przeciwdziałaniem im zajmuje się Biuro Spraw Wewnętrznych Komendy Głównej Policji

Gwarancje swobody wypowiedzi  Przez swobodę wypowiedzi należy rozumieć stan, w którym osoba przesłuchiwana może formułować swoją wypowiedź w sposób nieskrępowany, w pełni zgodnie ze swoją wolą i spostrzeżeniami w sprawie.  swobodę wypowiedzi mogą eliminować takie czynniki jak np. sugestia. Nie można zatem zadawać pytań sugerujących, pytania takie zostają uchylone przez sąd.  Dowód uzyskany w wyniku odpowiedzi na pytanie sugerujące, którego organ procesowy nie uchylił, nie podlega dyskwalifikacji w trybie art. 171 § 7 KPK, dlatego też jest zaliczany w poczet materiału dowodowego, jednakże ocena tego dowodu wymaga wzięcia pod uwagę, że był on wynikiem sugestii.

Gwarancje swobody wypowiedzi  Dalej idące konsekwencje wprowadza ustawodawca wobec kwalifikowanych ograniczeń swobody wypowiedzi polegających na stosowaniu  przymusu  groźby bezprawnej  hipnozy  środków fakrmakochemicznych  środków technicznych Osobnym problem jest zaś kwestia stosowania podstępu Zgodnie z art. 171 § 7 uzyskane przy użyciu powyższych metod i środków informacje nie mogą stanowić dowodu, zatem konsekwencją jest konieczność ich eliminacji z postępowania. W szczególności nie mogą być one podstawą żadnych ustaleń co do przedmiotu procesu.

Niedozwolone metody przesłuchań Zakaz stosowania niedozwolonych metod przesłuchania adresowany jest do organów przesłuchujących. Osoba przesłuchiwana nie musi przy tym udowodnieniać braku swobody wypowiedzi podczas przesłuchania Negatywny wpływ powyższych metod na wspomniane gwarancje przesłuchania stanowi domniemanie niewzruszalne

Niedozwolone metody przesłuchań Przymus Wobec osoby przesłuchiwanej niedozwolone jest stosowanie przymusu. Chodzi zarówno o przymus fizyczny, jak i przymus psychiczny. Przymusem są więc wszelkie formy nacisku Stosowanie przymusu może przejawiać się poprzez używanie siły fizycznej wobec osoby przesłuchiwanej, np. tortury, bicie, jak również groźby czy ograniczenie możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych organizmu (np. wyłączenie lub ograniczenie snu).

Niedozwolone metody przesłuchań Przymus  Niemożność dowodowego wykorzystania w procesie informacji uzyskanych w wyniku stosowania tortur, jak tez innego nieludzkiego i poniżającego traktowania – a zatem naruszenia art. 3 EKPC była też przedmiotem wielu orzeczeń ETPC,  Trybunał stwierdził, że uzyskiwania w ten sposób, jak i późniejszego włączania do materiału dowodowego środków dowodowych tak od oskarżonych, jak i świadków nie da się pogodzić z podstawowymi standardami rzetelnego procesu, a zatem że stanowią one dodatkowo pogwałcenie art. 6 EKPC

Niedozwolone metody przesułchań Groźba bezprawna Zabronione jest wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą groźby bezprawnej. Zgodnie z definicja legalną z art. 115 § 12 k.k., groźbą bezprawną jest zarówno groźba karalna z art. 190 § 1 k.k., a zatem groźba popełnienia przestępstwa na szkodę określonej osoby lub osoby jej najbliżej, jak również groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej, przy czym nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona na celu jedynie ochronę prawa naruszonego przestępstwem. Należy jednak uznać, że pojęcie groźby jako niedozwolonej metody przesłuchania należy interpretować szeroko, nawet jeżeli miałoby to oznaczać wyjście poza rozumienie groźby bezprawnej na gruncie prawa karnego materialnego Niedopuszczalne jest zatem takie zachowanie organu przesłuchującego, które stanowi szantaż wobec przesłuchiwanego i wpływa na jego wolę odnośnie do składanych oświadczeń procesowych. (P. Hofmański)

