WYKŁADNIA PRAWA PODATKOWEGO Prof. dr hab. Bogumił Brzeziński

Prezentacja na temat: "WYKŁADNIA PRAWA PODATKOWEGO Prof. dr hab. Bogumił Brzeziński"— Zapis prezentacji:

1 WYKŁADNIA PRAWA PODATKOWEGO Prof. dr hab. Bogumił Brzeziński

2 CZĘŚĆ I WYKŁADNIA JĘZYKOWA W PRAWIE PODATKOWYM oooO0Oooo

3 Wykładnia językowa - podstawowe znaczenie we wszystkich dziedzinach prawa. * Nie ma możliwości pominięcia wykładni językowej. * Istnieje możliwość (w określonych warunkach): - modyfikacji rezultatów wykładni językowej, - pominięcia rezultatów wykładni językowej.

4 WYKŁADNIA JĘZYKOWA = odkodowywanie treści norm prawnych z tekstu aktu normatywnego w oparciu o zasady, użyte do ich zakodowania. Założenie: tekst = nośnik treści Wykładnia: - językowa? - gramatyczna? - literalna?

5 Przyczyny prymatu wykładni językowej
Przyczyna obiektywna: język nośnikiem informacji o normach prawnych Przyczyna subiektywna: wykładnia językowa umacnia pewność prawa i bezpieczeństwo prawne obywateli. [Prawo podatkowe]: - art. 84 Konstytucji - metoda samoobliczania podatku

6 Wykładnia językowa: - punktem wyjścia wykładni prawa, zakreśla jej granice. Możliwy sens słów i zwrotów jest barierą procesów wykładni, a jej przekroczenie prowadzi do rozstrzygnięcia interpretacyjnego contra legem.

7 Założenia wykładni językowej
Założenia wykładni językowej. Z wykładnią językową wiąże się szereg znanych standardów interpretacyjnych, takich jak: 1) odróżnianie przepisu prawnego od normy prawnej, 2) rozumienie przepisu w taki sposób, aby żaden jego fragment nie stawał się zbędny, 3) domniemanie języka powszechnego.

8 Teza: podstawowe znaczenie wykładni językowej w prawie podatkowym...
Argumenty: - ustawa (tekst) – źródłem prawa... relatywnie wysoka przewidywalność rezultatów... ... a w konsekwencji: wysoki stopień bezpieczeństwa prawnego obywatela... redukcja ryzyka podatkowego (ważne w działalności gospodarczej).

9 Rodzaje języka: Język powszechny: język etniczny w jego zasadniczej postaci. Inne rodzaje języka: - języki specjalistyczne, wykształcone w poszczególnych dziedzinach życia społecznego, - gwary, - slangi.

10 Naturalne cechy języka powszechnego: - wieloznaczność terminów i zwrotów, - nieostrość terminów i zwrotów. Obok wieloznaczności słów znaczenie ma także budowa i sposób łączenia zdań, z których tworzy się przepisy prawa. Zastosowanie określonych spójników i znaków przestan- kowych nadaje znaczenie przepisowi.

11 Język – ale jaki? - język prawny: TAK Pozostaje problem znaczenia wyrażeń użytych w tekście aktu normatywnego, ale niedosta- tecznie tam określonych... ...stąd potrzeba sięgania do innych języków. Język: - powszechny (etniczny): TAK - prawniczy: DYSKUSYJNE - specjalistyczny: WYJĄTKOWO

12 Koncepcja pierwszeństwa znaczeń języka prawniczego wobec znaczeń języka powszechnego
Istota koncepcji – brak definicji w języku prawnym upoważnia do szukania w pierwszej kolejności znaczeń w jezyku prawniczym (a dopiero w dalszej kolejności – w języku powszechnym). Istotny warunek – jednomyślość poglądów… Zalety – wykorzystanie dorobku doktryny i judykatury Wady – koncepcja uzasadniona na gruncie poszczegól- nych gałęzi, – koncepcja trudna do akceptacji w prawie podat- kowym gdzie rozbieżność poglądów bywa zasadą…

13 Interpretacja językowa jest interpretacją wielowarstwową - uwzględnia znaczenie pojedynczych wyrazów tekstu prawnego, jak i jego bardziej złożonych struktur. Interpretacja językowa: - znaczenie słów, -znaczenie zwrotów, [„otrzymanie nieodpłatnego świadczenia”] - znaczenie zdań, - znaczenie zespołów zdań.

14 Stopień związania wykładnią językową:
5 przypadków wiązania “mocnego” : - gdy przepis zawiera definicję, - przepis zawierający wyrażenie zdefiniowane, - przepis kompetencyjny, - groźba pogorszenia sytacji prawnej jednostki, - przepis określający wyjątek od zasady. W tych wypadkach odstępstwo od wykładni językowej możliwe wówczas tylko, gdyby zagrażała ona szczególnie ważnym wartościom!!

