1.13. Poznajemy świat grzybów Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

Budowa grzybów strzępek o strukturze komórkowej. Grzyby to organizmy nie wykształcające tkanek ani organów. Ich ciało stanowi plecha, dlatego należą do plechowców. Ciało grzybów jednokomórkowych, np. drożdży, jest mikroskopijne. Wnętrze komórki stanowi cytoplazma z centralnie położonym jądrem komórkowym. Cytoplazma jest otoczona błoną cytoplazmatyczną, a od zewnątrz ścianą komórkową, zbudowaną głównie z chityny. Wydłużone komórki grzybów wytwarzających pleśń, np. pleśniaka białego, zawierają kilka lub kilkanaście jąder komórkowych. Ten rodzaj komórki nazwano komórczakiem. Grzyby wielokomórkowe zbudowane są z wielu nitkowatych i rozgałęziających się strzępek o strukturze komórkowej. Strzępki przeplatają się, tworząc przestrzenną, gęstą sieć, zwaną grzybnią.

Budowa ciała grzybów ZZbierając grzyby widzimy wyłącznie fragmenty ich ciał - owocniki, natomiast nie oglądamy podziemnej grzybni stanowiącej główną masę grzybów. Grzybnia może przybierać różne postaci: strzępki mogą być luźno ułożone, splątane, np. u pędzlaka – tę część ciała nazywamy grzybnią strzępki mogą być zbite, gęsto splecione i tworzyć owocniki, służące do rozmnażania – tę część ciała nazywamy owocnikiem Strzępki można zobaczyć dopiero pod mikroskopem, na bardzo cienkim skrawku owocnika, umieszczonym na szkiełku mikroskopowym. Takie metody stosują mykolodzy, czyli specjaliści zajmujący się grzybami (nauka o grzybach to mykologia).

Budowa ciała grzybów GRZYBNIA: Składa się z bardzo cienkich, nitkowatych strzępek. Większość strzępek żyje w podłożu, na którym grzyby rosną, a więc np.: w glebie (dotyczy to grzybów podziemnych i naziemnych), w drewnie (odnosi się to do grzybów nadrzewnych), na pędach roślin zielnych (w przypadku grzybów, które na nich właśnie żyją), także w owocniach innych grzybów (gdy jeden grzyb pasożytuje na drugim). OWOCNIK : Zbudowany jest ze strzępek zbitych. U grzybów kapeluszowych owocniki są zróżnicowane na trzon i kapelusz.

Drożdże Drożdże to jednokomórkowe grzyby, występujące w glebie i na soczystych, słodkich owocach, gdzie znajdują się cukry proste, stanowiące ich pokarm. Ciało ich stanowią owalne komórki. Rozmnażają się przez pączkowanie. Energię uzyskują w procesie fermentacji (oddychania), czyli beztlenowego rozkładu glukozy.

Grzyby tworzące pleśnie Ciało ich stanowią rozgałęzione strzępki, które we wszystkich kierunkach przerastają podłoże na którym żyją: żywność, drewno, tynk. Rozwojowi pleśni sprzyja wilgoć, ciepło, brak przewiewu. Grzybnie tworzą duże powierzchnie chłonne. Drogą osmozy pobierają z podłoża składniki pokarmowe. Na szczycie unoszących się nad podłożem strzępek są wytwarzane zarodniki. Pleśnie powodują psucie się żywności, niszczenie murów, odzieży, książek.

Zabójcza pleśń Aspergillus Zdarza się, że nawet najlepiej zabezpieczone produkty żywnościowe pokrywa kożuszek pleśni. Bywa, że przeżywamy rozterki czy taki produkt wyrzucić w całości, czy wystarczy tylko usunąć spleśniały fragment. Naukowcy wiedzą, że należy pozbyć się całego produktu, bo jest on skażony mykotoksynami. Mykotoksyny są produktami metabolizmu grzybów z głównie z rodzaju Aspergillus, Penicillium i Fusarium. mają różnorodne działania toksyczne, stanowią zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. charakteryzują się wysoką odpornością na wysoką temperaturę. są uwalniane do środowiska, w którym rozwija się grzybnia, np. do przetworów spożywczych. Aspergillus

