Toksykologia Toksykologia - nauka interdyscyplinarna wyodrębniona z biologii, chemii, medycyny, medycyny weterynaryjnej, farmakologii i innych dziedzin.

Prezentacja na temat: "Toksykologia Toksykologia - nauka interdyscyplinarna wyodrębniona z biologii, chemii, medycyny, medycyny weterynaryjnej, farmakologii i innych dziedzin."— Zapis prezentacji:

1 Toksykologia Toksykologia - nauka interdyscyplinarna wyodrębniona z biologii, chemii, medycyny, medycyny weterynaryjnej, farmakologii i innych dziedzin. Dzieli się ją umownie na toksykologię teoretyczną i toksykologię stosowaną. Nazwa "toksykologia" wywodzi się od greckiego słowa τόξον (toxon) - "łuk" oraz toxicos - substancja którą zatruwano strzały. Toksykologia zajmuje się badaniem własności czynników toksycznych i negatywnymi skutkami ich oddziaływania na organizm. Takimi własnościami są na przykład: toksyczność - bezpośrednie wywoływanie objawów chorobowych mutagenność - powodowanie zmian genetycznych kancerogenność - powodowanie zmian nowotworowych teratogenność - powodowanie wad rozwojowych płodu alergogenność - wywoływanie alergii. Wiedza z dziedziny toksykologii jest powszechnie wykorzystywana przez lekarzy z dziedziny medycyny sądowej, bądź lekarzy weterynarii wyspecjalizowanych w weterynarii sądowej. Toksykologię dzieli się na: toksykologię ogólną - zajmuje się definiowaniem podstawowych pojęć toksykologię szczegółową - bada i opisuje trucizny toksykologię doświadczalną - opracowuje modele badawcze i zajmuje się śledzeniem losu trucizn w organizmie. Do znanych toksykologów należał prof. John Henry.

2 Ekotoksykologia - dziedzina toksykologii, której przedmiotem jest wpływ ksenobiotyków na biotyczne składowe ekosystemów

3 Toksyczność Toksyczność - cecha związków chemicznych polegająca na bezpośrednim zatruwaniu ludzi lub zwierząt, które dany związek wchłonęły, zjadając go, wdychając lub absorbując przez skórę. Toksyczność to działanie niepożądane wynikające z reakcji chemicznych, fizykochemicznych pomiędzy związkiem chemicznym, który wniknął do ustroju, a układem biologicznym (DNA, enzymy). W zasadzie niemal wszystkie związki chemiczne mogą być przy spożywaniu zbyt dużych ich ilości toksyczne - nawet spożywanie dużych ilości wody destylowanej jest na dłuższą metę szkodliwe. Praktycznie wszystkie syntetyczne leki są w zbyt dużych ilościach toksyczne, przy czym im bardziej są skuteczne, tym też zwykle są bardziej toksyczne. Aby ilościowo oceniać i porównywać toksyczne własności związków, stworzono specjalną skalę oznaczaną skrótem LD (z ang. Lethal dose - "dawka śmiertelna"). Najczęściej spotykaną wersją tej skali jest LD50 - oznaczająca taką dawkę, przy której nastąpiła śmierć 50 ze 100 testowanych organizmów (np. szczurów), którym podawano dany związek wszelkimi możliwymi drogami (najczęściej doustnie). Inną skalą, stosowaną dla substancji gazowych, jest stężenie śmiertelne we wdychanym powietrzu, oznaczane skrótem LC (z ang. Lethal concentration - "stężenie śmiertelne"). Z najbardziej znanych trucizn należą: arszenik ma LD50 = 20 mg/kg, a cyjanowodór ma LD50 = 1,5 mg/kg, LD50 dla THC = 1259 mg/kg

