Rozwój regionalny ziem polskich w epoce pierwszej globalizacji i w długim okresie. Dr Piotr Koryś Dr hab. Maciej Tymiński Dr Maciej Bukowski Katedra Historii Gospodarczej WNE UW

Realizację prezentowanych badań umożliwiło wsparcie finansowe NCN w ramach grantów: nr 2012/07/B/HS4/00451 oraz 2011/01/B/HS4/04795 realizowanych na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW.

O czym opowiemy Problem badawczy Na peryferiach Europy. Poziom rozwoju polskich regionów u progu XX wieku Złoty wiek, dryf rozwojowy czy pułapka średniego poziomu dochodu? Perspektywa długiego trwania

Polska w gospodarce europejskiej (1) Gospodarka Polski w okresie panowania ostatnich Jagiellonów przeżywała okres szybkiego rozwoju nie odbiegając od innych krajów europejskich – tzw. Złoty Wiek (Wyczański) Wojny i kryzys systemu sprawowania władzy w połowie XVII w. doprowadziły zarówno do upadku samego państwa, jak i do długotrwałego załamania gospodarczego (Topolski). Pod koniec XVIII wieku przedrozbiorowa Polska była zapóźniona w stosunku do pozostałych krajów europejskich, z niewydajną gospodarką opierająca się na rolnictwie, w którym dominowały nieefektywne folwarki pańszczyźniane (Kula)

Polska w gospodarce europejskiej (2) W okresie rozbiorów podzielone ziemie polskie rozwijały się jako peryferyjne dzielnice państw zaborczych, a ich gospodarka była uzależniona od rozwoju metropolii. Ich rozwój przyśpieszył doszło w drugiej połowie XIX w. wraz ze spóźnioną rewolucją przemysłową. Wzrost opierał się wtedy na szybkim rozwoju przemysłu, który pozwolił na jej unowocześnienie, szczególnie w Królestwie Polskim (Łukasiewicz). Proces ten przerwała I Wojna Światowa i zniszczenia wojenne; Po powstaniu II RP integracja gospodarki i odbudowa jej potencjału była powolna i pozostała niedokończona do wybuchu II Wojny Światowej.

Polska w gospodarce europejskiej (3) II Wojna Światowa doprowadziła do znacznych zniszczeń potencjału gospodarczego kraju PRL to trzy fazy gospodarce: (i) relatywnie szybka odbudowa (intensywna industrializacja) lat 1950, (ii) osłabienie rozwoju lat 1970, a następnie (iii) głębokie załamanie gospodarki w latach 1980 Szybki wzrost po 1989 r. doprowadził nie tylko do odbudowy potencjału, ale również uruchomił proces doganiania gospodarek wyżej rozwiniętych, Czy rację ma część badaczy mówiąca o nowym „Złotym Wieku” polskiej gospodarki? (Piątkowski)

Podłoże teoretyczne (1) Nowa historia gospodarcza dostarczyć może dane i materiały do dyskusji nad procesem długookresowego rozwoju Polski Alternatywne spojrzenia: – koncepcje trwałości struktur ekonomicznych w długim okresie (Braudel, Wallerstein, Berend). – Skok technologiczny – realokacja jako podstawowy czynnik rozwoju państw zapóźnionych (Lewis, Rodrik) – ekonomia instytucjonalna: rola instytucji w rozwoju i nadrabianiu dystansu (catch-up process) (North, Acemoglu). – czynniki strukturalne – w tym zwłaszcza zdolności poznawcze, IQ populacji (Hansushek)

Podłoże teoretyczne (2) – Czy Polska jest trwale ulokowana na peryferiach gospodarki europejskiej? koncepcja dryfu rozwojowego (Bukowski) - przywołana w planie Boniego „Polska 2030” koncepcja pułapki średniego poziomu dochodu (Pritchett) - ostatnio przywołana w tzw. Planie Morawieckiego – A może czynniki instytucjonalne i strukturalne grają na naszą korzyść jak nigdy wcześniej? Ostatnie ćwierćwiecze rozwoju związane jest z wyraźną poprawą jakości instytucji i zdolności poznawczych/kapitału ludzkiego/społecznego. Dogonienie Zachodu, pod warunkiem trwałości tych procesów, jest kwestią czasu.

