od Ustawy XII Tablic do „kodyfikacji” justyniańskiej V w. B.C. – VI w. A.D.

 ius civile  ius honorarium  ius gentium  iurisprudentia  ius novum

 prawo obywateli miasta–państwa (ius Quiritum)  prawo zwyczajowe oparte o zwyczaje i tradycję przodków (mores maiorum)  spisane w Ustawie XII Tablic (Lex duodecim tabularum) ok. 450 r. B.C.  formalnie kształtowane wyłącznie przez ustawy (leges, plebiscita) uchwalane na komicjach centurialnych i tribusowych  od końca I w. B.C. także przez uchwały Senatu (senatus consultum)

 prawo pretorskie (urzędnicze) mające na celu dostosowanie ius civile do potrzeb praktyki  kształtujące się od 367 r. B.C.  tworzone przez pretora na mocy ius edicendi w formie corocznego edyktu pretorskiego  Edykt wieczysty (edictum perpetuum) cesarza Hadriana z 130 r.

 „prawo ludów”  pierwotnie prawo regulujące stosunki obywateli i cudzoziemców (peregrini)  oparte na zwyczajach handlowych, ius civile, ius honorarium i ius naturale  od 242 r. B.C. kształtowane przez edykty pretora peregrynów  do edyktu cesarza Karakali (212 r.) prawo nie-obywateli

 „poradnictwo” i pomoc prawna  pierwotnie jako jurysprudencja pontyfikalna  od III w. B.C. stopniowa „laicyzacja”  od I w. B.C. wykonywana przez świeckich zawodowych znawców prawa (iurisprudentes) w formie odpowiedzi na pytania prawne/opinii prawnych (responsa)  od Oktawiana responsa z upoważnienia cesarskiego (ius respondendi ex auctoritate principis)  od Hadriana zgodne responsa (communis opinio prudentium) – moc ustawy

 prawo cesarskie – konstytucje cesarskie (constitutiones)  pierwotnie jako ius honorarium  w II w. formalnie zastępuje ustawodawstwo komicji i Senatu oraz edykty pretorskie  od końca II w. źródło ius civile – leges  w III w. reskrypt cesarski całkowicie zastępuje responsa jurysprudencji  od IV w. zakaz wykładni prawa - wulgaryzacja  tzw. ustawa o cytowaniu z 426 r. – ius (vetus)

PRYNCYPAT JURYSPRUDENCJA DOMINAT NAUKA PRAWA  pierwotnie charakter prywatny  „samoistne” źródło prawa  podejście aksjologiczne  Sabinianie i Prokulianie  od II w. stopniowa etatyzacja i instrumentalizacja  charakter publiczny  „zaplecze” dla ustawodawstwa cesarskiego  podejście techniczne  kompilatorystyka i wulgaryzacja prawa  szkoły prawa: Bejrut i Konstantynopol

 edicta  mandata  rescripta  decreta

 Codex Gregorianus  Codex Hermogenianus  Codex Theodosianus  komisja Teodozjusza II  ogłoszony w 438 r.  od 439 r. oficjalne źródło prawa na Zachodzie  tzw. Nowele Postteodozjańskie

 Codex vetus – 529 r.  Institutiones – 533 r.  Digesta/Pandectae – 533 r.  Codex repetitae praelectionis – 534 r.

 Kodeks – konstytucje cesarskie od Hadriana do Justyniana – ius novum  Instytucje – obowiązujący podręcznik do nauki prawa  Digesta – wybór z jurysprudencji – ius vetus  Nowele (Novellae) – konstytucje Justyniana wydane w latach

 znany w Średniowieczu od XI w.  wydany drukiem w 1583 r. w Genewie (Dionizy Gothofredus)  obejmuje Kodeks + Instytucje + Digesta + Nowele: konstytucje cesarzy wschodniorzymskich (Novelle) wydane w latach Libri Feudorum (longobardzkie prawo lenne) ustawy Fryderyka I i Fryderyka II