15 Odejście od rezultatów interpretacji językowej możliwe w czterech sytuacjach: ) gdy nie dostarcza ona rezultatów jednoznacznych [ = potrzeba wyboru…] 2) gdy jej rezultaty są jednoznaczne, ale stoją w zasadniczej sprzeczności z hierarchią wartości interpretatora, takich np. jak sprawiedliwość czy pewność prawa 3) gdy daje rezultaty absurdalne 4) gdy istnieje luka w prawie

16 Wykładnia językowa a pozajęzykowe. rodzaje wykładni prawa
Wykładnia językowa a pozajęzykowe rodzaje wykładni prawa. Rodzaje (metody) pozajęzykowe wykładni: - wykładnia systemowa, - wykładnia celowościowa, - wykładnia funkcjonalna, - wykładnia historyczna, - wykładnia porównawcza

17 Dopuszczalność, zakres oraz waga metod pozajęzykowych wykładni prawa uzależnione od przyjętej przez interpretatora koncepcji wykładni prawa. Dwie podstawowe koncepcje wykładni prawa: - koncepcja klaryfikacyjna, - koncepcja derywacyjna.

18 [clara non sunt interpretanda]
Koncepcja klaryfikacyjna [clara non sunt interpretanda] - zakłada ograniczenie aktywności interpretacyj- nej do ustalenia znaczenia tekstu prawnego w oparciu o reguły wykładni językowej i na poprze- staniu na jej rezultatach w sytuacji, gdy rezultaty te są jednoznaczne. - też w sytuacji, gdy rezultaty wykładni językowej są sprzeczne z podstawowymi wartościami systemu prawa. Inne metody - stosowane dopiero wówczas gdy brak jednoznacznych rezultatów wykładni języko- wej. .

19 Koncepcja derywacyjna
Koncepcja derywacyjna [interpretatio cessat in claris] - zakłada konieczność prowadzenia wykładni do momentu uzyskania pełnej jasności co do treści normy prawnej, nie poprzestając na interpretacji językowej i stosując wszystkie możliwe metody wykładni prawa. Współcześnie koncepcję derywacyjną uznaje się za bardziej wartościową.

20 ALGORYTM INTERPRETACJI 1) Punktem wyjścia w procesie ustalanie treści normy prawnej - rekonstrukcja normy prawnej z tekstu prawnego przy użyciu wykładni języko- wej. 2) Niezależnie od tego, czy rezultaty wykładni językowej będą jednoznaczne czy też wielo- znaczne - niezbędne jest w każdym wypadku dokonanie wykładni metodami pozajęzykowymi. 3) Ocena i zważenie całości wskazówek inter- pretacyjnych daje podstawę do podjęcia osta- tecznej decyzji interpretacyjnej.

21 Sytuacja I JEŻELI: a) rezultaty wykładni językowej są jednoznaczne, i jednocześnie b) rezultaty osiągnięte innymi metodami potwierdzają prawidłowość wykładni językowej, TO: c) przyjmuje się rezultaty wykładni językowej

22 Sytuacja II JEŻELI: a) wykładnia językowa prowadzi do rezultatów jednoznacznych, a jednocześnie b) wykładnia pozajęzykowa prowadzi do rezultatów odmiennych, TO c) przyjmuje się rezultaty wykładni językowej bądź pozajęzykowej w zależności od wagi, jednoznacz- ności i spójności argumentów z zakresu wykładni pozajęzykowej.

23 Sytuacja III JEŻELI… a) wykładnia językowa prowadzi do rezultatów wieloznacznych (tj. uprawnione są co najmniej dwie możliwości interpretacyjne), TO: b) metody wykładni pozajęzykowej pozwalają zazwyczaj na potwierdzenie jednych, a wyklucze- nie innych rezultatów wykładni językowej Jeżeli stworzone na gruncie wykładni językowej warianty interpretacyjne są względnie równorzędne, to uzasadniony będzie wybór tego spośród nich, która zyska największe "wsparcie" na gruncie innych metod wykładni prawa.

24 Sąd Najwyższy: „Priorytet wykładni językowej można byłoby zaakceptować jedynie w warunkach dużej spójności systemu prawa i dyscypliny legislacyjnej ustawodawcy. Polski system prawa tych warunków nie spełnia, przez co wykładnia językowa dawać musi wyniki niepewne. Musi w związku z tym być wspierana wykładnią systemową i funkcjonalną.” Wyrok SN z 20 czerwca 1995 r. (III ARN 22/95).