Zabójcza pleśń Od wieków obserwowano zatrucia ludzi i zwierząt wywołane spożywaniem zapleśniałej żywności lub paszy zatrutej buławinką czerwoną. Już w Starym Testamencie jest mowa o zatruciu sporyszem. Istnieje również hipoteza, że toksyny Fusarium - zearalenon mogły być przyczyną wyginięcia Etrusków i pomoru w Atenach w V wieku przed naszą erą. Mykotoksyny wydają się również być jedną z przyczyn masowych chorób w średniowiecznej Europie. Podejrzewa się również, że proces czarownic z Salem w Nowej Anglii był procesem osób zatrutych toksynami grzybowymi. Prawdopodobne jest także, że tajemnicze zgony archeologów po otwarciu grobów w piramidach egipskich były spowodowane przez wdychanie mykotoksyn, zwłaszcza ochratoksyny A. Jak podaje prof. Antoni Jarczyk z Katedry Hodowli Trzody Chlewnej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, badania próbek zbóż w Polsce, prowadzone w latach 2002-2003, wykazały, że 1,3 proc. z nich zawierało cztery mykotoksyny, 8,3 proc. - trzy, 24,9 proc. -á dwie, a 38,8 proc. jedną mikotoksynę. "Toksyny wydzielane przez grzyby pleśniowe, np. aflatoksyny obniżają odporność organizmu, co może powodować rozwój chorób, zwłaszcza zakaźnych. Zearalenon może doprowadzić do poronień i zaburzenia rozrodu u zwierząt. [Źródło: PAP - Nauka w Polsce]

Grzyby tworzące owocniki Owocnikiem określa się nadziemną część grzyba. Najczęściej stanowi on trzon i kapelusz. Owocnik zbudowany jest ze strzępek ściśle do siebie przylegających. Zbite strzępki sprawiają, że owocnik jest twardy. Zewnętrzna strona owocnika okryta jest cienką skórką, która chroni przed nadmierną wilgotnością i silnym parowaniem, przed uszkodzeniami mechanicznymi. Barwniki skórki nadają kapeluszom grzybów wiele kolorów. Dolną stronę kapelusza tworzą - blaszki np. u pieczarki - rurki np. u borowika

Hymenofor Różnorodnie wykształcona, spodnia strona kapelusza, nosi nazwę hymenoforu. Hymenofor ma ogromne znaczenie w życiu grzybów, ponieważ służy do wytwarzania zarodników. Niektóre grzyby zabezpieczają hymenofor młodych owocników cienką osłoną, która odrywa się od kapelusza podczas jego wzrostu i tworzy falbaniasty pierścień wokół trzonu. Jest to bardzo ważna cecha rozpoznawcza wielu grzybów.

Mikoryza Każdy, kto często przebywa w lesie i zbiera grzyby zauważy, że na łąkach lub polach można spotkać polną pieczarkę, na pniach drzew opieńkę, koźlarza czerwonego w sąsiedztwie brzóz i osik, rydze tylko pod świerkami a borowiki pod sosną, dębem i brzozą. Każdy z grzybów wybrał sobie do współżycia korzenie określonego gatunku drzewa. Z tej współpracy oba organizmy odnoszą korzyści, choć mogą żyć również bez siebie. Zjawisko to nosi nazwę mikoryzy. Mikoryzę po raz pierwszy opisał polski botanik Franciszek Kamieński. W wyniku badań okazało się, że jeżeli się las pozbawi się grzybów, to po kilku latach drzewa staną się bardziej podatne na choroby, szkodniki i zaczną powoli zamierać. Z kolei grzybnia dopiero wtedy wytworzy owocniki, gdy natrafi na odpowiednie drzewo, z którym tworzy związek symbiontyczny. Pamiętaj więc, że niszcząc w lesie nawet trującego grzyba, przyczyniasz się do śmierci któregoś z otaczających Cię drzew.

Co daje mikoryza roślinie lepsze zaopatrzenie w wodę (większa odporność na suszę) wyższą dostępność składników pokarmowych, w tym trudno przyswajalnych (fosfor, żelazo ) zwielokrotnienie powierzchni chłonnej systemu korzeniowego i przyspieszenie jego wzrostu wyższą odporność na czynniki chorobowe atakujące korzenie (fytoftoroza, fuzarioza i inne) lepsze i obfitsze kwitnienie, owocowanie, kondycja, żywy wygląd mniejsza wrażliwość na stresy środowiskowe: nieodpowiednie pH, nadmierne zasolenie, zalanie, toksyczne związki w środowisku

Na grzyby… Zbieranie grzybów w Polsce było i jest bardzo popularne. Są one chętnie spożywane ze względu na walory smakowe i zapachowe, którymi wyróżniają się wśród innych produktów spożywczych. Z jednej więc strony są cenionym artykułem spożywczym, ale z drugiej - niestety - mogą stać się przyczyną śmiertelnych zatruć pokarmowych. W Polsce rośnie wiele gatunków grzybów o różnej toksyczności. Spotykamy gatunki śmiertelnie trujące, trujące, warunkowo jadalne i i jadalne.

