DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA ZAJĘCIACH Z METODOLOGII EKONOMII,. 1.

Prezentacja na temat: "DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA ZAJĘCIACH Z METODOLOGII EKONOMII,. 1."— Zapis prezentacji:

1

2 DZIEŃ DOBRY! WITAM PAŃSTWA NA ZAJĘCIACH Z METODOLOGII EKONOMII,. 1

3 2 Ekonomia w Polsce w latach 1949-1989 jako pseudonauka

4 Bogusław Czarny podstawyekonomii@gmail.compodstawyekonomii@gmail.com EKONOMIA JAKO NAUKA EMPIRYCZNA - WYBRANE PROBLEMY Slajdy do wykładu są dostepne w serwisie internetowym : www.podstawyekonomii.pl/metodologia/.www.podstawyekonomii.pl/metodologia/ PLAN ZAJEC: I.CO TO JEST EKONOMIA ? 1. Ekonomia – nauka o gospodarowaniu. 2. Metoda ekonomii, czyli jak powstaje wiedza o gospodarowaniu. 3. Karl Popper i Imre Lakatos o metodologii nauki. II. OSOBLIWOŚCI EKONOMII JAKO NAUKI 1. Rola doświadczenia. 2. Ogólnikowość i niepewność prognoz. 3. Badanie zmienia badany proces. 4. Ekonomia a interesy. III. EKONOMIA W POLSCE W LATACH 1949-1989 JAKO PSEUDONAUKA 1. Nauka a pseudonauka. 2. Ekonomia w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej jako pseudonauka. 3. Funkcje pseudonauki. IV. CZY UPRAWIANIE EKONOMII POZYTYWNEJ JEST MOŻLIWE? 1. Ideał ekonomii wolnej od sądów wartościujących. 2. Metodologiczne sądy wartościujące. 3. Język ekonomisty a wartościowanie. 4. Polityka gospodarcza a sądy wartościujące. 5. Inne argumenty. V. NOWE PRĄDY W EKONOMII – PKB, HDI, HI. 1. Krytyka PKB jako miary dobrobytu. 2. Human Development Index. 3. Happiness Index. Warszawa, 26 kwietnia 2015

5 4 O tym, jak myślimy, czyli MASZYNA DO PRODUKCJI WIE- DZY…

6 5 O HISTORII EKONOMII W POLSCE

7 6 1. Co Państwo sądzą o opisanych w pracy On Economics in Poland in 1949-1989… wydarzeniach z historii ekonomii w Polsce? W szczególności, CO TE WYDARZENIA MAJĄ WSPÓLNEGO Z TEMATEM „OSOBLIWOŚCI EKONO- MII JAKO NAUKI”?

8 7 Te wydarzenia są dotyczącym Polski przykładem jednej z ważnych osobliwości ekonomii jako nauki. Chodzi miano- wicie o SILNY WPŁYW LUDZKICH INTERESÓW (MA- TERIALNYCH I NIEMATERIALNYCH) NA EKONOMIĘ. 1. Co Państwo sądzą o opisanych w pracy On Economics in Poland in 1949-1989… wydarzeniach z historii ekonomii w Polsce? W szczególności, co te wydarzenia mają wspólnego z tematem „Osobliwości ekonomii jako nauki”?

9 8 2. Proszę wskazać prawdopodobne związki przyczynowe łą- czące te zdarzenia z dzisiejszym stanem ekonomii w Polsce. 1. Co Państwo sądzą o opisanych w pracy On Economics in Poland in 1949-1989… wydarzeniach z historii ekonomii w Polsce? W szczególności, co te wydarzenia mają wspólnego z tematem „Osobliwości ekonomii jako nauki”? Te wydarzenia są dotyczącym Polski przykładem jednej z ważnych osobliwości ekonomii jako nauki. Chodzi miano- wicie o SILNY WPŁYW LUDZKICH INTERESÓW (MA- TERIALNYCH I NIEMATERIALNYCH) NA EKONOMIĘ.

