Cel a metoda, temat a metoda, logika w badaniu naukowym

Prezentacja na temat: "Cel a metoda, temat a metoda, logika w badaniu naukowym"— Zapis prezentacji:

1 Cel a metoda, temat a metoda, logika w badaniu naukowym
3PhD-01/02 Metoda jako podstawowe narzędzie uporządkowanego procesu dociekania Cel a metoda, temat a metoda, logika w badaniu naukowym © 2014 Robert Barełkowski, prof. nzw. dr hab. inż. arch.

2 Podstawowe pojęcia Badanie > poszukiwanie wiedzy.
3PhD-01/2 Badanie > poszukiwanie wiedzy. Alternatywnie (zbieżnie z definicją Shuttlewortha) Badanie > kreatywna praca podejmowana w usystematyzowany sposób ukierunkowana na poszerzenie dostępnej wiedzy, w tym wiedzy o człowieku, kulturze i społeczeństwie, a także używanie wiedzy w nowych zastosowaniach. Shuttleworth, M.: 2008, Definition of Research, Explorable, Explorable.com, retr. 3 października 2014 „Badanie to proces unifikujący kroki służące do zbierania, analizowania informacji, by zwiększyć nasze zrozumienie danego zagadnienia lub problemu. Składa się z trzech kroków: sformułowanie pytania, zebranie danych potrzebnych do udzielenia odpowiedzi oraz jej udzielenie.” Creswell (2003: 3). Podstawowe pojęcia

3 3PhD-01/3 Odmienny pogląd, w niuansach wskazujący na inaczej rozłożone akcenty dotyczące ważnych aspektów badania naukowego, prezentuje American Association for the Advancement of Science (2000): Badanie > znacząco zróżnicowany i kreatywny proces [zastępujący działanie polegające na wykonywaniu określonych zrutynizowanych kroków zmierzających do wskazania odpowiedzi na rozstrzygane zagadnienie]. Gaugh (2003: 3). Badanie > „manipulowanie rzeczami, konceptami lub symbolami zmierzającymi do kontrolowanej generalizacji, by poszerzyć, skorygować lub zweryfikować wiedzę, niezależnie od tego czy wiedza ta pozwala na formowanie teorii czy też na praktykowanie sztuki.” Slesinger and Stephenson (1950: 330). Podstawowe pojęcia

4 3PhD-01/4 Przedmiot badań naukowych > wskazanie obiektów i zjawisk, o których chcemy formułować sądy w procesie badania, przy czym przedmiotem badania są owe przedmioty i zjawiska. Brzeziński (1997: 216). Problem badawczy > stan naszej niewiedzy w obrębie danej wiedzy [dyscypliny]. oraz alternatywna definicja Problem badawczy > stan subiektywnego odzwierciedlenia niedostatków w danej dyscyplinie naukowej. Apanowicz (2002: 44-45). Podstawowe pojęcia

5 3PhD-01/5 Teza (Hipoteza) > założenie, konkluzja lub twierdzenie, którą w procesie badawczym należy udowodnić. W SJP wydanym przez PWN znajdujemy takie oto definicje: Teza > założenie, twierdzenie wymagające dowodu. Hipoteza > założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające sprawdzenia (także: jakikolwiek sąd niezupełnie pewny). Model > uproszczone, problemowo zorientowane odwzorowanie fragmentu rzeczywistości w zamiarze lepszego jego poznania. Podstawowe pojęcia

6 3PhD-01/6 Metoda naukowa > proces, w którym zmierza się do skonstruowania prawidłowej, spójnej, niearbitralnej reprezentacji świata. Metoda naukowa > specyficzne techniki, narzędzia i procedury zastosowane łącznie w uporządkowany sposób, ukierunkowane na wyjaśnienie rozważanego problemu badawczego. Metoda naukowa > racjonalne postępowanie człowieka w procesie intelektualnej konceptualizacji Bazewicz and Collen (1995) Metodologia > nauka o czynnościach poznawczych badań naukowych oraz wytworach poznawczych takich czynności (ustalonych faktach, ustalonych tezach, itp.). Metodologia > dowolny zbiór zasad, procedur, praktyk i technik na potrzeby danej dziedziny. Francois (1997) Podstawowe pojęcia