4 Dawka śmiertelna Dawka śmiertelna (ang. Lethal dose skrót: LD lub łac. dosis letalis skrót DL) to jedna z metod obiektywnego oznaczania toksyczności substancji. Wartość LD oznacza dawkę substancji, jaka powoduje śmierć określonego procenta, określonego gatunku zwierząt po jej wchłonięciu. W katalogach własności toksycznych związków chemicznych stosuje się oznaczenia typu: LDXy(z.) gdzie: X - oznacza ile z próbki 100 zwierząt testowych, którym podano daną ilość związku na skutek tego zdechło, y - oznacza gatunek zwierząt na których przeprowadzano test, z - oznacza sposób podawania związku: (inh.) - wdychany (inhalated), (inj.) - wstrzykiwany (injected), (oral) podawany doustnie. Np: LD100mouse(inj.) - oznacza dawkę, przy której zdechły wszystkie ze 100 testowych myszy, a związek był im podawany przez wstrzyknięcie. Gdy w oznaczeniu brak jest dodatkowych informacji najprawdopodobniej test ten był wykonywany na szczurach, którym podawano daną substancję doustnie. Wartości LD są podawane w jednostkach masy związku na jednostkę masy ciała zwierząt - zazwyczaj w mg/kg (miligramach na kilogram). W przypadku substancji wdychanych często zamiast LD podaje się wartość LC (Lethal concentration - Stężenie śmiertelne). LD50 = 3 mg/1 kg m.c. - oznacza, że dla 50% badanych zwierząt, dawka 3 mg/1 kg masy ciała okazała się śmiertelna.

5 Mutagen Mutagen (łac. dokonujący zmiany) - każdy z czynników wywołujących mutacje, czyli zmieniający materiał genetyczny. mutageny biologiczne wirus różyczki i opryszczki pierwotniaki wywołujące toksoplazmozę. Najważniejsze z nich: mutageny chemiczne niektóre kwasy (np. Kwas azotowy(III)) aminy (np. anilina) pestycydy niektóre gazy bojowe (iperyt jako czynnik alkilujący DNA) barwniki wiążące DNA (interkalujące) benzopiren w dymie tytoniowym dioksyny niemal wszystkie związki aromatyczne mutageny fizyczne promieniowanie jonizujące promieniowanie gamma promieniowanie rentgenowskie (promieniowanie X) promieniowanie ultrafioletowe promieniowanie kosmiczne wysoka temperatura szok termiczny bodźce traumatyczne - urazy niektóre wirusy, zwłaszcza retrowirusy Do wykrycia siły mutagenu stosuje się test Amesa.

6 Karcynogenność Karcynogen – czynnik, który powodując mutację materiału genetycznego, przyczynia się do rozwoju choroby nowotworowej. Karcynogeny fizyczne promieniowanie jonizujące promieniowanie UV

7 Karcynogeny chemiczne
arsen (-> rak wątroby i oskrzeli), azbest (-> rak oskrzeli i śródbłoniak), aminy aromatyczne (-> rak pęcherza), benzen (-> białaczki), nikiel (-> rak oskrzeli i zatok przynosowych), chlorek winylu (-> rak wątrobowokomórkowy), alkohol (-> rak jamy ustnej, przełyku i krtani), alkilowane cytostatyki (-> białaczki), stilbestrol - DES (-> gruczolak wątroby, rak pochwy), oxymetholon - syntetyczny androgen (-> rak wątroby), thorotrast - kontrast do analizy rentgenowskiej (-> naczyniomięsak), związki powstające w czasie niepełnego spalenia (niekoniecznie papierosów), wskutek zbyt małej ilości tlenu: wolne rodniki związki aromatyczne: substancje smoliste (w tym węglowodory aromatyczne – antraceny, benzopiren), aminy aromatyczne, nitrozaminy dioksyny aflatoksyna – wytwarzana przez pleśń z rodzaju Aspergillus