10 9 2. Proszę wskazać prawdopodobne związki przyczynowe łą- czące te zdarzenia z dzisiejszym stanem ekonomii w Polsce. Pracownicy, którzy w 1949 r. zajęli miejsce przedwojennych profesorów i zaczęli decydować o działaniu instytutów badawczych i uczelni, przyznawaniu tytułów naukowych i polityce kadrowej, często byli niekompetentni i mieli inne cele, niż ustalanie prawdy o gospodarowaniu. Realizując swoje interesy, przez wiele dziesięcioleci organizowali kiepskie studia, pozorne badania, zatrudniali podobnych sobie, więc często także niekompetentnych i moty- wowanych pozapoznawczo, pomocników. Stopniowo przej- mując obowiązki pryncypałów, ci pomocnicy kontynuowali te działania. W ten sposób stworzone w 1949 r. instytucje od- twarzały się. W efekcie w Polsce zahamowane zostało gromadze- nie wiedzy prawdziwej o gospodarowaniu. Tak powstała obecna sytuacja, której częścią wszyscy jesteśmy.

11 10 3. Proszę wskazać prawdopodobne długookresowe skutki tych procesów.

12 11 3. Proszę wskazać prawdopodobne długookresowe skutki tych procesów. Oto, jak sądzę, najważniejsze skutki: a) Zasadnicze obniżenie poziomu badań ekonomicznych w Polsce w porównaniu ze stanem przed 1949 r. b) Zasadnicze obniżenie poziomu kształcenia ekonomistów w Polsce (np. na studiach doktoranckich z ekonomii). c) Niezaspokajanie zapotrzebowania gospodarki i społeczeń- stwa w Polsce na pracę ekonomistów. Chodzi np. o błędy polityki gospodarczej. Wpłynęło to m. in. na przebieg i skutki przebudowy polskiej gospodarki po 1990 roku.

13 12

14 13 I. CO TO JEST "PSEUDONAUKA”?

15 14 Pseudonauka to działalność (lub powstała dzięki niej wie- dza), które naraz: 1) Odwołują się do pewnej ogólnej teorii. 2) Udają naukę. 3) Nie są nauką. Zrozumienie warunku (3) wymaga podania tzw. KRYTE- RIUM DEMARKACJI nauki i nienauki.

16 15 KRYTERIUM DEMARKACJI NAUKI I NIENAUKI. 1. Kryterium demarkacji – Merton (uniwersalizm, komu- nizm, zbiorowa kontrola i bezinteresowność, zorganizowany sceptycyzm). 2. Kryterium demarkacji – Popper. 3. Kryterium demarkacji – Lakatos. 4. Kryterium demarkacji – Thagard.

17 16 PO PIERWSZE, aspirujące do prawdy twierdzenia są oce- niane wedle kryterium adekwatności empirycznej i logicznej, a i ich akceptacja nie zależy od cech ich zwolenników (ang. UNIVERSALISM). PO DRUGIE, twierdzenia akceptowane przez naukę są wspólną własnością naukowców i nie mogą zostać przez nikogo zawłaszczone, co przyczynia się do postępu nauki (ang. COMMUNISM). PO TRZECIE, naukowe twierdzenia podlegają zbiorowej kontroli, więc są wolne od wpływu ludzkich interesów (ang. DISINTERESTEDNESS). PO CZWARTE, nauka weryfikuje przekonania ważne z punktu widzenia innych instytucji takich jak religie i ideo- logie (ang. ORGANIZED SCEPTICISM). 1. Kryterium demarkacji – Merton (warunki konieczne naukowości wiedzy: uniwersalizm, komunizm, zbiorowa kontrola i bezinteresowność, zorganizowany sceptycyzm).

18 17 Popper koncentruje uwagę nie na zachowaniach naukow- ców, a na cechach wiedzy naukowej. Wiedzą naukową są tylko falsyfikowalne twierdzenia, które oparły się wielu próbom zaprzeczenia. 2. Kryterium demarkacji – Popper

19 18 Programy badawcze degenerują się, jeśli teorie są zmieniane ad hoc, tylko w celu wyjaśnienia anomalii. Bywają wtedy nazywane pseudonauką. 3. Kryterium demarkacji – Lakatos

20 19 Degenerujący się program badawczy można uznać za pseu- donaukę dopiero wtedy, kiedy jego zwolennicy: 1. Przestają dążyć do wyjaśnienia obserwacyjnych anomalii. 2. Ignorują niewygodne fakty. 3. Nie próbują oceniać go SRP na tle innych programów. 4. Kryterium demarkacji – Thagard.