Na grzyby… Większość najbardziej niebezpiecznych grzybów to grzyby blaszkowe, posiadają one na spodniej stronie kapelusza blaszki (cienkie listewki). Najsmaczniejsze grzyby jadalne mają na spodniej stronie kapelusza warstwę ułożonych obok siebie rureczek, przypominającą gąbkę. Popularnie nazywamy je grzybami rurkowymi. Większość grzybów rurkowych to znakomite grzyby jadalne, takie jak: podgrzybki - brunatny, zajączek, złotawy maślaki - ziarnisty, strojny, sitarz, pstry, zwyczajny koźlarze - babka, czerwony, grabowy, różne odmiany borowika szlachetnego. W grupie grzybów rurkowych nie spotyka się grzybów śmiertelnie trujących, borowik szatański (Boletus satanas) - nie spotykany w Polsce od 1932 roku - nie jest śmiertelnie trujący, a jedynie u osób sprawdzających w lesie smak surowego grzyba może spowodować zaburzenia żołądkowo-jelitowe. popularnie nazywany szatanem - goryczek żółciowy (Boletus felleus) nie posiada właściwości trujących, jest jedynie bardzo gorzki i z tego powodu niejadalny.

Na grzyby… Większość najbardziej niebezpiecznych, śmiertelnie trujących grzybów ma blaszki o białym zabarwieniu nie zmieniające się w okresie wegetacji. Takie grzybów blaszkowych należy szczególnie dokładnie obejrzeć przed włożeniem do koszyka. Do najbardziej trujących grzybów należą wszystkie muchomory, wśród nich muchomor sromotnikowy: grzyb średniej wielkości o zielono zabarwionej skórce kapelusza, białych blaszkach i trzonie długim, wysmukłym, u dołu bulwiaste zgrubiałym, tkwiącym w odstającej pochwie. W górnej części ma przyrośnięty zwisający pierścień. Jeden średniej wielkości owocnik muchomora sromotnikowego może spowodować śmierć dorosłego człowieka. Muchomor sromotnikowy

Grzyby jadalne, niejadalne i trujące

Zatrucia grzybami możesz uniknąć, jeżeli: Zachowasz rozwagę i będziesz zbierał tylko gatunki dobrze ci znane. Ze ściółki będziesz wyjmował cale owocniki, zwracając również uwagę na trzon, który zawiera ważne charakterystyczne cechy umożliwiające odróżnienie gatunków trujących od jadalnych. Przy zbieraniu grzybów obejrzysz dokładnie cały owocnik i ustalisz przynależność gatunkową grzyba, a w przypadku wątpliwych dany okaz wyrzucisz. Nie będziesz zbierał owocników małych, u których nie wykształciły się jeszcze cechy danego gatunku. Będziesz pamiętał, że większość grzybów trujących to grzyby blaszkowe, a muchomory mają blaszki białe. Nie będziesz zbierał olszówek i innych grzybów szkodliwych dla zdrowia, powodujących zaburzenia żołądkowo- jelitowe. Nie będziesz przechowywał potraw z grzybów nawet w lodówce, pamiętając, że psują się one łatwo i szybko i powstają w nich substancje trujące. Pamiętaj, że wszystkie zatrucia objawiają się bólami głowy, brzucha, nudnościami i biegunką. Konieczna jest wtedy pomoc lekarza. Pamiętaj, że przy zatruciach muchomorem sromotnikowym występuje faza pozornej poprawy, po której stan chorego gwałtownie się pogarsza. Wezwany w porę lekarz może uratować życie.

Pasożyty Jedna czwarta znanych gatunków grzybów to pasożyty, które niezbędne do życia substancje czerpią bezpośrednio z żywych tkanek roślin i zwierząt, w tym człowieka. Wiele pasożytniczych grzybów atakuje rośliny. Na pniach drzew czasem rozwijają się owocniki huby korzeniowej i smacznego grzyba jadalnego – opieńki miodowej. Są to groźne pasożyty drzew. Ich grzybnia niszczy tkankę przewodzącą, uniemożliwiając transport wody i soli mineralnych do wyżej położonych części rośliny.

