H istoria pergaminu T echnika wytwarzania Z wój K odeks K opiści I nicjał I luminacja O prawa P rzykłady H istoria książki w Polsce B ibliografia A utorzy Kodeks Gertrudy (córki Mieszka II), Modlitwa do św. Piotra (Cividale del Friuli, Muzeum Archeologiczne)

Historia głosi, że na rozkaz władcy Pergamonu najlepsi majstrzy tego kraju zaczęli wyrabiać z owczej i koźlęcej skóry materiał, który mógłby zastąpić papirus. Prawdopodobnie w taki właśnie sposób został wynaleziony pergamin. Dawał się on łatwo kroić i nie łamał przy zgięciu. Na początku sporządzono z niego takie same zwitki jak z papirusu. Gdy zauważono, że daje się składać i zszywać wówczas powstała pierwsza prawdziwa książka.

Do wyrobu pergaminu służyła skóra owcza lub cielęca. W pierwszej kolejności moczono ją w wodzie, tak długo, aż zmiękła, później zeskrobywano z niej resztki mięsa i zanurzano w wodzie z popiołem, dzięki temu łatwo usuwało się z niej sierść. Tak przygotowaną skórę nacierano kredą i wygładzano Pumeksem. W rezultacie tych działań skóra stawała się cienka, żółtawa oraz jednakowo czysta i gładka z obu stron. Wartość pergaminu wzrastała w miarę tego jak był cienki. Na pergaminie w przeciwieństwie do papieru można było pisać z obu stron. Służył on najczęściej do przepisywania na czysto.

Pierwotną formą książki rękopiśmiennej był nawinięty na drążek pas pergaminu (umbilicus). Tekst umieszczano na nim w kolumnach, natomiast tytuł i nazwisko autora zapisywano na końcu zwoju. Kilka zwojów, które stanowiły najczęściej tomy jednego dzieła przechowywano w drewnianych, metalowych, glinianych lub kamiennych pojemnikach, noszących nazwę (capsa, scrinium, bibliotheca). Taka forma zapisu stosowana była od IV tysiąclecia p.n.e. do II–V w. n.e. Z czasem została wyparta przez kodeks. Zwój

Następną formą książki był kodeks. Powstawał on ze składek połączonych ze sobą grzbietami. Jego pierwowzorem były wiązane ze sobą rzymskie woskowane tabliczki z drewna, forma ta była znana już od II w.p.n.e. (kodeksy papirusowe). Wraz z rozpowszechnieniem się pergaminu jako materiału pisarskiego, kodeks wyparł zwój i stał się dominującą formą książki. Szczególnie ozdobne kodeksy pisano złotem lub srebrem na purpurowym pergaminie. Iluminowany kodeks pergaminowy

Przepisywaniem ksiąg zajmowali się tzw. Kopiści, byli to przede wszystkim mnisi. W księgach pisało się „kalałem” – tzn. piórem z trzciny lub ptasim zaostrzonym i rozdwojonym na końcu. Do pisania używano specjalnego atramentu, którego nie można było zmyć. Strona książki, zanim zaczęto na niej pisać musiała najpierw zostać poliniowana (ale niezbyt wyraźnie). Pierwsza litera była zazwyczaj ozdobna i często wzbogacona o rysunek. Kiedy popyt na książki wzrósł, zaczęli pojawiać się tzw. kopiści najemni, którzy przepisywali książki na sprzedaż i zamówienie.