7 3PhD-01/7 Metodologia > zespół lub spójna całość metod i technik (instrumentów) Bazewicz and Collen (1995) Metodologia badań > intelektualna aktywność człowieka zmierzająca do rozpoznania natury i zjawisk oraz zajmuje się sposobami zbierania, analizowania i interpretowania danych na potrzeby tego rozpoznania. Pattron (2012) Metodologia ogólna > bada czynności i rezultaty poznawcze w nauce, poszukując wspólnych wzorców dla wszystkich (większości) dyscyplin. Metodologia szczegółowa > bada czynności i rezultaty poznawcze w obrębie danej dziedziny lub dyscypliny naukowej, przy czym może być zawężana także do specjalności naukowej. Metodologia jest zatem metametodą – systemem, wskazującym, choć nie determinującym wybór właściwej metody do właściwego zadania, ustanawiającym reguły i kryteria oceny działań naukowych i spójności przyjmowanej metodyki działań. Podstawowe pojęcia

8 Cele a badania naukowe Cele badań naukowych
3PhD-01/8 Cele badań naukowych > ustalenie lub potwierdzenie faktów > potwierdzenie rezultatów dotychczasowych prac (badań) > rozwiązywanie dotychczas nierozwiązanych lub nowych problemów > wspieranie lub potwierdzanie twierdzeń > rozwijanie nowych teorii W rzeczywistości listę celów można uzupełnić o cele nienaukowe (motywacje) > uzyskanie awansu (naukowego, społecznego, itp.) > zaspokojenie ciekawości W taki sposób aspekty ludzkie (psychologiczne, społeczne) wnikają w obszar nauki i uruchamiają działające prawidłowo (lub wadliwie) aspekty etyki naukowej). Cele a badania naukowe

9 Cechy dociekania naukowego
3PhD-01/9 Cechy badań naukowych > oryginalność (nowość) > użyteczność / aplikacyjność (badanie naukowe sugeruje możliwość wykorzystania, stanowi wstęp, a nie rzeczywiste wdrożenie; rzeczywiste wdrożenie jest zatem ostateczną weryfikacją konkluzji wynikającej z badań, stąd jest ono ostatecznym celem) > wiarygodność (odzwierciedlenie prawdy obiektywnej o badanych zjawiskach), minimalizacja błędów > wnikliwość (wykorzystująca mechanizm samokrytycyzmu) > uporządkowanie > celowość (odkrycie nie jest celem badania, choć może być jego efektem) > są rozumiane jako dobro społeczne / służą dobru społecznemu (zasadniczo dotyczy badań prowadzonych przez jednostki publiczne) Zasięg badań zależy od poziomu dociekań – powinien obejmować wiedzę: - zasięgu lokalnego do światowego – dla opracowań szczebla M.Sc. - zasięgu światowego – dla opracowań szczebla Ph.D. Cechy dociekania naukowego

10 Alternatywne reprezentacje struktury badań
3PhD-01/10 Zdefiniowanie problemu Zbieranie informacji Sformułowanie hipotezy Testowanie hipotezy Analiza danych Interpretacja danych Publikacja rezultatów Testowanie (ponowne) Metoda naukowa Uproszczony, konceptualny model struktury badań (pozornie linearny) Należy mieć na uwadze, że proces badawczy zależy silnie od dyscypliny, przedmiotu badań, specyfiki problemu oraz świadomego wyboru metod badawczych (m.in.). W związku z tym powyższa struktura nie odzwierciedla wszystkich możliwych dociekań badawczych. Alternatywne reprezentacje struktury badań

11 Alternatywne reprezentacje struktury badań
Zdefniowanie problemu Zbieranie informacji Sformułowanie hipotezy Testowanie hipotezy Analizowanie danych Interpretowanie danych Publikacja rezultatów Testowanie (ponowne) 3PhD-01/11 Realny model struktury badań (matryca) Alternatywne reprezentacje struktury badań

12 Metoda naukowa – element narzędziowy dociekań
3PhD-01/12 Metoda naukowa – jako generalnie przyjmowana zasada w dociekaniach naukowych – może być rozpatrywana w kategorii świadomie ujawnianego warsztatu naukowego, dla zapewnienia zgodności z systemem wiedzy (nauki). A. Collie posługuje się tu analogią góry lodowej – pokazując, co w ramach metody naukowej podlega dysseminacji i poddawaniu pod osąd (weryfikację). Znaczna część działań pozostaje w sferze planowania, czynności specyficznych, wypełniania zadań cząstkowych. Collie (2012) Metoda naukowa – element narzędziowy dociekań

13 Metoda naukowa – aktywności suplementarne
3PhD-01/13 Specyficzne Ogólne Metoda naukowa (całego procesu badawczego) Specyficzne procedury badawcze Projektowanie badania Zadania badawcze Metoda naukowa – aktywności suplementarne