8 Karcynogeny biologiczne
Zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwory, nie wynikające z ingerencji w materiał genetyczny jest związane z takimi patogenami jak: HIV – sam nie jest wirusem onkogennym, ale zwiększa ryzyka wystąpienia różnych nowotworów z powodu obniżenia odporności organizmu, który słabiej zwalcza komórki nowotworowe, a także w związku z transaktywacją innych, onkogennych wirusów (HPV i Epsteina-Barr) Schistosoma haematobium – zwiększone ryzyko raka pęcherza moczowego (ze względu na zwiększoną proliferację nabłonka urotelialnego) Helicobacter pylori – prawdopodobnie (niepotwierdzone): zwiększone ryzyko chłoniaka żołądka z komórek B, a także raka żołądka Wirusy onkogenne HHV-8 – herpeswirus 8 – mięsak Kaposiego HPV – Ludzki wirus brodawczaka – rak szyjki macicy, rak sromu, rak prącia HBV, HCV – Wirus zapalenia wątroby typu B i C – rak wątrobowokomórkowy EBV – Wirus Epsteina-Barr – ziarnica złośliwa (prawdopodobnie), rak jamy nosowo-gardłowej, chłoniak Burkitta, niektóre rzadkie postacie chłoniaków HTLV-I i HTLV-II – ostra białaczka z limfocytów T Spożycie alkoholu Spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia różnych rodzajów raka, ale mechanizm, przez jaki etanol miałby zwiększać to prawdopodobieństwo, nie jest znany. Jednym z mechanizmów może być zwiększenie proliferacji komórek wskutek uszkodzenia nabłonka. W 2005 roku wykazano na modelach eksperymentalnych, że pod wpływem etanolu dochodzi w nowotworach do zwiększenia produkcji śródbłonkowego czynnika wzrostu naczyń (VEGF) oraz czynnika angiogennego[1], co wskazuje dodatkowy mechanizm przyczyniający się do lepszego wzrostu nowotworów. W Polsce obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 roku w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz.U. Nr 201 poz.1674) [1].

9 Teratogenność Teratogenność - właściwość teratogenów powodująca wady (potworności) w rozwoju płodu (mają ją np. promieniowanie, wirusy, ksenobiotyki, niektóre lekarstwa). Działanie teratogenne to działanie toksyczne substancji na zarodek lub płód (śmierć zarodka, zaburzenia czynnościowe, opóźnienie rozwoju, przedwczesne urodzenie). Czynniki teratogenne dla zwierząt: deficyty składników odżywczych: witamin A, D, E, B1, B2, PP, Zn, Mn, Mg, Co, białko deficyty lub nadmiary hormonów: insulina Czynniki teratogenne dla ludzi: deficyt kwasu foliowego (wady cewy nerwowej) antybiotyki (penicylina, tetracykliny) sulfonamidy dietylopirokarbonian (DEPC)

10 Analiza toksykologiczna
Analiza toksykologiczna - zespół czynności mających na celu ustalić obecność i stężenie toksycznych związków chemicznych. Analiza toksykologiczna posługuje się wieloma technikami rozwiniętymi przez chemię analityczną. W zależności od tego jakich organizmów dotyczy ta analiza wyróżnia się: humanotoksykologię - analiza organizmów ludzi zootoksykologię - analiza organizmów zwierząt fitotoksykologia - analiza organizmów roślin. Trucizny oznacza się zarówno jakościowo, jak i ilościowo. Analiza toksykologiczna posługuje się prawie wszystkimi technikami rozwiniętymi przez chemię analityczną, oraz stosuje wypracowane do swoich potrzeb zestawy ich kombinacji. Do najnowszych metod badania toksyczności środowiska należy analiza bioindykacyjna. Obserwuje się w niej efekty letalne i subletalne organizmów wskaźnikowych, np.: bakterii, glonów, pierwotniaków, skorupiaków, mchów, porostów i innych.

11 Mykotoksyny Mykotoksyny (mikotoksyny, z gr. μύκής mykes - grzyby) to substancje trujące wytwarzane przez niektóre liczne gatunki toksynotwórczych grzybów (pleśni) z rodzajów: Aspergillus, Penicillium, Fusarium, Rhizoctonia, Claviceps i Stachybotrys. Są przyczyną ostrych przewlekłych zatruć. Często są to substancje rakotwórcze, hamują m.in. syntezę DNA oraz powodują zmiany w metabolizmie RNA. Pożywką szkodliwych grzybów mogą być m.in. tworzywa sztuczne z PCV np. płytki, lenteks, żywice fenolowe, epoksydowe, farby emulsyjne i lakierowo-ftalowe. Mykotoksyny mogą być przyczyną groźnych zatruć, alergii, grzybic, chorób płuc i zmian mutagennych, a także chorób układu pokarmowego i wątroby, a także liczne choroby związane z osłabieniem układu odpornościowego.