Przedmiot badań Szacunki regionalnego produktu per capita pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku Pozwalają one odpowiedzieć na kilka pytań związanych z rozwojem gospodarczym pod koniec XIX w. (podłoże, przyczyny, skutki, różnice), Umożliwiają także porównanie osiągnięć w różnych okresach – hipoteza długiego trwania

Pytania badawcze Czy rewolucja przemysłowa końca XIX w. pozwoliła na zmniejszenie dystansu do wyżej rozwiniętych gospodarek europejskich (np. Niemiec)? Czy rozwój gospodarczy następował równomiernie, a może część regionów rozwijała się szybko, pozostałe pozostawały zacofane? Czy poziom rozwoju dzisiejszej Polski przewyższa osiągnięcia ziem polskich w końcu XIX w.? Czy obydwa okresy są porównywalne z pozycją gospodarczą Polski w XVI w.? Czy też raczej Polska pozostaje peryferiami Zachodu (w wysokości PKB per capita)?

Na peryferiach Europy. Poziom rozwoju polskich regionów u progu XX wieku

Polska w XX w.

Jednostki administracyjne z okresu zaborów w granicach Polski w XX w. Granice miedzy wojenne: – Zabór rosyjski: Królestwo Polskie, gubernia grodzieńska oraz część gubernii wileńskiej, mińskiej i wołyńskiej – Zabór austriacki: Galicja oraz część Śląska Austriackiego – Zabór pruski: prowincja Poznań, część prowincji Prusy Zachodnie oraz fragment rejencji opolskiej Granice po 1945 r.: – Zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz część guberni grodzieńskiej – Zabór austriacki: zachodnia część Galicja oraz część Śląska Austriackiego – Zabór pruski: prowincje – Poznań, Prusy Zachodnie, większość prowincji Śląsk i Pomorze, około połowy prowincji Prusy Wschodnie oraz rejencji frankfurckiej

Populacja na terenach Polski w granicach międzywojennych w 1900 r. (jednostki administracyjne) ZabórObszar Populacja [1] Populacja w ramach terytorium IIRP [2] [2]/[1] w procentach Rosja Królestwo Polskie ,7 gubernia grodzieńska ,0 gubernia mińska ,5 gubernia wołyńska ,1 gubernia wileńska ,9 Austria Galicja ,0 Śląsk Austriacki ,2 Niemcy Poznań ,6 Bydgoszcz ,9 Gdańsk ,4 Kwidzyń ,3 Opole ,2 Razem

Populacja na terenach Polski w obecnych granicach w 1900 r. (jednostki administracyjne) ZabórObszarPopulacja [1] Populacja w obecnych granicach Polski [2] [2]/[1] in percents Russia Królestwo Polski ,7 gubernia grodzieńska ,5 Austria Galicja ,8 Śląsk Austriacki ,2 Germany Poznań ,0 Bydgoszcz ,0 Gdańsk ,0 Kwidzyń ,0 Opole ,0 Wrocław ,0 Legnica ,8 Frankfurt ,4 Szczecin ,0 Koszalin ,0 Królewiec ,9 Gumbin ,0 Total

Dane Dwa punkty czasowe: 1900 (1897/1900 dla Królestwa Polskiego, 1900 dla Austrii i 1895 dla zaboru pruskiego) 1910 (1912 dla Królestwa Polskiego, 1910 for Austrii i 1907 dla zaboru pruskiego) Dane pochodzą ze spisów powszechnych i gospodarczych oraz lokalnych danych statystycznych dla Królestwa Polskiego PKB per capita na poziomie regionalnym oszacowaliśmy za pomocą różnych metod dopasowanych do dostępnych danych: dla zaboru austriackiego wykorzystaliśmy obliczenia produktu regionalnego opublikowane przez Maxa Schulze (M.S. Schulze 2000). Dla zaboru pruskiego/Niemiec sporządziliśmy własne szacunki ekonometryczne dla 13 rejencji wschodnich części Cesarstwa Niemieckiego metodą top-down (Caruana Galicia 2015) Dla zaboru rosyjskiego sporządziliśmy własne szacunki ekonometryczne dla 10 gubernii Królestwa Polskiego metoda bottom-up.