14 Zależność struktury rdzenia zadań badawczych i elementów wspierających
3PhD-01/14 Zdefiniowanie problemu Zbieranie informacji Sformułowanie hipotezy Testowanie hipotezy Analiza danych Interpretacja danych Publikacja rezultatów Testowanie (ponowne) Identyfikacja problemu Koncepcja badawcza Kwerenda, analiza literatury przedmiotu Analizy środowiskowe Aspekt ekonomiczny i aplikacyjny (plan) Operowanie danymi Organizowanie danych Segregowanie danych Opisywanie danych Dzielenie danych / planowanie wykorzystania Projektowanie badania Metodologia badawcza Struktura działań badawczych Formułowanie hipotezy Walidacja projektu Aktywności badawcze Dysseminacja / komunikowanie wyników Raport dot. wyników Publikacje Przeglądy / recenzje Zależność struktury rdzenia zadań badawczych i elementów wspierających

15 Badania naukowe a ich specyfika
3PhD-01/15 Kategorie badań naukowych > Badania podstawowe (fundamental research lub basic research) > Badania stosowane (applied research) > Badania w zakresie nauk społecznych (research in human sciences) > Badania oparte na praktyce (practice-based research) Badania podstawowe – zasadniczo nauki ścisłe, przyrodnicze. Badania stosowane (aplikacyjne) – zasadniczo nauki inżynierskie, medycyna. Badania w zakresie nauk społecznych – zasadniczo nauki społeczne. Badania oparte na praktyce – dotyczące obszarów z pogranicza gospodarki lub sztuki i nauki. Badania naukowe a ich specyfika

16 Badania naukowe a ich specyfika
Typy badań naukowych (sparowane – dla uwidocznienia różnic) Badania opisowe > Badania analityczne Badania opisowe – ex post facto research charakterystyczne dla rozpoznawania zjawisk, na które badacz nie ma wpływu, badania raportujące, koncentrujące się na zbieraniu danych > stosuje się głównie metody ankietowe (przeglądy), metody komparatywne (porównawcze), metody korelacyjne Badania analityczne charakterystyczne dla rozpoznawania zjawisk, dla których fakty i informacje są dostępne, lecz wymagają procesu selekcji, systematyzacji i wnioskowania Badania stosowane (aplikacyjne) > Badania podstawowe Badania stosowane (aplikacyjne) charakterystyczne dla rozstrzygania bieżących problemów o charakterze społecznym lub technicznym, zmierzające do szybkiego wdrożenia wyników Badania podstawowe charakterystyczne dla poszukiwań ogólnych praw i teorii, skupione na wiedzy 3PhD-01/16 Badania naukowe a ich specyfika

17 Badania naukowe a ich specyfika
3PhD-01/17 Badania ilościowe > Badania jakościowe Badania ilościowe charakterystyczne dla rozpoznania zjawisk, które można opisywać parametrycznie, w których zbierane dane dają się wyrażać matematycznie w sposób jednoznaczny i bezsporny. Badania jakościowe charakterystyczne dla rozpoznania zjawisk, których nie można opisywać parametrycznie, w których zbierane dane odwołują się do cech jakościowych lub rodzajowych Badania konceptualne > Badania empiryczne (eksperymentalne) Badania konceptualne charakterystyczne dla rozstrzygania zagadnień teoretycznych, abstraktów, ich interpretacji Badania empiryczne (eksperymentalne) charakterystyczne dla poszukiwań opartych o obserwacje, przeprowadzane w kontrolowanym i naturalnym otoczeniu Badania naukowe a ich specyfika

18 Badania naukowe a ich specyfika
3PhD-01/18 Niektóre inne typy badań > badania skoncentrowane na analizie osi czasu > badania polowe (field-setting research) a badania laboratoryjne a badania symulacyjne > badania eksploracyjne (formowanie hipotez badawczych; szczególnie dyscypliny ścisłe) > badania historyczne > badania zorientowane na wnioskowanie i zorientowane na decyzje > badania heurystyczne (poszukiwawcze – odnajdywania zależności między zjawiskami z dopuszczeniem wnioskowania pomimo ograniczonego rozumienia zjawisk w ramach systemu badawczego) Badania naukowe a ich specyfika