12 Struktura chemiczna aflatoksyny B1
Aflatoksyny - mykotoksyny wytwarzane przez grzyby z rodzaju Aspergillus, głównie A. flavus (kropidlak żółty) i A. parasiticus. Grzyby te występują na fistaszkach (orzechach ziemnych), zbożu, migdałach w wilgotnych rejonach tropikalnych. Uważana za substancję o działaniu mutagennym i rakotwórczym, a przez to za jedną z przyczyn pierwotnego raka wątroby, zwłaszcza u tych osób, które przeszły wirusowe zapalenie wątroby typu B. Ciekawostka: Kropidlak żółty został znaleziony w grobowcu Kazimierza Jagiellończyka i był prawdopodobnie sprawcą tajemniczych śmierci naukowców badających szczątki króla. Struktura chemiczna aflatoksyny B1

13 Falloidyna Ogólne informacje Wzór sumaryczny C35H48N8O11S Masa molowa 788,87 g/mol Identyfikacja Numer CAS PubChem 441542 Niebezpieczeństwa         Klasyfikacja UE Treść oznaczeń: T+ - silnie toksyczny Falloidyna - organiczny związek chemiczny, alkaloid muchomora zielonawego oraz muchomora jadowitego o silnie toksycznych własnościach. Zaburza strukturę cytoszkieletu i funkcjonalność komórki. Całkowity mechanizm działania falloidyny jest zbliżony do reszty fallotoksyn, LD mg/kg ciała.                                         

14 Gyromitryna (N-metyloformylohydrazon aldehydu octowego) to organiczny związek chemiczny z grupy hydrazonów. Jest to lotna substancja zawarta w piestrzenicy kasztanowatej (Gyromitra esculenta). W organizmie człowieka metabolizuje do MMH. Gyromitryna

15 Muscymol Ogólne informacje Nazwa systematyczna 5-(aminometylo)-3-izoksazolol Wzór sumaryczny C4H6N2O2 Masa molowa 114,10 g/mol Identyfikacja Numer CAS Właściwości Rozpuszczalność w wodzie bardzo dobra Temperatura topnienia °C (272,15 K) Niebezpieczeństwa                  Klasyfikacja UE Treść oznaczeń: T - toksyczny Zwroty ryzyka 25 Zwroty bezpieczeństwa 22-36/37/39-45 Numer RTECS NY Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków standardowych (25°C, 1000 hPa) Muscymol (inne nazwy: muscimol, panteryna) - alkaloid wielu muchomorów o właściwościach psychoaktywnych. Muscymol nie jest metabolizowany przez organizm człowieka i wydalany jest w postaci niezmienionej. Dawkowanie muscymolu waha się w przedziale mg. Występuje w muchomorze czerwonym w śladowych ilościach, ale może powstać w wyniku dekarboksylacji kwasu ibotenowego którego jest znacznie więcej (0,1% suchej masy grzybów). Efekty działania muscymolu znacznie różnią się od psylocybiny. Efekty wizualne wywołane zażyciem muscymolu przypominają wizje hipnagogiczne, a sam stan odurzenia określany jest jako podobny do świadomego śnienia. Muscymol jest selektywnym agonistą receptora GABA-A.

16 Specyficzną odtrutką w zatruciu muskaryną jest atropina.
Muskaryna Ogólne informacje Wzór sumaryczny C9H20NO2 Masa molowa 174,26 g/mol Identyfikacja Numer CAS Właściwości Temperatura topnienia 180°C (453,15 K) Niebezpieczeństwa                  Klasyfikacja UE Treść oznaczeń: T+ - silnie toksyczny Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków standardowych (25°C, 1000 hPa) Muskaryna - alkaloid wielu grzybów, między innymi muchomora czerwonego, strzępiaków, lejkówek i gołąbka ceglastego. Wykazuje on dosyć silne toksyczne działanie. Jest ciałem stałym o temperaturze topnienia K ( °C). Dobrze rozpuszcza się w wodzie i etanolu. Muskaryna jest parasympatykomimetyczną substancją działającą już minut po spożyciu. Zatrucie może objawiać się mdłościami i wymiotami, ślinieniem, łzawieniem, biegunką, rozmyciem obrazu oraz trudnościami z oddychaniem, utrzymuje się ono około 2 godzin. Przypadki śmiertelnego zatrucia zdarzają się rzadko; mogą być one spowodowane depresją układu oddechowego lub zawałem serca. Ponadto, w wymienionych grzybach znajdują się jeszcze inne toksyny (m.in. kwas ibotenowy, muscymol, muskazon i zwiazki izoksazolowe w muchomorze plamistym). Specyficzną odtrutką w zatruciu muskaryną jest atropina.                                                                                           