Pasożyty Zboża uprawne często są atakowane przez rdzę źdźbłową. Latem, na liściach zbóż pojawiają się pomarańczowe przebarwienia, liście usychają, roślina przestaje się normalnie rozwijać, plony są dużo niższe. Rdza pasożytuje również na liściach berberysu. Nie należy go sadzić w pobliżu upraw zbóż. Pospolitą chorobę grzybową zbóż wywołuje buławinka czerwona, która atakuje kwiaty zbóż. W kłosach, zamiast ziarniaków, powstają czarne, wałeczkowate twory zwane sporyszem. Są to przetrwalniki, które zawierają silnie trujące substancje. Grzyby pasożytują również na zwierzętach i ludziach, powodując choroby zwane grzybicami

Drapieżniki Są to grzyby glebowe, mające zdolność wytwarzania specjalnych pułapek, łapiących drobne zwierzęta takie jak np. nicienie. Wytwarzają one różne pułapki, np. pętelki, które zaciskają się na wędrujących w glebie zwierzętach Zwierzę jest następnie trawione przez specjalne strzępki wrastające do jego wnętrza. Człowiek wykorzystuje te grzyby w walce biologicznej z nicieniami - szkodnikami upraw.

Ważne odkrycie Fleminga Na początku XX w. szkocki bakteriolog Aleksander Fleming stwierdził, że bakterie giną w obecności grzyba o nazwie pędzlak- Penicyllium. Fleming uznał, że substancje produkowane przez pędzlaka niszczą bakterie. Po około 10 latach badań wyizolowano z pędzlaka antybiotyk, który nazwano penicyliną. Ma ona właściwości bakteriobójcze. Okazuje się, że większość grzybów i roślin wytwarza substancje, których rolą jest ograniczanie wzrostu innych gatunków. Dzięki temu mają możliwość korzystania z większych zasobów środowiska, np. składników pokarmowych.

Podsumowanie - znaczenie grzybów Rozkładają martwą materię organiczną (opadłe liście, martwe rośliny, zwierzęta) - są to grzyby saprofityczne, które oczyszczając środowisko z wydalin, odchodów, martwych ciał umożliwiają krążenie pierwiastków w przyrodzie Współtworzą próchnicę Są spożywane przez ludzi i zwierzęta Są wykorzystywane w przemyśle spożywczym (do wypieku ciast, chleba, produkcji piwa, wina, a także serów pleśniowych) Mają zastosowanie w medycynie do produkcji leków (np. penicyliny) Wywołują choroby roślin, zwierząt, ludzi Powodują psucie się produktów spożywczych

Porosty Porosty są organizmami powstałymi w wyniku współdziałania grzyba z jednokomórkowym glonem. Różnokształtną plechę porostu tworzy grzyb, który w swym ciele zawiera komórki glonu. Grzyb otrzymuje od glonu cukier wytwarzany przez niego w procesie fotosyntezy. Natomiast glon, otoczony plechą grzyba, bierze od niego wodę i sole mineralne. Budowa porostów sprawia, że są one organizmami bardzo odpornymi na niekorzystne warunki życiowe. To dzięki symbiozie mogą żyć na skałach, jałowych piaskach, korze drzew, murach, dachach, płotach. Porosty odgrywają ogromną rolę w sieci zależności pokarmowych tundry. Chrobotek reniferowy i płucnica kędzierzawa są głównym pokarmem reniferów.

Zadania 1. Podaj pod jakim gatunkiem drzewa można spotkać rydze i uzasadnij dlaczego właśnie tam. 2. Określ, jakie warunki są potrzebne grzybom do życia. 3. Wymień nazwy 3 grzybów pasożytniczch. 4. Podaj, który z grzybów, według Ciebie, najbardziej przysłużył się człowiekowi i uzasadnij dlaczego tak uważasz. 5. Wyjaśnij, dlaczego nie należy niszczyć grzybów w lesie, nawet tych trujących.

Źródła J. Loritz-Dobrowolska i wsp.,Biologia 1,Operon,2009r. E. Kłos i wsp., Ciekawa biologia1,WSiP, 2002r. B.Klimuszko, Żak, 2009r. B.Klimuszko, Żak,2001r. H.Lach,J.Ślósarczyk, Nowa Era, 1994r. Z.Sendecka i wsp., Vademecum, Operon, 2008r. E.Pyłka-Gutowska,E.Jastrzębska, Bliżej biologii 1, WSiP, 2009r. D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska, Biologia 1, DEBIT, 1999r. B.Potocka,W.Górski, Biologia 1, MAC Edukacja S.A.,2002r.