PRZEMIANY POJĘCIA SZTUKA Wojciech Bałus PRZEMIANY POJĘCIA SZTUKA

Pojęcie sztuki w starożytności Ars est systema praeceptorum universalium, consentientium, ad unum eundemque finem tendentium „Sztuka jest to zespół powszechnych, trafnych i pożytecznych przepisów służących określonemu celowi” (Galenus) Sztuka to umiejętność, technē (τέχνη), ars Sztuka to działalność racjonalna (przepisy) Sztuka to działalność nakierowana na cel To nie episteme, lecz doxa Podział sztuk na wolne (nauki) i mechaniczne (rzemiosło) Pozycja artysty: rzemieślnik

Naśladownictwo a ingenium Platon i sztuki naśladowcze Państwo, księga X: idea – bóg łóżko – wykonawca, stolarz łóżko namalowane – malarz eidos (εϊδος) a eidolon (εϊδωλου) Sztuki naśladowcze (μιμητική τέχνη) Problem sztuk natchnionych μανική: szał, szaleństwo, zachwyt, natchnienie, namiętność

„ars est recta ratio factibilum” Średniowiecze „ars est recta ratio factibilum” Św. Tomasz z Akwinu, Summa theol., I-a II-ae q. 57a ad 1 trobador - trubadur scientia agendum faciendum

Podział sztuk (artes) w średniowieczu Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercuri (Satyricon) sztuki wyzwolone (artes liberales) trivium gramatyka retoryka dialektyka quadrivium arytmetyka Geometria astronomia muzyka --- teoria muzyki sztuki mechaniczne (artes mechanicae)

Pitagoras (VI w. przed Chr.) Młoty w kuźni: 6, 8, 9, 12 jednostek wagi (1:2, 2:3, 3:4) Proporcja arytmetyczna: 9 – 6 = 12 – 9 śr. 9 Proporcja harmoniczna: (8 – 6) : 6 = (12 – 8) : 12 śr. 8

Renesans: sztuka to nauka humanistyczna 1 Renesans: sztuka to nauka humanistyczna 1. Posługuje się matematyczną perspektywą

2. Posługuje się matematycznymi proporcjami

3. Posługuje się matematycznymi proporcjami w architekturze, a wzorem dla nich jest doskonałe ludzkie ciało

Nowa pozycja artysty – „divinus” Dlaczego wszyscy mężowie, którzy byli niepospolitymi albo w zakresie filozofii, albo jako mężowie stanu, albo w dziedzinie poezji, albo w umiejętnościach, odznaczali się usposobieniem melancholicznym Pseudo-Arystoteles [Teofrast], Zagadnienia przyrodnicze, problemat XXX, 1

Wiek XVIII: nowe rozumienie pojęcia „sztuka” Kant: nowa definicja sztuki „Jeżeli sztuka, opierając się na poznaniu pewnego możliwego przedmiotu, wykonuje jedynie czynności potrzebne do jego urzeczywistnienia – jest ona sztuką mechaniczną; jeśli zaś bezpośrednio ma na celu uczucie rozkoszy, nazywa się sztuką estetyczną. Ta zaś jest sztuką bądź przyjemną, bądź piękną. Przyjemną jest ona, gdy jej celem jest to, by rozkosz towarzyszyła wyobrażeniom jako samym tylko czuciom, piękną zaś wtedy, gdy ma im towarzyszyć jako [pewnym] rodzajom poznania” Kant, Krytyka władzy sądzenia Sztuka i piękno Winckelmann: „Die Schönheit [ist] der höchste Endzweck und […] der Mittelpunkt der Kunst” (Geschichte der Kunst des Altertums) [Piękno jest najwyższym celem ostatecznym i punktem centralnym sztuki] Charles Batteux, Les beaux arts reduits à un même principe, 1747

Wiek XIX: idealistyczna koncepcja sztuki Sztuka – filozofia – religia „Sztuka dzięki temu, że zajmuje się prawdą jako absolutnym przedmiotem świadomości, należy również do absolutnej sfery ducha i z punktu widzenia treści stoi na tym samym gruncie, co religia w ściślejszym znaczeniu tego słowa oraz filozofia. (…) Wobec jednakowej treści tych trzech królestw absolutnego ducha, różnią się one od siebie tylko co do formy, w której swój przedmiot, absolut doprowadzają do naszej świadomości” Ideał „W tym ujęciu idea, jako zgodnie ze swym pojęciem ukształtowana rzeczywistość, jest tym, co nazywamy ideałem” Hegel, Wykłady o estetyce

Skutki nowej definicji sztuki Artysta to geniusz, czyli nikt nie może mu nic narzucić: „Cóż rozumiemy przeważnie przez geniusz, jeśli nie zdolność tworzenia wielkich rzeczy bez tych środków, które się zazwyczaj za konieczne do tego celu uważa? Geniusz różni się od dobrego rozumu, jak czarodziej od dobrego budowniczego; on wznosi swój gmach przy pomocy środków niewidzialnych, ten używając sztucznie zwykłych środków. Dlatego uważano zwykle geniusza za coś boskiego. Nigdy się nikt nie stał bez boskiego natchnienia wielkim człowiekiem” Edward Young, Conjectures on Original Composition. In Letter of Sir Charles Grandison, 1757

Skutki nowej definicji sztuki Produkty artysty, jako wytwory geniuszu, sięgają najwyższego („boskiego”) piękna Produkty te nie spełniają żadnej funkcji użytkowej – mają się wyłącznie podobać Jako produkty geniuszu przeznaczone do kontemplacji powinny być wystawiane w świątyniach sztuki – powstają nowoczesne muzea Sztuka jest tym, co artysta uzna za sztukę

Antysztuka Sztuka nie jest poszukiwaniem piękna; piękno jest banalne, konwencjonalne Należy zerwać z tradycją, która narzuca przestarzałe wzory piękna Sztuka ma być zaangażowana i krytyczna Sztuka ma wstrząsać, a nie zmuszać do kontemplacji Marcel Duchamp, Fontanna, 1917 (readymade)