19 Związki między wiedzą a badaniami i użytkowaniem
3PhD-01/19 Badania: Nauki ścisłe Nauki przyrodnicze Nauki humanistyczne i społeczne Badania podstawowe Wiedza dyscyplinarna Badania mające na celu rozwinięcie zastosowań wiedzy podstawowej Wiedza podmiotowa (dot. podmiotu) Badania stosowane Wiedza dot. rozwiązania problemu Instytucje, kapitał ludzki, rozwój technologii Badania adaptatywne Badania zw. z podtrzymaniem potencjału infrastruktury naukowej Instytucje, kapitał ludzki, technologia i transfer wiedzy Aplikacja Użytkowanie Bonnen (1986) Związki między wiedzą a badaniami i użytkowaniem

20 Podejście do badań naukowych
3PhD-01/20 Ilościowe versus jakościowe Podejście do badań naukowych

21 Q vs Q Podejście ilościowe Podejście jakościowe
3PhD-01/21 Podejście ilościowe Podejście jakościowe dążenie do obiektywnych rezultatów dążenie do obiektywizowanych rezultatów Podejście dedukcyjne (inferencyjne) Proces dedukcyjny inicjowany jest przez badane zjawisko, którego środowisko istnienia samo dostarcza danych do analizy Podejście eksperymentalne Podejście jakościowe Eksperyment angażuje ukształtowanie środowiska dla przeprowadzania badań, w którym warunki są kontrolowane Subiektywne (lecz obiektywizowane) rozpoznanie i ocena zjawisk, postaw, opinii, zachowań, efektów (oddziałujących na człowieka – np. na polu psychologicznym) Podejście symulacyjne Symulacja wytwarza substytut – wirtualne odwzorowanie środowiska – potrzebny do ukształtowania neutralnych uwarunkowań procesu badawczego Q vs Q

22 Metody - przegląd Metody w badaniach naukowych > metody logiczne
3PhD-01/22 Metody w badaniach naukowych > metody logiczne > metody heurystyczne > metody statystyczne > metody ekonometryczne > metody badań marketingowych > metody doboru próby do badań > metody klasyfikacyjne > metody skalowania pomiaru > metody obserwacji > metody eksperymentów > metody dokumentacyjne Metody - przegląd

23 Błędy w badaniu naukowym
3PhD-01/23 Proces badawczy musi zakładać eliminację, względnie minimalizację błędu. Niezależnie od tego, czy będzie to eliminacja czy minimalizacja, warunki prowadzenia badania powinny zapewniać kontrolę nad skalą błędu, a sam błąd powinien być zdefiniowany w ramach procedury badawczej i uwzględniony w poszczególnych etapach realizacji procesu badawczego Błędy mogą być > obiektywne – zewnętrzne w stosunku do środowiska, w którym przeprowadza się badanie, ale wpływające na nie > subiektywne – wynikające z postawy lub działań badacza > planu / projektowania procesu badawczego > źle przyjętego systemu weryfikacyjnego > wynikające z uproszczeń lub generalizacji > wynikające z imprintu kulturowego > wynikające z partykularyzmu grup interesu, potrzeby wpasowywania się w paradygmat naukowy Błędy w badaniu naukowym

24 Metody badań naukowych
3PhD-01/24 Problem badawczy Kategoryzacja dyscyplinarna Dostępne środki prowadzenia badań Światopogląd dot. nauki Projekt procesu badawczego Procedury (sposoby) Świadomy wybór postawy indywidualny Metody badań naukowych Cechy metod badań naukowych Mechanizmy weryfikacyjne Jasność Jednoznaczność Celowość Skuteczność Niezawodność Cechy metod a cele metod

25 Cele metod Cele metod badań naukowych Technologia
3PhD-01/25 Celem metod jest kontrolowanie koherencji procedury naukowej i jej wyników, w tym uwzględnienia niezbędnych procedur falsyfikacyjnych. Technologia Mechanizmy weryfikacyjne Specjalności naukowe Metoda naukowa Cele metod badań naukowych Filozofia naukowa Mechanizmy integracyjne Filozofia Celem metod jest uporządkowane (zdyscyplinowane) zintegrowanie środowiska naukowego laboratorium ze środowiskiem rzeczywistym, obserwowanym (percypowanym). Jest to również integracja sfery teoretycznej z praktyczną. „Zdrowy rozsądek” Cele metod

