2.51. Wymagania życiowe organizmów Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

Każdy organizm ma swoje specyficzne miejsce życia – siedlisko, które możemy utożsamiać z adresem. O możliwości występowania organizmu w danym siedlisku decydują czynniki środowiska. Sposób, w jaki organizm danego gatunku żyje w środowisku, tzn. jak je wykorzystuje, jak się w nim zachowuje, jak się do niego przystosowuje, określa nisza ekologiczna. Nisza ekologiczna to wszystkie wymagania i potrzeby życiowe danego organizmu.

Czynniki środowiskowe Biotyczne: konkurencja, pasożytnictwo, drapieżnictwo, symbioza. Abiotyczne: temperatura, woda, ciśnienie, światło, kwasowość gleby, zasolenie wody. Czynniki, które wywierają niekorzystny wpływ na organizmy, stają się czynnikami ograniczającymi.

Tolerancja ekologiczna Czynniki środowiskowe w przyrodzie wykazują dosyć dużą zmienność. Organizmy wykształciły zdolność przystosowania się do zmiennych warunków środowiska. Zdolność do przystosowania się do zmian danego czynnika nazywamy tolerancją ekologiczną. Przedział wartości danego czynnika, w obrębie którego organizm bytuje i utrzymuje swoje funkcje życiowe określamy jako zakres tolerancji ekologicznej na dany czynnik. Zakres tolerancji ekologicznej jest różny u różnych organizmów i zależy od zestawu adaptacji w jaki wyposażony jest każdy organizm.

Zakres tolerancji Mimo, że każdy gatunek ma wykształcone przystosowania do określonych warunków środowiskowych, to może jednak znosić zmiany czynników i żyć tylko w pewnych granicach, które wyznacza minimalna i maksymalna wartość działającego czynnika Przekroczenie tych wartości powoduje śmierć organizmu. Wartość czynnika, przy którym organizm najlepiej funkcjonuje i ma najlepsze warunki do rozmnażania się, nazywamy wartością optymalną. Jedne organizmy charakteryzują się szerokim zakresem tolerancji i są szeroko rozpowszechnione na świecie, a inne wąskim.

Zakres tolerancji Zakres tolerancji ekologicznej decyduje o rozmieszczeniu geograficznym gatunków na Ziemi. Głównymi czynnikami ograniczającymi rozmieszczenie roślin i zwierząt są: temperatura, wilgotność, światło, zasolenie, substancje odżywcze. Każdy z tych czynników może działać z innym natężeniem i jego wpływ na osobniki może być różny. Mówimy, że organizmy są bardziej lub mniej tolerancyjne na zmiany w środowisku. Tolerancja organizmu może być duża w stosunku do jednego czynnika, a mała wobec innego.

Podział organizmów ze względu na zakres tolerancji Eurybionty są to organizmy o szerokim zakresie tolerancji, łatwiej przystosowują się do środowiska, mogą żyć w warunkach dużej zmienności czynników środowiskowych, mają rozległy zasięg geograficzny. Stenobionty są to organizmy o wąskim zakresie tolerancji, mają ograniczone możliwości przystosowywania się do zmiennych warunków środowiska, ich zasięg geograficzny jest niewielki.

Organizmy wskaźnikowe Gatunki o wąskim zakresie tolerancji wobec jednego czynnika środowiska (stenobionty) są wykorzystywane przez człowieka jako gatunki wskaźnikowe. Ich występowanie świadczy o obecności lub działaniu określonego czynnika. W praktyce biowskaźniki (bioindykatory) wykorzystuje się także do określania stanu środowiska, stopnia jego zanieczyszczenia. Porosty są dobrymi wskaźnikami zanieczyszczenia atmosfery tlenkami siarki.

Podział roślin na grupy ekologiczne wg różnych czynników środowiska Czynnik środowiska Grupa ekologiczna roślin Rośliny wskaźnikowe światło światłolubne słonecznik, pierwiosnka, sosna, brzoza cieniolubne narecznica, przylaszczka, bluszcz, woda wodne grzybień, moczarka wilgociolubne niezapominajka, knieć błotna sucholubne rozchodnik, naparstnica pierwiastki w glebie wapniolubne poziomka, sasanka, jaskier azotolubne pokrzywa, burak, marchew słonorośla soliród zielny, sodówka nadmorska, odczyn gleby kwasolubne wrzos zwyczajny, mniszek lekarski, skrzyp polny zasadolubne szałwia lekarska, koniczyna biała

Zadania Wymień 4 czynniki ograniczające życie roślin. Wymień dwa gatunki roślin, żyjące w skrajnie odmiennych warunkach środowiska (na postawie wiadomości z tej prezentacji). Podaj nazwę organizmów, które będziesz obserwować w celu określenia stopnia zanieczyszczenia powietrza. Jeżeli widzisz skrzypy, rosnące na twojej działce, to co możesz powiedzieć o jakości gleby? Czy należy szukać niezapominajek na suchych nasypach kolejowych? Uzasadnij odpowiedź.

Źródła Z.Sendecka i wsp., Vademecum.Biologia, Operon 2009 M. Kłyś,K.Żbikowska-Zdun, Biologia, Nowa Era,1994 B.Gulewicz, Biologia,ABC,1998 B.Klimuszko, Biologia,Żak, 2004 J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia,Operon,2007