21 20 CO TO JEST „PSEUDONAUKA” - PODEJŚCIE WIELO- KRYTERIOWE: Wielu autorów zaniechało prób wskazania warunków ko- niecznych i wystarczających pseudonaukowości. Zadowalają się wyliczeniem typowych cech (identyfikatorów) pseudona- uki. Im jest ich więcej, tym bliższa pseudonauce jest działal- ność lub wiedza.

22 21 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zdarzeń. 5. Niedostateczne potwierdzenie teorii wynikami obserwacji. 6. Natura pseudonaukę powoduje, że łatwo jest ją uzgodnić z różnymi zdarzeniami. 7. Obrona teorii za pomocą hipotez ad hoc. Scharakteryzujmy bliżej te Derksena cechy pseudo- nauki…

23 22 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. Tak oto Derksen opisuje poglądy Zygmunta Freuda, twórcy psychoanalizy. TYLKO WTAJEMNICZENI, czyli poddani psychoanalizie, MOGĄ – jeśli zdołają przezwyciężyć własne ograniczenia − WIDZIEĆ PRAWDĘ. Wtajemniczenie uwalnia od uprzedzeń i od nerwic (Freud pisze, że sam osiągnął taki stan dzięki autopsychoanalizie). Przeciwnicy psychoanalizy nie dostrzegają dziecięcej seksualności, bo stłumili własną dziecięcą seksual- ność. NIEWTAJEMNICZENI NIE ROZUMIEJĄ TEORII, WIĘC NIE MOGĄ BYĆ JEJ KRYTYKAMI. Derksen twierdzi też, że wtajemniczenie często skutkuje NIEMAL RELIGIJNĄ ŻARLIWOŚCIĄ PSEUDONAUKOW- CÓW.

24 23 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. Derksen pisze, że PSEUDONAUKOWCY WIERZĄ W WAŻ- NOŚĆ WŁASNEJ TEORII. Freud twierdził, że jego teorie wy- jaśniają codzienne życie człowieka, jego sny, nerwice, religię, powstawanie mitów, bajek, tworzenie kultury, a nawet przejęzyczenia.

25 24 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. Derksen opisuje Freuda metody: wolnych skojarzeń, analizy symboli sennych i interpretacji snów. Metodę wolnych skojarzeń można stosować tak długo, aż w odpowiedziach pacjenta nie pojawią się pożądane seksualne skojarzenia. Metoda analizy symboli zapewniała dowolność interpretacji śnionych scen. Metoda interpretacji snów gwarantowała swobodę interpretacji, tym razem całych snów. METODY TE ZWYKLE UMOŻLIWIAŁY ODKRYCIE DOTYCZĄCYCH PŁCIOWOŚCI RZEKOMYCH ZDARZEŃ Z DZIECIŃSTWA PACJENTA, DECYDUJĄCYCH JAKOBY O JEGO PÓŹNIEJSZYCH ZACHOWANIACH.

26 25 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zdarzeń. Derksen opisuje Freuda ARBITRALNE INTERPRETACJE zachowań pacjentów (np. ich seksualnych upodobań, wspom- nień, fragmentów snów, skojarzeń itp.). Wedle Freuda te za- chowania w spektakularny sposób uzupełniały się, wiązały się w logiczną całość, rzekomo potwierdzając koncepcję psycho- analityka. Jednakże – co Freud pomijał – ZDARZENIA TE MOŻNA BYŁO WYJAŚNIĆ ALTERNATYWNIE. Derksen: „[t]o okulary, przez które Freud patrzy na fakty, a także luźne reguły interpretacji, spowodowały pojawie- nie się tych spektakularnych związków”.

27 26 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zdarzeń. 5. Niedostateczne potwierdzenie teorii wynikami obserwacji. Derksen: Zwolennicy teorii Freuda nie mogą się pochwalić większym odsetkiem terapeutycznych sukcesów niż zwolennicy koncepcji alternatywnych.

28 27 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zdarzeń. 5. Niedostateczne potwierdzenie teorii wynikami obserwacji. 6. Natura pseudonaukę powoduje, że łatwo jest ją uzgodnić z różnymi zdarzeniami. Derksen: W przypadku psychoanalizy wyniki obserwacji silnie zależą od poglądów obserwatora. Zapewnia to OPARTA NA DOMNIE- MANIACH METODA USTALANIA ZNACZENIA SNÓW PACJENTA. W efekcie niemal każdy niezgodny z teorią wynik obserwacji może zostać zmieniony, w celu usunięcia tej niezgodności.