26 Logika badań naukowych
3PhD-01/26 Metoda w badaniach naukowych Metoda służy wprowadzeniu w procedurze badawczej systemu logicznego wnioskowania. Wnioskowanie logiczne – w uproszczeniu – odwołuje się do kwestii poszukiwania prawdziwości (lub fałszywości) badanej tezy. Weryfikowalność badań a falsyfikowalność badań. Asymetria weryfikowalności (potwierdzania, że zjawisko ma miejsce) i falsyfikowalności (wskazania, że zjawisko jest nieprawdziwe). Teorie nigdy nie są weryfikowalne empirycznie. Popper (2002: 34-37). Należy zauważyć, że Popper dystansuje się od wiązania falsyfikowalności ze znaczeniem. Przyjęcie planowej konwencji – w opozycji do naiwnego falsyfikacjonizmu – jest kluczowe dla wysiłku naukowego, bo odwołuje się do podstawowego w nim mechanizmu krytycyzmu i programowego wątpienia. Logika badań naukowych

27 Logika badań naukowych
Metoda w badaniach naukowych Metoda jest narzędziem badawczym, jak każde – obarczona potencjalnym błędem lub skażeniem. Metoda służy badaniu – jednak przyjęcie nieprawidłowej metody może przesądzać o inkonkluzywności wyników badań lub też ich całkowitej wadliwości. Stąd przyjęte w procedurze zgodnej z wybraną metodą kroki i schematy wnioskowania mogą i powinny być (zdaniem Feyerabenda) konfrontowane z hipotezami roboczymi – nawet wyłamującymi się z obranej konwencji. Feyerabend (2001: 9-18). Quine wskazał na niebezpieczeństwo holizmu konfirmacyjnego, czyli przyjmowania założenia, że pojedyncza falsyfikacja każdej teorii prowadząca do jej obalenia jest nadużyciem. Zaproponował w związku z tym mechanizm nie polegający na wskazywaniu przypadków niezgodnych z teorią, lecz twierdzeń z nią niezgodnych, jako mechanizmu falsyfikującego. Norma języka jako systemu oferującego podłoże wnioskowania logicznego (język jako konwencja) jest narzędziem Por. Quine (1999) 3PhD-01/27 Logika badań naukowych

28 Metody ilościowe a jakościowe w badaniach naukowych
Dowolny zestaw danych poddawanych procesowi badawczemu (np.) analizie można zamienić na wartości (numeryczne, logiczne, fizyczne – jednoznacznie definiowalne). - numeryczne, nie-opisowe, pożytkujące statystykę lub matematykę - wielokrotny proces, dla którego można powtarzać badanie uzyskując identyczne wyniki - konkluzywne wyniki - dociekanie bezpośrednie - pytania „co?”, „gdzie?”, „kiedy?” Metody jakościowe Dowolny zestaw danych poddawanych procesowi badawczemu (np.) analizie można zamienić na wartości (numeryczne, logiczne, fizyczne – jednoznacznie definiowalne). - nie-numeryczne, opisowe, skoncentrowane na systemach jęz. i uporządkowanych znaczeniach - unikalny (najczęściej) proces, opisujący znaczenie, opinie, odczucia, złożoną sytuację - wyniki suplementujące wiedzę - dociekanie pośrednie - pytania „dlaczego?”, „jak?” 3PhD-01/28 Metody ilościowe a jakościowe w badaniach naukowych

29 Struktura procedury badawczej
3PhD-01/29 Wybór zagadnienia badawczego (problemu) Uproszczony, sekwencyjny model procesu badawczego, zaprezentowany przez Rajasekara, Philominithana i Chinnathambiego. Rajasekar et. al. (2013: 10-11) Definiowanie problemu badawczego Przegląd literatury i referencji Ocena stanu wiedzy dot. problemu Sformułowanie hipotezy Projektowanie badań Dociekania (wielowątkowe) Analiza danych Struktura procedury badawczej Interpretacja wyników i raport

30 Struktura procedury badawczej
3PhD-01/30 Proces dysseminacji wiedzy Społeczność naukowa, akademicka (peers) Zagadnienie / problem Wkład interdyscyplinarny Interpretacja i konkluzje Cele / zadania Przygotowanie badacza (ustawiczna samo-edukacja) Plan i projekt procedury bad. Generowanie wyników badań Paralelne działania badawcze Wkład interdyscyplinarny Alinearna struktura badań – dwie alternatywne propozycje. Struktura procedury badawczej

31 Struktura procedury badawczej
3PhD-01/31 Definiowanie Formułowanie konceptualizacja i dedukcja Projektowanie Sprawozdanie czynności wspierające Gromadzenie Ocena krytyczna konceptualizacja i dedukcja Przetwarzanie Interpretowanie Alinearna struktura badań. Uogólniony łańcuch czynności w badaniach systemów rzeczywistych wg Bazewicza (1995: 232). Struktura procedury badawczej

32 Struktura procedury badawczej
3PhD-01/32 Dysseminacja Formułowanie Definiowanie Uogólnienie Interpretowanie Hipoteza Projektowanie Wyznaczanie Sprawozdanie Zbiór Gromadzenie Selekcja Przetwarzanie Próbka Zastosowanie Analiza Testowanie Alinearna struktura badań. Uogólniony łańcuch czynności w badaniach eksperymentalnych wg Bazewicza (1995: 233). Struktura procedury badawczej

33 Złożoność rzeczywistości jako miejsce eksploracji naukowej
3PhD-01/33 Katedra Krzyża Świętego i św. Eulalii, Barcelona, XIII-XV w. / XIX w. Złożoność rzeczywistości jako miejsce eksploracji naukowej

34 3PhD-01/34 1. Nauka formułuje swoje pryncypialne zasady – rzetelnego dociekania natury problemu – zmuszając do wprzęgnięcia w proces badawczy silnego mechanizmu autokrytycznego. 2. Zasady – jasności, użyteczności, bezstronności, rzetelności i innych wymaganych cech dociekań naukowych – są nienaruszalne, lecz stanowią rodzaj meta-reguł pozostających poza zasadniczym nurtem danego badania, pełniąc rolę punktu odniesienia. 3. Badanie naukowe, metoda, aspekt metodologiczny badania oferują bogaty wachlarz możliwości, który musi być indywidualnie projektowany, dostosowywany, wreszcie wypełniany treścią w sposób zależny od tematu, celów, dyscypliny i przyjmowanych kryteriów dociekań. 4. Z powyższego wynika szczególna odpowiedzialność prowadzącego badania, którego moralność wyznacza granice wartości dociekań naukowych. 5. Metodologia dostarcza meta-zasad lub metametody dla rozstrzygania problemu badawczego. 6. Niektóre problemy nie mają rozwiązań dających się sparametryzować – nie oznacza to negacji naukowego podłoża dociekań te problemy rozstrzygających. Zamiast konkluzji

35 Odnajdywanie wzorców – tropy naukowe
3PhD-01/35 Obliczanie całki / Eine kleine Nachtmusik, W. A. Mozart Odnajdywanie wzorców – tropy naukowe

36 Przykład kombinowanych metod badawczych – zrozumienie reliktu
3PhD-01/36 Stonehenge, k. Salisbury, 2950 p.n.e p.n.e. Przykład kombinowanych metod badawczych – zrozumienie reliktu

37 Przy najbliższej okazji…
3PhD-01/37 Przy najbliższej okazji…

38 3PhD-01/38 Apanowicz, J.: 2002, Metodologia ogólna, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej, Gdynia. Bazewicz, M. and Collen, A.: 1995, Podstawy metodologii systemów ludzkiej aktywności i informatyki, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. Brzeziński, J.: 1997, Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa. Carnap, R.: 2000, Wprowadzenie do filozofii nauki, Aletheia, Warszawa. Collie, A.: 2012, Research Data Curation, Michigan State University, /RDM, retr. 3 października 2014. Creswell, J. W.: 2003, Educational Research. Planning, Conducting, and Evaluating Quantitative and Qualitative Research, University of Nebraska – Lincoln, Pearson, Boston. Feyerabend, P.: 2001, Przeciw metodzie, Siedmioróg, Wrocław. Francois, C.: 1997, International Encyclopedia of Systems and Cybernetics, K. G. Saur, Munchen. Gaugh, H. G.: 2003, Scientific Method in Practice, Cambridge University Press, Cambridge. Kothari, C. R. and Garg, G.: 2014, Research Methodology: Methods and Techniques, New Age International, New Delhi. Pattron, D. D.: 2009, Research Methodology, Research_Methodology, retr. 4 października 2014. Popper, K.: 2002, Logika odkrycia naukowego, Aletheia, Warszawa. Quine, W. van O.: 1999, Słowo i przedmiot, Aletheia, Warszawa. Rajasekar, S., Philominathan, P. and Chinnathambi, V.: 2013, Research Methodology, Advanced Research, Vol. XIV, 3-56. Shuttleworth, M.: 2008, Definition of Research, Explorable, Explorable.com, retr. 3 października 2014. Slesinger, D. and Stephenson, M.: 1950, Research, in E. R. A. Seligman and A. Johnson (eds.), Encyclopaedia of the Social Sciences, Vol. XIII, The Macmillan Co., New York, Bibliografia