17 Muskazon - organiczny związek chemiczny należący do grupy alkaloidów
Muskazon - organiczny związek chemiczny należący do grupy alkaloidów. Występuje w śladowych ilościach w muchomorze czerwonym. Wykazuje działanie psychoaktywne i toksyczne. Muskazon Ogólne informacje Nazwa systematyczna kwas 2-amino-2-(2-okso-3H-1,3-oksazol- -5-ylo)octowy Wzór sumaryczny C5H6N2O4 SMILES C1=C(OC(=O)N1)C(C(=O)O)N Masa molowa 158,112 g/mol Identyfikacja Numer CAS                                                                                           

18 W dobie dynamicznego rozwoju przemysłu chemicznego, określenie czym jest pojęcie „trucizna” może spowodować nie lada trudności. Arystoteles np. uważał za trucizny wszystkie substancje nie przyswajane przez organizm. W sumie wszystkie znane substancje podane w nadmiarze mogą spowodować poważne kłopoty z organizmem. Dlatego lekarze zwykli mawiać, że „ truciznę od lekarstwa dzieli tylko dawka”. troszkę historii Najdawniejszy opis otrucia pochodzi ze staroegipskiego Papirusa Ebersa z 1550 r.p.n.e. W starożytnej Grecji pisali (przede wszystkim o truciznach roślinnych) Arystoteles, Hipokrates, Theoprasta. Rzymianie za czasów cezarów używali trucizny z równą rozrzutnością jak politycy obietnic. Bogaci patrycjusze i cezarowie mieli u siebie "testatorów pożywienia" i "urzędowych trucicieli". W roku 50 n.e. lekarz Nerona - Dioskordies podał pierwszą klasyfikację trucizn, dzieląc je na roślinne, zwierzęce i mineralne. Trucicielstwo doszło do takiego poziomu, iż w 82 roku Sulla musiał zaostrzyć przepisy prawne. Wydał tzw. "Lex Cornelia", zbiór praw gdzie za samo podejrzenie o otrucie groziła banicja, konfiskata mienia lub nawet kara śmierci. Średniowiecze to "złoty wiek " dla trucicieli. Wystarczy wymienić takie "sławy" jak Cezar i Lukrecja Borgia, Katarzynę de Medici lub Marię Lafarge. Ale także wówczas powstaje pierwszy znany (w miarę racjonalny) podręcznik postępowania w przypadku zatruć. Maimonides (Moses ben Maimon) wydał w 1198 roku dzieło "Trucizny i odtrutki". Za ojca toksykologii uważa się powszechnie Minorczyka – Mateo Orfillę. W 1813 roku opublikował pierwsze dzieło „toksykologiczne” – „Theatise of general Toxicology – Podręcznik Toksykologii Ogólnej”.

19 odrobina teoretyzowania
Toksykologia teoretyczna - dzieli się na: ogólną - zajmującą się definiowaniem podstawowych pojęć, takich jak trucizna, zatrucie itd. szczegółową - bada i opisuje trucizny doświadczalną - opracowuje modele badawcze i zajmuje się śledzeniem losu trucizn w organizmie Toksykologia stosowana (praktyczna) obejmuje: toksykologię kliniczną - dyscyplina medyczna diagnozująca i lecząca zatrucia oraz sądowo-lekarską - czyli ekspertyza i opiniowane Dawka ma zasadnicze znaczenie w definicji trucizny. Już w VIII wieku n.e. alchemik arabski Gabir Ibn Hayyan stwierdził dość rewolucyjnie jak na owe czasy, że „... trucizny rozwijają swoje działanie przez ilość, a nie tylko przez swą naturę...”. dawka toksyczna określana w gramach na kilogram ciężaru ciała jest najmniejszą ilością substancji mogącą wywołać objawy toksyczne dawka śmiertelna jest to dawka, której podanie powoduje jednorazowo śmierć 50% użytych w doświadczeniu zwierząt.

