Organizacja samorządu w średniowiecznym Krakowie

Okres Wójtowski Lokację należy rozumieć nie tylko jako założenie nowej osady, regulację przestrzenną osady już istniejącej, ale także jako akt prawny Istotą dokumentu lokacyjnego wydawanego przez pana gruntowego na ręce zasadźcy stanowiło udzielenie mu immunitetu, określenie jego dochodów, uprawnień i obowiązków W najstarszych dokumentach lokacyjnych brak informacji o organizacji władz miejskich w postaci ławy i rady (skład i kompetencje) Lokacji nie należy utożsamiać z udzieleniem miastu samorządu

Za prowadzenie prawa niemieckiego wymagało powołania odpowiednich organów, które stałyby na jego straży Pozycja wójta dziedzicznego, budowana na uprawnieniach sądowniczych oraz znacznym uposażeniu prowadziła niejako do jego izolacji od pozostałych mieszczan (urząd wójta był katalizatorem przyspieszającym tworzenie się samorządu miejskiego) Ława sądowa, której członków wybierał wójt dziedziczny nie stanowiła organu stricte samorządowego

Za organ ściśle samorządowy można uznać tylko radę wyłonioną spośród communitatis civium (jej postanie było naturalną potrzebą mieszczan) Bardzo prawdopodobne, że ława miejska funkcjonowała w Krakowie już od momentu lokacji, chociaż po raz pierwszy została wzmiankowana dopiero w dokumencie Bolesława Wstydliwego z 1264 roku. W owym dokumencie po raz pierwszy została wymieniona również rada miejska Najpóźniej więc 7 lat po lokacji miasta działał w Krakowie w pełni wykształcony samorząd, tj. ława i rada

Nominacje i skład osobowy W myśl postanowień pouczenia prawnego przesłanego Wrocławiowi w 1261 roku przez ławników Magdeburskich kadencja rajców trwała 1 rok. Ustępując ze stanowiska, desygnowali oni swoich następców Na początku XIV wieku nie było stałego terminu wyborów do rady Przyjmuje się, że pierwszy skład osobowy rady miejskiej znany jest z dokumentu opada mogilskiego Engelberta z 1283 roku, wymieniono w nim z imienia sześciu mieszczan i rajców (nie ma pewności, że wszyscy oni tworzyli sześcioosobowe kolegium radzieckie)

Bunt wójta Alberta 1312 W wyniku represji jakie spadły na Kraków po buncie wójta Alberta, doszło do przesunięcia ciężaru w rządach miastem Po likwidacji dziedzicznego wójtostwa naczelna pozycja przypadła radzie, instytucji reprezentującej nie tyle ogół przedstawicieli mieszczaństwa, ile jego najbogatszą warstwę, związaną z organizacją handlu i dysponującą znacznymi zasobami pieniężnymi Wraz z upadkiem rządów wójta Alberta zamknął się bezpowrotnie okres wójtowski, a otwarty został nowy- przewagi rady miejskiej w dziejach organizacji gminnej

Uprawnienia rady Kompetencje rady Magdeburskiej były ustalone już na początku lat 60 XIII wieku Podstawą tzw. prawa Magdeburskiego jest pouczenie prawne wydane przez ławników Magdeburskich dla Wrocławian z 1261 roku i kolejny z 1295 roku. Określono w nim sposób wyboru rady oraz jej uprawnienia Do kompretencji rady należały wówczas: sądownictwo w sprawach związanych z niewłaściwym użyciem miar i wag oraz z innymi oszustwami przy sprzedaży, zwoływanie burdingu (zgromadzenia obywateli) oraz wydawanie wilkjerzy, czyli obowiązujących w mieście ustaw (w tym sądownictwo w sprawach związanych z ich naruszaniem)

Przed postaniem rady w Magdeburgu uprawnienia te posiadał, nominowany przez wójta, podwójci- sołtys (secundus advocatus). W Krakowie pierwotnie należały one zapewnie do prerogatyw wójta i ławy We wspomnianym pouczeniu zapewniono, że cała działalność rady jest uzależniona od stanowiska osób, które złożyły przysięgę, że będą działać dla dobra i pożytku miasta, czyli prawdopodobnie byłych rajców i prawników Należy przypuszczać, że rajcy zasięgali rady u osób, które miały już pewne doświadczenia w zarządzie miastem

Na pewno nie odwoływali się do przedstawicieli pospólstwa, którzy nie mieli w praktyce nigdy styczności z czynnościami administacyjnymi Od rajców zależało zwoływanie burdingu, na który zwoływano biciem w dzwon. Zgromadzenie to miało charakter czysto formalny. Był to sposób podawania do wiadomości publicznej nowych regulacji prawnych

podsumowując Podobnie jak przywilej lokacyjny Krakowa otworzył drogę do powstania urzędu radzieckiego, tak upadek wójta Alberta umożliwił krakowskiemu patrycjatowi, który ową radę tworzył, przejęcie faktycznych rządów w mieście. W pierwszych 40 latach funkcjonowania rada Krakowska wyrosła z organu pierwotnie nadzorującego handel w mieście, stając się organem decydującym o kształcie prowadzonej przez miasto polityki

Po 1312 roku Najstarsze wilkierze wydane przez radę krakowską znane są dopiero z połowy lat trzydziestych XIV w. Nie dysponujemy świadectwami źródłowymi z wcześniejszego okresu, które pozwoliłyby na określenie kompetencji rady miejskiej po buncie wójta Alberta. Wiadomo, że dość wcześnie rada miejska w Krakowie podporządkowała sobie ławę, która w modelu magdeburskim pełniła bardzo istotną rolę.