29 28 PRZYKŁAD – ANTHONY DERKSEN: „7 GRZECHÓW PSEUDONAUKI” 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zdarzeń. 5. Niedostateczne potwierdzenie teorii wynikami obserwacji. 6. Natura pseudonaukę powoduje, że łatwo jest ją uzgodnić z różnymi zdarzeniami. 7. Obrona teorii za pomocą hipotez ad hoc. W przypadku psychoanalizy hipotezą ad hoc, ratującą teorię przed falsyfikacją, często bywa hipoteza o stłumieniu emocji. Jest tak w przypadku terapii Małego Hansa, do której Freud często odwołuje się, aby uzasadnić tezę, że kompleks Edypa stanowi istotę psychozy. Otóż zdaniem terapeuty czteroipółletni Mały Hans zazdrości ojcu, że ten może kochać się z matką. Przez kilka tygodni dziecko uparcie wypiera się swoich uczuć. FREUD TWIERDZI JEDNAK, ŻE DA SIĘ TO ŁATWO ZRO- ZUMIEĆ: HANS STŁUMIŁ TE EMOCJE. Dopiero w wyniku długotrwałej presji Mały Hans „wyznaje” rzekome pragnienia.

30 29 II. CZY EKONOMIA W POLSCE W LATACH 1949-1989 BYŁA PSEUDONAUKĄ W SENSIE MERTONA? 1. Upadek ideału prawdy (niespełnienie warunku UNIWER- SALIZMU). 2. Zanik krytyki naukowej (niespełnienie warunku zbioro- wej kontroli). 3. Zaburzona selekcja teorii i twórców (niespełnienie warun- ku sceptycyzmu). Jakie są argumenty na rzecz tych tez?

31 30 1. Upadek ideału prawdy (niespełnienie warunku UNIWER- SALIZMU). a) "Partyjność" nauki. Emil Adler w artykule opublikowanym w wydawanej przez Polską Akademię Nauk (PAN) „Nauce Polskiej” ogłosił zasadę „partyjności nauki”. Adler twierdził, że celem filozofii i nauki (w tym ekonomii) nie jest prawda, lecz agitacja. Adler pisał, że : „[P]ostulat partyjności apeluje o jasne opowiedzenie się, po czyjej stronie staje filozof i uczony, po stronie wojny i imperializmu czy też po stronie socjalizmu i pokoju” i że: „Partyjność (...) nauki polega na jej udziale w walce o podstawowe cele socjalizmu, o wolność, pokój i budownictwo socjalistyczne”.

32 31 1. Upadek ideału prawdy (niespełnienie warunku UNIWER- SALIZMU). a) "Partyjność" nauki. b) Gwałtowne zmiany poglądów polskich ekonomistów. c) Głoszenie przez nich jawnej nieprawdy.

33 32 1. Upadek ideału prawdy (niespełnienie warunku UNIWER- SALIZMU). a) "Partyjność" nauki. b) Gwałtowne zmiany poglądów polskich ekonomistów. c) Głoszenie przez nich jawnej nieprawdy. 2. Zanik krytyki naukowej (niespełnienie warunku ZBIO- ROWEJ KONTROLI). a) System bodźców promował zgodność poglądów z oficjalną doktryną. b) Brak dostępu do informacji. c) "Wielostopniowa" cenzura.

34 33 Na przykład, regulamin organizacyjny „Polgosu” z 1949 r. stwierdzał, że Redaktor Polityczny: „Czuwa nad właściwym kierunkiem politycznym w pro- cesie wydawniczym przedsiębiorstwa. Analizuje i opiniu- je pod względem politycznym: -całość tematycznych planów wydawniczych, -konspekty prac złożonych w redakcjach, - prace nadesłane przez autorów i tłumaczy, -programy serii wydawnictw książkowych, oraz - plany tematyczne poszczególnych czasopism. Czuwa nad czystością polityczną wydawnictw. Opraco- wuje tematykę szkolenia ideologicznego pracowników redakcyjnych”.

35 34 1. Upadek ideału prawdy (niespełnienie warunku UNIWER- SALIZMU). a) "Partyjność" nauki. b) Gwałtowne zmiany poglądów polskich ekonomistów. c) Głoszenie przez nich jawnej nieprawdy. 2. Zanik krytyki naukowej (niespełnienie warunku ZBIO- ROWEJ KONTROLI). a) System bodźców promował zgodność poglądów z oficjalną doktryną. b) Brak dostępu do informacji. c) "Wielostopniowa" cenzura. 3. Zaburzona selekcja teorii i twórców (niespełnienie warun- ku SCEPTYCYZMU). a) Niepowstawanie teorii konkurencyjnych. b) Niewłaściwe kryteria awansów.