20 Rys. - "Definicja dawki śmiertelnej".
Dawka ma zasadnicze znaczenie w definicji trucizny. Już w VIII wieku n.e. alchemik arabski Gabir Ibn Hayyan stwierdził dość rewolucyjnie jak na owe czasy, że „... trucizny rozwijają swoje działanie przez ilość, a nie tylko przez swą naturę...”. dawka toksyczna określana w gramach na kilogram ciężaru ciała jest najmniejszą ilością substancji mogącą wywołać objawy toksyczne dawka śmiertelna jest to dawka, której podanie powoduje jednorazowo śmierć 50% użytych w doświadczeniu zwierząt. Rys. - "Definicja dawki śmiertelnej".

21 Stopień toksyczności Dawka śmiertelna dla dorosłego człowieka
Drugim bardzo ważnym pojęciem jest stężenie. Kwas solny odpowiednio rozcieńczony stosowany jest jako lek, natomiast stężony jest silną substancją żrącą. Oczywiście jedną z pierwszych rzeczy, które zrobili specjaliści, było poklasyfikowanie trucizn pod różnymi względami. W „Medycynie sądowej” S. Raszei możemy znaleźć taki oto podział trucizn pod względem toksyczności: Stopień toksyczności Dawka śmiertelna dla dorosłego człowieka Wyjątkowo toksyczne Szczypta, kilka kropel Silnie toksyczne Łyżeczka do herbaty Średnio toksyczne g lub 30 cm3 Słabo toksyczne g Praktycznie nietoksyczne dm3 lub 1 kg Praktycznie nieszkodliwe Powyżej 1 kg lub 1 dm3

22 Inny podział to rozróżnienie ze względu na na zmiany w organizmie:
Trucizny powodujące wyraźne zmiany: 1. działające miejscowo - kwasy, ługi, brom, jod - jeśli zetkną się z tkankami organizmu powodują martwice i denaturację białek 2. miąższowe - metale, sole metali ciężkich, grzyby - uszkadzają nerki, wątrobę, serce Trucizny mogące nie powodować wyraźnych zmian (ale niekoniecznie): 1. lotne - działają przede wszystkim na ośrodkowy układ nerwowy - rozpuszczalniki, alkohole, węglowodory 2. krwi - tlenek węgla, cyjanki, fenole, benzen, leki, narkotyki, pestycydy 3. działające na drodze czynnościowej - nie powodujące żadnych wyraźnych uszkodzeń widocznych w badaniu pośmiertnym - leki, narkotyki, pestycydy. I jeszcze jeden ;): 1. trucizny protoplazmatyczne - działające ogólnie poprzez denaturację białek i enzymów 2. trucizny wykazujące tzw. tropizm tkankowy - czyli powinowactwo do poszczególnych tkanek i narządów.

23 Radiotoksyczność Radiotoksyczność, szkodliwość substancji promieniotwórczych dla organizmu. Radiotoksyczność zależy od energii i rodzaju emitowanego przez daną substancję promieniowania, jego czasu połowicznego rozpadu, a ponadto od metabolicznego obiegu danego pierwiastka chemicznego: od współczynnika jego wchłaniania do organizmu (zależnego od postaci chemicznej i drogi wchłonięcia), czasu biologicznego półtrwania w organizmie (np. dla plutonu wynosi on 50 lat, dla cezu poniżej 100 dni, dla kobaltu ok. 7 dni, dla jodu w tarczycy 120 dni, w reszcie ciała 12 dni itd.), rodzaju tkanki gdzie się gromadzi dany radionuklid i jej wrażliwości na określony rodzaj promieniowania. Pierwiastki promieniotwórcze dzieli się wg klas radiotoksyczności (od 1 do 4): 1) klasa radiotoksyczności to najgroźniejsze substancje (np.: alfapromieniotwórcze izotopy plutonu, polonu, ameryku, kiuru, neptunu, kalifornu oraz betapromieniotwórczy stront-90), 2) klasa to większość typowych produktów rozszczepienia skażających środowisko (np.: izotopy jodu, cezu, ceru, europu itp.), 3) i 4) klasa to mniej szkodliwe substancje. W trakcie badań nad radiotoksycznością określa się maksymalne poziomy zawartości w organizmie oraz roczne limity wchłonięć (ALI, skrót od angielskiego zwrotu Annual Limit of Intake).