W zapisce najstarszej księgi miejskiej z 1317 r. czytamy, że rajcy krakowscy dokonali wyboru nowych ławników. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że Władysław Łokietek mając zaufanie do urzędującej już piąty rok rady miejskiej, jej właśnie powierzył prawo wyboru członków ławy. W ten sposób chciał uzyskać jak największy wpływ na miasto. W Magdeburgu urząd ławnika był dożywotni, a o wyborze nowych członków rady decydowali zaś sami ławnicy (ludzie pełniący tę funkcję musieli być biegli w interpretacji prawa).

W Krakowie już na początku XIV wieku, a więc niecałe 50 lat po lokacji, urząd ławnika był kadencyjny. Podobnie jak rajcy, ławnicy zmieniali się co roku. W tekście najstarszej zachowanej księgi miejskiej ławnicy są wymieniani po rajcach, co może wskazywać, że już wówczas pozycja rady meijskiej była znaczniejsza od ławy. W zbiorze ortyli magdeburskich z ok r. znajdują się pouczenia Magdeburga dla Krakowa, w których podkreślono, że ławnicy, jako wytrawni znawcy prawa, na podstawie którego ferowali wyroki, nie powinni być

wybierani na roczną kadencję, jak to miało miejsce w Krakowie. Pomimo tych napomnień pozycja ławy krakowskiej nie uległa zmianie. Na mocy wilkierza z 1452 r. postanowiono, że wybór nowych ławników może odtąd odbywać się tylko przy współudziale rajców urzędujących i starych. Ci zaś nie powinni kierować się względami osobistymi (np. przyjaźnią), ale przede wszystkich brać pod uwagę cechy charakteru i umiejętności kandydatów.

Rada a wójt W zapisce najstarszej księgi miejskiej datowanej na 1333 r. wójt krakowski Jan Tabasz z Olkusza został określony mianem advocatus ex parte civitatis. Oznaczałoby to, że na przełomie 1332 i 1333 r. rajcy krakowscy mogli wydzierżawić od Władysława Łokietka wójtostwo, uzyskując tym samym prawo do mianowania wójta.

W połączeniu z posiadanym od 1317 r. prawem do mianowania ławników, umożliwiało to przejęcie pełnej kontroli nad urzędem ławniczym, organem sądowniczym, który stał u podstaw organizacji gminy na prawie niemieckim. W okresie dzierżawy wójtostwa miejskiego przez radę jeden z urzędujących rajców sprawował funkcje wójtowskie. Na mocy dokumentu Władysława Jagiełły z 1399 r. rada stała się instancją odwoławczą od wyroków ferowanych przez ławę.

Sami rajcy zaś odpowiadali tylko i wyłącznie przed majestatem królewskim. Po długoletnim okresie, w którym dzierżawcy wójtostwa zmieniali się bardzo często, w 1475 r. znalazło się ono bezpośrednio w rękach rady miejskiej (Piotr Lang). Nie było to wykupienie wójtostwa sensu stricto, rada przejęła je tylko tytułem zastawu na zabezpieczenie sumy dłużnej przez skarb królewski.

Z racji tego, że owa suma dłużna nigdy nie została spłacona, wójtostwo krakowskie pozostawało przez następne sto kilkadziesiąt lat tytułem zastawu w rękach rady i dopiero w I poł. XVII w. zostało inkorporowane do miasta. Na mocy wilkierza z 1475 r. rajcom zabroniono wybierać na przyszłość wójta ze swojego grona. Rajcy najprawdopodobniej uznali za szkodliwe łączenia urzędu rajcy i wójta.

Podsumowując Ostatnim etapem formowania się samorządu w miastach lokowanych na prawie niemieckim było powstanie rady miejskiej. W latach czterdziestych XIII w. wykształciła się w Magdeburgu i do jego wzorców ustrojowych odwołano się w przywileju lokacyjnym Krakowa z 1257 r. Rada miejska krakowska po raz pierwszy została wymieniona w źródłach w 1264 r.

Jej powstanie należy datować na okres sześcioletniej wolnizny przyznanej osadnikom mocą przywileju lokacyjnego. W Magdeburgu, w najwcześniejszym okresie istnienia, rada sprawowała sądownictwo w sprawach targowych i w sprawach o przekroczenie postanowień zawartych w ogłaszanych przez nią wilkierzach, czyli ustawach normujących różne aspekty życia wewnątrz miasta. Do rajców należało prawo zwoływania zebrań obywateli.

Uprawnienia przysługujące radzie krakowskiej w tzw. okresie wójtowskim odpowiadały najprawdopodobniej wcześniej wymienionym. Nie musiały być jednak identyczne. Kadencja rady krakowskiej, podobnie jak magdeburskiej, trwała 1 rok. W okresie wójtowskim każdy nowy skład był mianowany przez rajców ustępujących. Ów model sprawił, że od początku w skład rady wchodzili przedstawiciele najbogatszych rodzin kupieckich.

Aż do 1312 r. w radzie zasiadało niezmiennie 6 osób. Dopiero w maju tego roku przeciwnicy Łokietka doprowadzili do wyboru rady ośmioosobowej. Pod koniec XIV wieku skład rady miejskiej Krakowa ustalił się ostatecznie na 8 osób. W 1418 r. pospólstwo złożyło do króla skargę na działalność rady. Spór został rozstrzygnięty na korzyść pospólstwa, które uzyskało prawo wyboru tzw. kolegium szesnastu mężów.

Gedko Stilvoyt, Dytmar Wolk, Jakub były sędzia z Nysy