36 35 PRZYKŁAD: Po marcu 1968 r. na polskich uczelniach (m.in. ekonomicz- nych) utworzono stanowisko docenta, o które mogli się ubie- gać doktorzy bez habilitacji. Umożliwiło to obsadzenie zwolnionych w wyniku czystek sta- nowisk wskazanymi przez uczelniane organizacje PZPR pra- cownikami zasłużonymi w czasie tych wydarzeń, co było formą ich wynagrodzenia. „Marcowi docenci” mieli m.in. gwarantować polityczną po- prawność nauczania.

37 36 III. CZY EKONOMIA W POLSCE W LATACH 1949-1989 BYŁA PSEUDONAUKĄ W SENSIE DERKSENA? 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. 2. Przekonanie o ważności teorii. 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zdarzeń. 5. Niedostateczne potwierdzenie teorii wynikami obserwacji. 6. Natura pseudonauki powoduje, że łatwo jest ją uzgodnić z różnymi zdarzeniami. 7. Obrona teorii za pomocą hipotez ad hoc.

38 37 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. W Polsce wtajemniczonymi byli marksiści. Akt wtajemnicze- nia miał wiele form. Chodziło zwykle o zaangażowanie na rzecz komunizmu przed i w czasie II wojny światowej wsparte choćby krótkimi studiami ekonomii np. w ZSRR. Potem wtajemniczeni wtajemniczali uczniów, czemu na początku lat 50. XX w. służyły m.in. programy aspirantury przy Katedrze Ekonomii Politycznej w IKKN (później INS), w SGPiS i w Związku Radzieckim (ZSRR).

39 38 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. Nieistotność krytyki ekonomii politycznej przez niewtajem- niczonych została zagwarantowana dzięki odrzuceniu całej zachodniej ekonomii. Na otwarciu Zjazdu Ekonomistów w grudniu 1950 r. Oskar Lange mówił: „Aby móc wykonać stojące przed nią zadania, polska nauka ekonomiczna musi stać się nauką marksistowsko- leninowską. W tym celu musi bez reszty przezwyciężyć przeżytki burżuazyjnej myśli (...)”.

40 39 1. Przekonanie, że tylko wybrani mogą dostrzec prawdę. Opisem tego „przezwyciężania” zajął się główny referent zjazdu Włodzimierz Brus: „[N]ajcharakterystyczniejszą cechą minionego okresu (…) w dziedzinie nauk ekonomicznych była ostra walka marksistowsko-leninowskiej teorii ekonomicznej przeciw fałszywym teoriom burżuazyjnym”. Jako przykład „fałszywych teorii burżuazyjnych” Brus wskazywał m.in. pracę „ultrareakcyjnych amerykańskich przedstawicieli behavioryzmu w ekonomii”, Johna von Neumanna i Oskara Morgensterna Theory of Games and Economic Behaviour z 1944 r.

41 40 2. Przekonanie o ważności teorii. Ekonomiści polityczni w Polsce byli przekonani o ważności ekonomii. PO PIERWSZE, ich zdaniem czynniki ekonomiczne są motorem ewolucji społeczeństw ku komunizmowi. Np., w Ekonomii politycznej Lange, nawiązując do Józefa Stalina, głosił istnienie tzw. prawa postępującego rozwoju sił wytwór- czych. Społeczeństwa gospodarujące rozwijają się nieustan- nie, a rozwój ten prowadzi je, przez kolejne szczeble, do soc- jalizmu.

42 41 2. Przekonanie o ważności teorii. Ekonomiści polityczni w Polsce byli przekonani o ważności ekonomii. PO DRUGIE, zdaniem marksistów czynniki ekono- miczne determinują niemal każdy szczegół życia społeczne- go. Stanisław Kozyr-Kowalski: „[M]otywy specyficznie ekonomiczne odznaczają się siłą poz- walającą im warunkować i przekształcać nie tylko sposób, ale i treść zaspokajania potrzeb i preferencji kulturowych, nie wyłą- czając ich najbardziej subiektywnych aspektów. Pośredni wpływ stosunków społecznych, instytucji i grup rządzonych przez interesy materialne rozciąga się (często nieświadomie) na wszystkie bez wyjątku sfery kultury i obejmuje nawet najbar- dziej subtelne odcienie uczuć estetycznych i religijnych”.

43 42 3. „Magiczna” metoda gromadzenia wyników obserwacji. Polscy ekonomiści polityczni mieli własną „magiczną” me- todą tworzenia podstawy empirycznej dla swoich teorii. Cho- dzi np. o ukrywanie lub ignorowanie wyników obserwacji.

44 43 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zda- rzeń. Przykładem jest twierdzenie, że społeczeństwa rozwijają się, przechodząc przez kolejne „formacje społeczne”: od wspól- noty pierwotnej przez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm do socjalizmu i komunizmu (zob. Lange: prawo postępują- cego rozwoju sił wytwórczych). Od tysiącleci technologia rozwija się nieustannie, o czym świadczą niezliczone, coraz to nowe, ulepszenia techniczne i organizacyjne. Rozwój technologii wymusza z kolei umożliwiające dalszy postęp techniczny zmiany sposobu zorganizowania gospo- darki i całego społeczeństwa (młyn stwarza feudalizm, a ma- szyna parowa – kapitalizm).

45 44 4. Przecenianie pozornie spektakularnych związków zda- rzeń. Taka wizja historii gospodarczej miała konkurentów, np. w postaci Maxa Webera, przemilczanej przez ekonomistów po- litycznych, koncepcji RATIONALISIERUNG. Marksistowscy ekonomiści uogólnili doświadcze-nia tylko niektórych krajów europejskich, pomijając losy in-nych społeczeństw.

46 45 5. Niedostateczne potwierdzenie teorii wynikami obserwacji Przykładem braku bazy empirycznej dla czynionych uogól- nień są twierdzenia ekonomistów politycznych o wartości, wartości dodatkowej i wyzysku robotników przez kapitalis- tów. Tez tych nie da się ani potwierdzić ani sfalsyfikować. Przyczyną jest nieempiryczność takich terminów jak „spo- łecznie niezbędny czas pracy” lub „wartość dodatkowa”.

47 46 6. Natura pseudonauki powoduje, że łatwo jest ją uzgodnić z różnymi zdarzeniami Przykładem jest teza, że konflikty społeczne w krajach real- nego socjalizmu mają „nieantagonistyczny charakter”, z po- wodu „społecznej własności środków produkcji”. W krajach o prywatnej własności środków produkcji te konflikty mają zaś – rzekomo –„antagonistyczny charakter”. Umożliwiało to uznanie KAŻDEGO konfliktu społecznego w krajach realnego socjalizmu za nieantagonistyczny, ułatwia- jąc radzenie sobie z anomaliami obserwacyjnymi, czyli m.in. bagatelizowanie masowych i krwawych protestów ludności. To sama treść teorii (czyli w tym przypadku klasyfikacja ro- dzajów konfliktów społecznych na antagonistyczne i nieanta- gonistyczne) umożliwia pożądaną interpretację wyników ob- serwacji.

48 47 7. Obrona teorii za pomocą hipotez ad hoc Dobrym przykładem jest karykaturalny, gdyż ewoluujący w warunkach upadku ideału prawdy i braku krytyki naukowej peerelowski odpowiednik Lakatosa SRP w postaci Langego i jego epigonów DYSKUSJI O RACJONALNOŚCI GOSPO- DAROWANIA. Kolejne hipotezy ad hoc służyły uczestnikom tej debaty do obrony teorii przed mnożącymi się anomaliami obserwacyj- nymi, które zagrożeni kompromitacją dyskutanci stopniowo uwzględniali. Efektem była zaskakująca ewolucja „programu”, w wyniku której TEORIA PRZYJĘŁA W KOŃCU FORMĘ WŁAS- NEGO ZAPRZECZENIA. * Zob. B. Czarny (2014), Max Weber, Oskar Lange i epigoni o racjonalności gospodarowania (ekonomia w państwie totalitar- nym), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa].

49 48 IV. DODATKOWE ARGUMENTY, KOMENTARZ DODATKOWE ARGUMENTY 1. Wiara zwolenników pseudonauki w ostateczny autory- tet. 2. Odrzucenie przez zwolenników pseudonauki konku- rencyjnych teorii. 3. Perswazyjny język pseudnauki.