Szacunki PKB dla Królestwa Polskiego Metoda bottom-up : oszacowanie wartości dodanej dla głównych sektorów gospodarki: rolnictwa, usług i przemysłu Źródła danych: – Produkcja przemysłowa w cenach bieżących (deflowanych do cen z roku 1913) oraz (niepełne) dane o produkcji rzemiosła (deflowane do cen z 1913 r.) – Produkcja rolna w jednostkach naturalnych (przeliczona według cen z 1913 r.) – Niepełne dane odnośnie usług osobistych (przede wszystkim służby) – Oficjalne dane odnośnie usług publicznych – Statystyki budowlane do oszacowania wartości dodanej w sektorze budowlanym – Statystyki podatkowe dla oszacowania dochodów z rent i dochodów z kapitału – Baza danych statystycznych Rosji Carskiej z 1897 r. przygotowana przez Markevicha and Kees‘a.

Oszacowanie produktu regionalnego w zaborze pruskim Podejście top-down – wykorzystaliśmy metodę użytą przez Caruana-Galizię (2015), polegająca na rozliczeniu PKB per capita Cesarstwa Niemiec na produkty na głowę w regionach poprzez użycie jako wskaźnika struktury zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki Źródła danych: – Skorygowane dane o strukturze zatrudnienia ze spisów gospodarczych przeprowadzonych w 1895 i 1907 r. ; dane dla rejencji – Korekty w danych spisowych: Korekta siły roboczej w rolnictwie dla 1895 (Hoffman 1965) Dodanie służby domowej do działu trzeciego (usług) Wyłączenie kategorii F (Ohne Berufsangabe…) Kategoria A (z wyłączeniem służby domowej) jako Pierwszy Sektor (rolnictwo) Kategoria B (z wyłączeniem służby domowej) jako Drugi Sektor (przemysł) Kategorie C, D i E oraz słuzba domowa z kategorii A, B i F jako Treci Sektor (usługi)

PKB p/c: 1900 i 1910 w dolarach GK 1990 Źródło: obliczenia własne

PKB p/c vs. urbanizacja 1910

Struktura zawodowa ziem polskich pod koniec XIX wieku

Struktura zawodowa ziem polskich pod koniec XIX wieku (2)

Poziom rozwoju polskich regionów (% PKB p/c Niemiec) Źródło: obliczenia własne, Eurostat, GUS

Złoty wiek czy pułapka średniego poziomu dochodu. Perspektywa długiego trwania

PKB per capita Polski jako odsetek PKB per capita lidera technologicznego w latach

PKB p.c. w wybranych krajach/ regionach

Wnioski

Wnioski (1) Okres drugiej rewolucji przemysłowej (koniec XIX w.) stworzył warunki do szybkiego rozwoju gospodarki niektórych polskich regionów. Przemysły które się rozwijały nie należały jednak do najbardziej nowoczesnych (z wyjątkiem niektórych prowincji niemieckich), Nie pozwalało to na nadrabianie dystansu w stosunku do najnowocześniejszych i najszybciej modernizujących się gospodarek Zachodu (jak Niemcy czy USA).

Wnioski (2) Ziemie polskie rozwijały się nierównomiernie: – wyższy poziom rozwoju osiągały rejencje pruskie (szczególnie na Śląsku i w Prusach Zachodnich) oraz dwie gubernie w Królestwie Polskim (warszawska i piotrkowska); – pozostałe tereny pozostawały zacofane. W wypadku terytoriów pod rządami rosyjskimi i austriackimi rozwój miał charakter wyspowy. Struktura zawodowa była nienowoczesna - dominowało w niej nisko produktywne, zacofane rolnictwo. Istniały warunki do skoku technologicznego opartego na międzysektorowej zmianie alokacji zasobów pracy

Wnioski (3) W XX wieku ze względu na niekorzystne uwarunkowania polityczne i geopolityczne proces zmiany strukturalnej nie przyczynił się do doganiania gospodarek Zachodu. Obecnie relatywny poziom rozwoju Polski nie odbiega od poziomów z końca ‚długiego XIX wieku’. W dłuższej perspektywie, pozycja polskiej gospodarki –bliskich peryferii Zachodu – też nie ulegała poważniejszym zmianom. Na potwierdzenie hipotezy Marcina Piątkowskiego o ‚złotym wiek’ przyjdzie nam jeszcze poczekać.

Dziękujemy