Niedozwolone metody przesłuchań Hipnoza. Niedopuszczalne jest stosownie hipnozy wobec osoby przesłuchiwanej.  Zakaz posługiwania się hipnozą odnosi się wyłącznie do przesłuchania osoby pogrążonej w stanie hipnotycznym, nie zaś do generalnego wyłączenia stosowania hipnozy w czynnościach procesowych czy pozaprocesowych, pod warunkiem, że będzie ona stosowana poza przesłuchaniem.  Można zatem przyjąć, że dopuszczalne jest zastosowaniu wobec osoby świadka – ale nie w trakcie przesłuchania - hipnozy służącej wydobyciu ukrytych śladów pamięciowych.  Informacje uzyskane poprzez wprawienie w stan snu hipnotycznego nie mogą być środkiem dowodowym, dowodem może być tu co najwyżej opinia biegłego z zastosowania tej metody. biegły nie może wypowiadać się w kwestii wiarygodności wypowiedzi osoby badanej, wolno mu natomiast stwierdzić, czy i jakie ślady pamięciowe zostały u badanego ujawnione dzięki hipnozie

Niedozwolone metody przesułchań Środki chemiczne i techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu: Zakazane jest stosowanie środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem (art. 171 § 5 pkt 2 KPK). Gdy chodzi o środki chemiczne, to kwestia dotyczy przede wszystkim narkoanalizy, polegającej na wywołaniu u osoby podanej badaniu określonego stanu na skutek użycia środków chemicznych, powodujących takie zawężenie świadomości, że badany ujawnia to, co zataiłby, gdyby nie zastosowano wobec niego tych środków farmakologicznych

Niedozwolone metody przesłuchań Środki techniczne – wariograf (poligraf) Niedopuszczalne jest stosowania poligrafu w związku z przesłuchaniem. Zakaz ten nie dotyczy wykorzystania poligrafu przez biegłego podczas przeprowadzania ekspertyzy, pod warunkiem uzyskania uprzednio wyraźnej zgody osoby poddawanej badaniu Dowodem jest wówczas opinia biegłego, w której biegły wypowiada się odnośnie reakcji osoby badanej na zadane pytania. Podkreślić przy tym należy, że wykazanie takiej reakcji nie przesądza o sprawstwie i winie osoby oskarżonej. Brak zgody oskarżonego na badanie poligrafem nie może stanowić okoliczności obciążającej, byłoby to niezgodne z zasadą domniemania niewinności.

Niedozwolone metody przesłuchań Podstęp -Jest to najpowszechniejsza, ale i budząca najwięcej kontrowersji co do jej przyporządkowania, a zatem granic jej dopuszczalności kategoria niedozwolonych metod przesłuchania. - Podstęp polega na świadomym wprowadzeniu przesłuchiwanego w błąd, wykorzystaniu jego błędu lub czynieniu niedozwolonych obietnic. - Stosowanie podstępu jest nieetyczne i nielegalne - Powyższe nie oznacza jednak istnienia zarówno w piśmiennictwie, jak i judykaturze pewnych tendencji relatywizujących zakaz posługiwania się zabiegami podstępnymi. Stwierdza się, że granicą dopuszczalności podstępu, nie jest zakwalifikowanie samego działania organów jako oszukańczego czy wprowadzającego w błąd, a to czy jego celem lub efektem byłoby wytworzenie fałszywych dowodów

Literatura 1) T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wydanie 8, Lexis Nexis, Warszawa ) A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym. Teoria i praktyka, 2. wydanie, Wolters Kluwer Polska, Warszawa ) J. Skorupka (red.), Postępowanie karne. Część ogólna Wolters Kluwer, Warszawa ) S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, wydanie XI, Lexis Nexis, Warszawa ).Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków ) K.T. Boratyńska, Ł. Chojniak, W. Jasiński, Postępowanie karne, wydanie 2, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2013.