50 49 KOMENTARZ 1. Przejście od nauki do pseudonauki jest stopniowalne, a w ramach pseudonauki mogą pracować naukowcy. 2. O niezmiennej naturze ekonomii politycznej w całym okresie PRL (prymat marksizmu, cenzura, zaburzenia selekcji teorii i ludzi, indoktrynacja, nikły dorobek tej ekonomii).

51 50 V. FUNKCJE PSEUDONAUKI. 1. Dostarczanie wiedzy prawdziwej. 2. Proste wyjaśnianie złożonych zjawisk. 3. Legitymizacja władzy. 4. Zaspokajanie interesów twórców.

52 51 1. DOSTARCZANIE WIEDZY PRAWDZIWEJ Na przykład Wagener pisze: „Ekonomia w krajach komunistycznych nie wniosła do nauki ekonomii na świecie żadnego nowego i ważnego spostrzeżenia, twierdzenia, prawa czy sporu, o których powinni wiedzieć wszyscy studenci ekonomii”. Jednocześnie jednak dodaje, że: „[T]rwałym efektem prac 'reformatorów' jest dziś wiedza o wadach gospodarki nakazowo-rozdzielczej i rynkowego socjalizmu typu jugosłowiańskiego, ciekawa (…) dla niewielu historyków gospodarczych” (tłumaczenie − B.Cz.).

53 52 2. PROSTE WYJAŚNIANIE ZŁOŻONYCH ZJAWISK Na przykład, wielu polskich ekonomistów politycznych są- dziło, że prywatna własność przedsiębiorstw i zawłaszczanie tzw. wartości dodatkowej są przyczyną wyzysku robotników w wielu społeczeństwach. Koncepcja ta oferowała proste wyjaśnienie spektakularnych wyników obserwacji (np. dużych różnic dochodów, pow- szechnego ubóstwa w społeczeństwie).

54 53 Podobnie, dla wielu kolegów ekonomistów z IKKN opinie aspiranta IKKN Józefa Kielskiego, wyznaczonego przez partię na następcę represjonowanego profesora Wincentego Stysia we Wrocławiu, że: „Gospodarkę elektryczną Polski burżuazyjno-obszarni- czej cechowała głęboka tendencja do zastoju i gnicia”. i dalej: „Tendencja do zastoju i gnicia, właściwa współczesnemu kapitalizmowi, wypływa z konfliktu, istniejącego już od dłuższego czasu we wszystkich krajach kapitalistycznych między współczesnymi siłami wytwórczymi a kapitalistycznymi stosunkami produkcji”, były zapewne satysfakcjonującą diagnozą i wyjaśnieniem stanu przemysłu elektroenergetycznego w Polsce w latach 1918−1939.

55 54 3. LEGITYMIZACJA WŁADZY Zgodnie z popularną w Polsce w latach 1949−1989, zasadą „partyjności nauki” celem ekonomistów nie była prawda, lecz agitacja na rzecz partii komunistycznej. Józef Nowicki podaje sugestywny przykład prak- tycznej interpretacji zasady partyjności nauki w czasach PRL. Nowicki wspomina partyjnego dygnitarza, który wy- jaśniał ekonomiście politycznemu z najważniejszej peerelow- skiej uczelni ekonomicznej, warszawskiej SGPiS: „[W]y nie jesteście od tego, żeby mi radzić, ale od tego, żeby wyjaśniać, że to co robię, robię najlepiej”.

56 55 4. ZASPOKAJANIE INTERESÓW TWÓRCÓW Przykładem jest grupa doktorantów Edwarda Lipińskiego, która opanowała uczelnie ekonomiczne na przełomie lat 40. i 50. XX w. (Włodzimierz Brus, Bronisław Minc, Zygmunt Wyrozembski, Maksymilian Pohorille, Józef Zawadzki, Se- weryn Żurawicki). To o członkach tej grupy profesor „sta- rej” SGH w Warszawie Jan Drewnowski pisał „żaden z nich nie miał kwalifikacji akademickich”. W PRL nie przeszko- dziło im to w oszałamiających karierach. Dotyczy to również wychowanków tego pierwszego rzutu polskich ekonomistów politycznych, wśród których najważniejsze grupy stanowili wspomniani już aspiranci IKKN (INS) i aspiranci SGPiS.