Kopista przepisujący księgę

Jeśli kopista potrafił rysować zajmował się również ozdabianiem liter. Pierwsza litera tekstu lub jego partii (np. rozdziału), wyróżniała się wielkością i barwą. Rysowano je zwykle kolorowym atramentem; czerwonym, zielonym lub niebieskim. Bardzo często ozdabiano ją również ujętą w pole ilustracją. Inicjał Chrystus błogosławiący - inicjał

Początkowo zdobienie liter ograniczało się do obfitych złoceń, z czasem zaczęło jednak przyjmować Postać rysunków wykonywanych technikami malarskimi. Iluminacje dotyczyły głównie dwóch obszarów na karcie: rozbudowanych kompozycji inicjałowych oraz wypełniania marginesów. Tworzono również bogate kompozycje, w których tekst i obraz funkcjonowały wspólnie. Średniowieczne iluminacje

Księga pergaminowa była bardzo ciężka i droga. Oprawiano ją przeważnie w drewno obciągnięte na zewnątrz skórą, a od wewnątrz tkaniną. Wystająca oprawa książki chroniła rogi jej kartek przed zniszczeniem. Do najdroższych opraw używano kolorowych safianów lub aksamitów, okuwano złotem lub srebrem i zdobiono drogimi kamieniami. Na powstanie księgi pracowało zwykle kilka osób, a każda z nich wykonywała inną pracę. Najpierw wyprawiano skórę, później ją polerowano, następnie pisano tekst, rysowano początkowe litery, malowano miniaturowe obrazki i sprawdzano, czy nie ma błędów, ostatnim etapem było jej oprawienie. Modlitewnik

Osobliwości przyrody. Thomas Kantimpratensis, De naturis rerum libri XX, rękopis pochodzenia czeskiego z 1 połowy XV w. (Kraków, Biblioteka Jagiellońska)

Książę Świętopełk (?). Přibik z Rademina zwany Pulkawa. Kronika czeska do roku 1330, rękopis ze śląska czeskiego z 1531r. (Kraków, Biblioteka Jagiellońska)

Inicjał F., Św. Hieronim i portret arcybiskupa Alberta z Ŝternberku w szatach pontyfikalnych. Biblia Latina, rękopis pochodzenia czeskiego z 2 połowy XVI w. (Kraków. Biblioteka Jagiellońska )

Egzorcyzm (?) Ksiądz odprawiający mszę (św. Grzegorz IX), Decretalium libri quinque, rękopis pochodzenia francuskiego z początku XIV w. (Kraków, biblioteka Jagiellońska)

Historia książki rękopiśmiennej w Polsce związana jest z trzema etapami: I - TAK ZWANY WCZESNY; X – XII w. Panuje wówczas książka obcego pochodzenia lub tworzona w Polsce przez obcych twórców. II – DOJRZAŁY; XIII w. Przejęcie inicjatywy przez polskie duchowieństwo (produkcja polskiej książki). III – PÓŹNY; XIV w. i połowa XV w. Stopniowe rozpowszechnianie książki, wyjście poza Kościół, pojawienie się piśmiennictwa w Polsce.

„KAZANIA POSTNE O MOTYWIE IRLANDZKIEJ PLECIONKI” VIII w. „EWANGELIA Z ROKU OSIEMSETNEGO”- przechowywana w BIBLIOTECE GNIEŹNIEŃSKIEJ, „EWANGELIARZ GNIEŹNIEŃSKI” XI w. „ZŁOTY KODEKS PUŁTUSKI”- przechowywany w BIBLIOTECE CZARTORYSKICH w Krakowie. „SAKRAMENTARZ TYNIECKI”- BIBLIOTEKA NARODOWA w Warszawie XII w. „ŻYWOTY ŚWIĘTYCH”,- 5 wersji „ŻYWOT ŚWIĘTEGO STANISŁAWA” „ŻYWOT ŚWIĘTEJ SALOMEI” „ŻYWOT ŚWIĘTEJ KINGI”

Iljin M.: Czarno na białym, Nasza Księgarnia, Warszawa 1964 Historia Literatury Światowej w dziesięciu tomach. Tom II Średniowiecze Cz.2, Wydaw. SMS Bochnia-Kraków-Warszawa 2005 Kiryk F.: Nauk przemożnych perła, Wydaw. KAW, Kraków 1986 Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA