Termin – wyraz lub połączenie wyrazowe o specjalnym znaczeniu naukowym lub technicznym. Jest on najbardziej nośnym informacyjnie składnikiem języka nauki.

Prezentacja na temat: "Termin – wyraz lub połączenie wyrazowe o specjalnym znaczeniu naukowym lub technicznym. Jest on najbardziej nośnym informacyjnie składnikiem języka nauki."— Zapis prezentacji:

1 Termin – wyraz lub połączenie wyrazowe o specjalnym znaczeniu naukowym lub technicznym. Jest on najbardziej nośnym informacyjnie składnikiem języka nauki lub języka profesjonalnego. Termin ma za zadanie oznaczanie przedmiotów i precyzyjne wyrażanie pojęć specjalnych.

2 Patologia terminologii rozumiana jest jako nauka o „niedomaganiach” terminów, ich nieprawidłowościach i niedoskonałościach. Są to schorzenia, wynikające z wadliwego zastosowania terminów, bądź z niefortunnego, wadliwego ich tworzenia.

3 Do kategorii patologii terminologii należy używanie hermetycznego słownictwa specjalistycznego, utrudniającego porozumienie i wymianę informacji naukowej. Zasada komunikatywności wymaga, aby terminy, które pojawiają się w dziedzinach nauki i techniki, były zrozumiałe dla szerokiego ogółu. Redukcja patologii w tym zakresie polegałaby na zbadaniu systemu pojęć oraz na opracowaniu zbioru terminów zaopatrzonych w precyzyjne i komunikatywne definicje.

4 Do patologii zalicza się też zjawisko kreowania terminów niepotrzebnych lub niesprawnych. Nowe terminy kreuje się bez ustalenia relacji między starymi i nowymi pojęciami lub terminami i ich znaczeniem. W terminologii prawniczej występuje niekiedy kreowanie terminów polisemicznych, umożliwiających ustawodawcy pożądaną realizację swoich celów w zależności od potrzeby i danego przypadku.

5 Patologia terminologii nie dotyczy tylko pracy przekładowej. Może ona wynikać zarówno z nieudolności i niewiedzy tłumacza, jak nieprzekładalności tekstu lub terminu. Brak patologii w terminologii byłby równoznaczny z uznaniem istnienia terminologii doskonałej w obrębi danej dziedziny. Nie stworzono jednak nigdzie na świecie terminologii w pełni poprawnej pod względem morfologicznym i semantycznym.

6  W naukach społecznych, zwłaszcza w dziedzinie prawa mamy do czynienia z dwoma różnymi, najczęściej odmiennymi i nieporównywalnymi systemami prawa i ustrojami społeczno-politycznymi. Nie sposób wówczas mówić o ekwiwalencji terminów, należy raczej mówić o adaptacji tych terminów w sposób mniej lub bardziej zbliżony.

7 Adaptację tę osiąga się za pomocą równowartości tych terminów, czyli ich pełnego lub częściowego znaczeniowego pokrycia, albo (o wiele częściej występującej) równoważności. Chodzi wówczas o konwencjonalne (uzgodnione przez strony) takie a nie inne rozumienie terminów ( np. w nazwach międzynarodowych konwencji o uznaniu dyplomów, stopni i tytułów naukowych). Chodzi więc o kompatybilność, adekwatność tych terminów, a nie ich semantyczną odpowiedniość w dwóch różnych językach.

8 Terminologia prawna i prawnicza może być więc niedoskonała w związku z:  niedostatecznym opanowaniem przez tłumacza języka specjalistycznego  Istnieniem odmiennej rzeczywistości społeczno- politycznej  Brakiem odpowiedników językowych dla ich wyrażenia

9 W terminologii specjalistycznej można wyróżnić trzy rodzaje terminów:  Te, które mają odpowiednik semantyczny w języku obcym ( np. offer, offre, oferta)  Te, które nie mają dokładnego odpowiednika, lecz dla których można znaleźć odpowiednik funkcjonalny (np. mortgage, hypothèque, hipoteka)  Te, które są wręcz nieprzekładalne ( np. common law)

10 Termin prawa anglosaskiego common law jest nieprzetłumaczalny na inny język. W słowniku angielsko- polskim przetłumaczono go jako prawo zwyczajowe. Jednak w żadnym wypadku common law nie jest prawem zwyczajowym, wynikającym ze stałego i ciągle powtarzającego się uzusu w jakiejś sprawie. Wręcz odwrotnie, common law jest właśnie prawem opartym na precedensach orzeczeń sądowych, w przeciwieństwie do prawa stanowionego przez Parlament.

11 Na obszarze prawa, gdzie powinna panować pełna niemal jednoznaczność terminów, występuje niesłychanie często wieloznaczność terminologiczna ( polisemia ) Np. société anonyme oznacza w języku francuskim spółkę akcyjną, ale też anonimowe towarzystwo W tekstach ustawodawczych używanie synonimów nie jest akceptowane. Zakłada się, że jeśli ustawodawca użył w tekście dwóch różnych wyrazów, np. traité i accord, oznacza to, że mają one sens odmienny.

12 Za jedną z najważniejszych przyczyn trudności przekładu uważa się różnice występujące w terminologiach poszczególnych języków. Istnieją bowiem różnice między pojęciami, jakie kryją się w różnych językach za tymi samymi terminami. Ponadto każdy z języków opisuje i wyraża w sobie tylko właściwy sposób świat zewnętrzny. Każdy język przedstawia własną interpretację świata.

13 Proces tłumaczenia jest tym łatwiejszy, im bardziej zakresy pojęć w obu językach są do siebie zbliżone. W rzeczywistości nie istnieje całkowita odpowiedniość pojęć w różnych językach. Odpowiedniki językowe o tym samym zakresie semantycznym mogą bowiem różnić się, np. zabarwieniem emocjonalnym. Tekst specjalistyczny wymaga od tłumacza znajomości danej dziedziny oraz zasad rządzących sztuką przekładu.

14 Jednym z częstych błędów popełnianych przez tłumaczy jest uleganie sugestii, że polskim odpowiednikiem obcego wyrazu jest wyraz o takim samym lub podobnym brzmieniu. Np. control nie zawsze oznacza kontrolę, ale też kierowanie, sterowanie. Zbyt często też tłumacze sądzą, że obcy wyraz został użyty w znaczeniu najczęściej stosowanym, podczas gdy chodzi w danym wypadku o znaczenie drugie lub dalsze. Np. capacity nie zawsze oznacza pojemność, ale też przepustowość.

15 Nauka i technika wypracowały pewne zasady, które powinni respektować tłumacze tekstów specjalistycznych. I tak: Zasada powszechności – przy tworzeniu nowych terminów nie powinno się zmieniać bez koniecznej potrzeby nazw, które upowszechniły się już w środowisku fachowym. Zasada międzynarodowości narzuca wymóg zgodności terminów co do źródłosłowu z nazwami, mającymi rozpowszechnienie międzynarodowe.

16 Zasada rodzimości- terminy muszą być oparte na źródłosłowach rodzimych Zasada adekwatności ( trafności, stosowności) wymaga, aby termin odpowiadał swemu zadaniu i funkcji. Zasada jednorodności – termin jednowyrazowy powinien być utworzony albo w całości ze źródłosłowów rodzimych, albo w całości ze źródłosłowów pochodzenia obcego. Zasada jednoznaczności – jeden termin musi odnosić się tylko do jednego pojęcia. Stosowanie terminów wieloznacznych dopuszczalne jest jedynie w dziedzinach odległych od siebie.

17 Zasada jednomianowości – jednemu pojęciu ma odpowiadać tylko jeden termin. Należy unikać terminów bliskoznacznych. Zasada operatywności – termin powinien być łatwo przyswajalny i dogodny w stosowaniu, możliwie krótki, łatwy do wymawiania i zapamiętania. Zasada produktywności – termin ma być produktywny, tzn. aby na jego podstawie można było bez trudu tworzyć neologizmy. Zasada poprawności- termin powinien odpowiadać wymaganiom poprawności językowej.

18 Zasada zrozumiałości – termin ma być zrozumiały pod względem etymologicznym i strukturalnym. Zasada emocjonalności – terminy nie powinny wzbudzać sprzeciwów uczuciowych, powinny się podobać. Wywołanie uczucia śmieszności jest naruszeniem tej zasady.

19 W literaturze przekładowej ostatnich dziesiątków lat występuje zjawisko polegające na stosowaniu przez tłumaczy wyrazów obcych, pomimo istnienia i stosowania ich polskich odpowiedników. Areał- powierzchnia Cytować- przytaczać Dysponować- rozporządzać Generalizować – uogólniać Egzemplifikacja - ilustrowanie przykładem

20 Istnieją jednak wyrazy pochodzenia obcego, które trudno by było zastąpić wyrazami rodzimymi. Finalizować – załatwić ostatecznie Kontynuować – czynić dalej to samo Obiektywny – nie podlegający indywidualnym wpływom Predestynować – przeznaczać, przesądzać z góry Tłumacze powinni używać wyrazów zgodnie z przyjętymi w społeczeństwie normami zwyczajowymi.

21 Np. wyraz rehabilitacja od dawna ma ustalone znaczenie przywracania czci, dobrego imienia i nie jest zabiegiem poprawnym używanie tego wyrazu w znaczeniu usprawniania. Jeden z tłumaczy zastosował ten termin dla rehabilitacji Warszawy, nadając temu wyrazowy znaczeniu, w jakim używają go Anglicy (rehabilitate) Chodziło jednak o odbudowywanie, a nie o przywracanie czci zniszczonej Warszawy.

22 Doskonałą ilustracją roli, jaką odgrywa terminologia w przekładzie dzieł naukowo- technicznych, może być terminologia z zakresu prawa morskiego. W języku angielski statek i okręt to ship i vessel. W języku francuski navire to zarówno okręt wojenny, jak i statek handlowy. Natomiast Polski Kodeks Morski nie czyni rozróżnienia na statek i okręt.

23 Z uwagi na gwałtowną ewolucję stosunków międzynarodowych, zaczęto odczuwać pilną potrzebę tworzenia obok centrów przekładowych, ośrodków terminologicznych. Np. Koncern Siemens uruchomił obok serwisu przekładowego własny bank terminologiczny. Aby wspomóc swych tłumaczy, biura terminologiczne opracowują i publikują glosariusze, czyli zbiory terminów zaopatrzone w konteksty, stanowiące syntezę badań nad terminologią specjalistyczną.

24 Normalizacja, unifikacja, transnacjonalizacja terminologiczna Normalizacja – opracowanie i wprowadzenie obowiązujących jednolitych norm technicznych, procesów technologicznych, przepisów itp., czyli ich ujednolicenie lub standaryzację. Polega ona na ograniczeniu nieporozumień, wynikających z rozwijającego się dynamicznie nazewnictwa specjalistycznego.

25 Unifikacja- ( uniformizacja ) korygowanie terminologii niepoprawnej, takiej, która mogła być wynikiem procesu przekładu, działalności tłumaczeniowej lub nieodwoływania się do wartościowej dokumentacji oraz kreowanie słownictwa zgodnego z normami terminologicznymi i charakterem języka narodowego. Transnacjonalizacja – proces polegający na podejmowaniu działań, zmierzających do propagowania, popierania i przyspieszania procesu umiędzynarodowienia terminologii naukowej.

26 Międzynarodowa Organizacja Unifikacji Neologizmów Terminologicznych realizuje swe cele, polegające na popieraniu i propagowaniu procesu unifikacji i umiędzynarodowienia terminologii. Organizacja wychodzi z założenia, iż: 1. Poszanowanie dla tożsamości kulturowej każdego narodu jest podstawą prowadzonej działalności i przyczynia się do wzajemnego poznania i zbliżenia między narodami.

27 2. Język narodowy jest nienaruszalnym dziedzictwem kultury każdego narodu. Natomiast, terminologia specjalistyczna stanowi dziedzictwo nauki ogólnoświatowej i nie należy jej zaliczać do dziedzictwa tylko jednego narodu. 3. Umiędzynarodowienie terminologii specjalistycznej może ułatwić rozwój ekonomiczny wielu krajów, poprzez szybki dopływ i międzynarodową wymianę informacji.

28 4. Zdobycze nauki są wspólną własnością całej ludzkości. Aby wszyscy mogli korzystać ze światowego dorobku myśli ludzkiej, w poszczególnych językach narodowych powinny powstać zbiory terminologiczne. 5. Neologizmy powinny uzyskać formę uniwersalną w skali międzynarodowej i dopiero w takiej postaci wchodzić do obiegu poszczególnych języków. 6. Neologizmy powinny być w miarę możliwości upowszechniane w oryginalnym brzmieniu lub kształcie.

29 W. Doroszewski, językoznawca polski pisał,że: Terminologia naukowa powinna mieć charakter międzynarodowy w możliwie najrozleglejszej skali. Wznoszenie sztucznych przegród między nami a światem nikomu nie przynosi pożytku, a najmniej nam samym, bo nam przede wszystkim powinno zależeć, aby świat nas znał.

30 W farmaceutyce, medycynie i chemii najszybciej dokonuje się proces umiędzynarodowienia terminologii specjalistycznej. Polega on na przyjmowaniu nazewnictwa opartego na słownictwie łacińskim i greckim. Natomiast w komunikacji i handlu międzynarodowym przeważa na ogół słownictwo pochodzenia angielskiego.

31 Ogromne przyspieszenie i dynamika kontaktów międzynarodowych sprawiają, że tłumacze, często pod presją czasu, podają nowe, nieznane jeszcze we własnym języku terminy w brzmieniu oryginalnym, albo tworzą bez konsultacji ze specjalistami wyraz własny, nierzadką posługując się kalką językową. Takie terminy jak np. radar, by-pass albo się przyjmują na stałe, albo zostają usunięte i zastąpione terminami ukutymi na źródłosłowie narodowym. Przeciwnicy umiędzynarodowienia terminologii przestrzegają przed tym procesem, przypominając o istnieniu tzw. fałszywych przyjaciół.

32 Celem wszystkich badań terminologicznych jest wprowadzenie ładu terminologicznego. Nie można bowiem oddzielić terminologii od nauki i nauki od terminologii, nie można udoskonalić języka, nie doskonaląc nauki, z kolei nauka nie może rozwijać się bez udoskonalania języka.

33 W 1963 roku Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna powołała do życia Komitet Techniczny ISO, którego zadaniem było wypracowanie zasad dotyczących terminologii specjalistycznej. Przy tworzeniu i stosowaniu terminu należy pamiętać o oszczędności słowa oraz o tym, iż dążenie do zbytniej dokładności utrudnia bardzo często zrozumienie wyrazu. Tworząc i definiując nowe pojęcie, należy starannie ustalić jego zakres semantyczny i stosunek do istniejących pojęć w obrębie istniejącego systemu.

34 Termin nie powinien być określany za pomocą drugiego terminu, którego znaczenie zostało zdefiniowane za pomocą terminu pierwszego. Nie można uniknąć sytuacji, w której pewne terminy nie miałaby kilku znaczeń. Polisemia prowadzi jednak do niejasności, gdy znaczenia wyrazów są bardzo podobne i gdy pojęcia im odpowiadające należą do jednego systemu pojęć. Wówczas należy dokonać selekcji tych wyrażeń. Niektóre pozostawić w dziedzinach odległych od siebie a dla pozostałych stworzyć nowe wyrazy lub wyrażenia.

35 Gdy wyraz lub pojęcie jest od dawna znane i przyjęte przez świat naukowy, nie należy go zmieniać bez ważnego powodu i przekonania, iż zmiana ta zostanie powszechnie zaakceptowana. O zaleceniach ISO dobrze powinni pamiętać tłumacze, zanim przystąpią do pracy nad przekładem dzieła naukowo- technicznego.