24 Dawka graniczna Dawka graniczna, maksymalna dawka równoważna, ponad tło naturalne, przy jakiej narażenie radiacyjne jest uznawane za bezpiecznie małe. Dla ogółu ludności jako dawkę graniczną przyjmuje się wartość 1 mSv/rok (100 mrem/rok), dawniej było to 5 mSv/rok (500 mrem/rok). Dla ludzi zawodowo narażonych na promieniowanie jonizujące jako dawkę graniczną przyjmuje się 50 mSv/rok (5 rem/rok).

25 Dawka równoważna Dawka równoważna, równoważnik dawki, HT , wielkość dozymetryczna umożliwiająca ocenę skutku biologicznego narażenia radiacyjnego organizmu żywego. Szacując dawkę sumuje się dawki pochłonięte w poszczególnych organach (w danym czasie T, np. T = 50 lat), uwzględnia się też istotność danego organu oraz zróżnicowanie efektu biologicznego, wynikające z różnej przenikliwości różnego rodzaju promieniowania: HT=O∫T ∑k ∑i QkwiDikdt, gdzie: t – czas, Dik – dawka od k-tego rozważanego promieniowania pochłoniętego w i-tej rozważanej tkance, wi – waga i-tej tkanki (suma wag równa jest jeden, największą wagę w = 0,20 mają gonady, wagi równe 0,12 mają: czerwony szpik kostny, dwunastnica, żołądek i płuca, w = 0,05 mają pęcherz, gruczoły sutkowe, wątroba, przełyk i gruczoł tarczowy, wagę w = 0,01 ma skóra i powierzchnia kości, pozostałe organy i tkanki łącznie otrzymują wagę równą 0,05 ), Qk – czynnik jakości promieniowania zależny od rodzaju i energii promieniowania (dla elektronów, kwantów gamma (promieniowanie gamma) i rentgenowskich (promieniowanie X) Q≈1, dla cząstek alfa Q = 20, dla neutronów termicznych Q = 2,3, dla neutronów prędkich Q = 10). Dawkę równoważną wyraża się w siwertach (Sv) lub dawniej w remach (rem).

26 Toksyczność cezu Radiotoksyczność cezu = Radiologiczna toksyczność cezu Chemiczna toksyczność cezu CEZ łac. Caesius – niebieski, jasnoszary Cs – pierwiastek chem. O liczbie atomowej (Z) = 55, a ciężarze atomowym (A) + 132,9 należy do rodziny gł. I grupy układu okresowego, tj potasowców. Jest miękkim, lekkim metalem. Występuje w związkach w +1 stopniu utlenienia. Jest chemicznie bardzo aktywny. W powietrzu spala się, przy czym powstaje nadtlenelkCsO2. Z wodą gwałtownie reaguje: 2 Cs + 2 H2O + 2 CsOH + H2. Wodorotlenek CsOH jest najmocniejsza zasadą. Sole cezu są rozpuszczalne. Cez jest pierwiastkiem rzadkim. Jego zawartość w skorupie ziemskiej wynosi % wagowych. Występuje on w minerale pollucycie, a w nieznacznych ilościach również w lepidolicie. Półokresy rozpadu 137Cs: fizyczny, i biologicznego oczyszczania się organizmu (b) oraz efektywny (ef) Półokres trwania procesu Cs T1/2(f) lat T1/2(b) ok. 110 dni T1/2(ef) ok. 109 dni