25 Sąd Najwyższy: „Wykładnia gramatyczno-językowa jest tylko jednym ze sposobów wykładni, a wnioski z niej płynące mogą być mylące i prowadzić do rezultatów merytorycznie błędnych, niezgodnych z intencjami ustawodawcy, a czasami do rezultatów niesprawie- dliwych i krzywdzących. Dlatego też musi być ona uzupełniona wnioskami płynącymi z zastosowania innych rodzajów wykładni: historycznej, systemowej, funkcjonalnej, logicznej, a wreszcie - jeśli nie przede wszystkim - celowościowej. Wyrok SN z r. (III ARN 84/92)

26 NSA: brak jednolitego stanowiska w sprawie metod wykładni i ich wzajemnej relacji Deklaracje: wykładnia przepisów podatkowych powinna być dosłowna, a preferowaną metodą wykładni jest wykładnia gramatyczna. Praktyka orzecznicza: daleko posunięte zróżnicowanie.

27 Typowe przyczyny błędów wykładni językowej
Typowe przyczyny błędów wykładni językowej. 1) Wadliwa ocena zakresu znaczeniowego pojęcia. 2) Błąd pars pro toto - ustalanie treści normy prawnej. w oparciu o fragment przepisu, a nie całą jego treść. 3) Przyjmowanie wartościujących założeń pozateksto- wych. 4) Dokonywanie reasumpcji rezultatów wykładni językowej przez pryzmat intencji podatnika. 5) Wyciąganie wniosków z przepisu regulującego skutki działania określonej instytucji prawnej, co do jej istnienia. 6) Schematyzm myślenia.

28 PODSUMOWANIE I. Trzy podstawowe problemy stosowania wykładni językowej: 1) problem relacji między wykładnią językową oraz innymi rodzajami wykładni, 2) problem wpływu czynników pozatekstowych na wybory interpretacyjne, 3) problem luk w prawie cd.

29 . PODSUMOWANIE II. Ogólna prawidłowość: praktyczne znaczenie wykładni językowej jest tym większe, im bardziej jej rezultaty, w konkretnym przypadku są zgodne z hierarchią wartości przyjętą przez interpretatora. Duży stopień zgodności rezultatów wykładni językowej z cenionymi wartościami przesądza w konkretnym wypadku o wadze tej metody i ogranicza znaczenie innych metod. cd.

30 PODSUMOWANIE III. Ogólna prawidłowość: Gdy wykładnia języko- wa prowadzi do wniosków trudnych do zaakcepto- wania ze względu na przyjętą hierarchię wartości, - istnieje skłonność do podejmowania decyzji interpretacyjnych w oparciu o pozajęzykowe metody wykładni i do uwzględniania czynników poza tekstowych w procesie interpretacji rośnie, - co prowadzi w skrajnych wypadkach nawet do rozstrzygnięć contra legem Koniec.

31 CZĘŚĆ II DEFINICJE W PRAWIE PODATKOWYM oooO0Oooo

32 Definiowanie pojęć - sposobem precyzowania znaczeń wyrazów i zwrotów w tekstach praw- nych. Szerokie rozumienie definicji - każde zdanie, równoważnik zdania i zwrot precyzujący znaczenie nazwy (zakres pojęcia) Teoria prawa: definicje ustawowe budowane są na użytek konkretnej dziedziny prawa, a nawet konkretnego aktu normatywnego. Współcześnie - nasilenie zjawiska korzystania z definicji w legislacji.

33 RODZAJE DEFINICJI a) definicje projektujące i regulujące
RODZAJE DEFINICJI a) definicje projektujące i regulujące. Definicja projektująca - wprowadza nowe znaczenie terminu. Definicja regulująca - utrwala jedno, bądź jedno z wielu znaczeń danego terminu, dotychczas istniejących (c.d.)

34 RODZAJE DEFINICJI (cd. ) b) definicje merytoryczne oraz techniczne
RODZAJE DEFINICJI (cd.) b) definicje merytoryczne oraz techniczne Definicja "merytoryczna" (inaczej – intrajęzy- kowa) - celem jest wyróżnienie określonej kategorii ontologicznej i możliwie pełne odgraniczenie jej od innych kategorii. Przykład - definicja podatku zawarta w art. 6 o.p Definicja "techniczna" (inaczej – metajęzykowa) - celem jest ustalenie terminu zbiorczego dla rozmaitych kategorii analitycznych - po to, aby uniknąć zbędnych powtórzeń. Przykład - definicja podatku zawarta w art. 3 pkt 3 o.p.

35 DEFINICJE W PRAWIE PODATKOWYM a) Definicje w aktach normatywnych z zakresu prawa podatkowego. b) Definicje w aktach normatywnych z innych dziedzin prawa c) Gdy brak definicji - przyjmuje się znaczenie języka powszechnego, np. zaczerpnięte ze słowników języka polskiego

36 * Definicje w aktach normatywnych z zakresu prawa podatkowego - powinny być zawarte w ustawach. * Definicja ustawowa wiąże: a) na gruncie danego aktu prawnego, b) na gruncie aktów wykonawczych do ustawy. * Definicja tego samego pojęcia w innych ustawach podatkowych - nie ma znaczenia. * Definicja zawarta w akcie wykonawczym do ustawy - wiąże jedynie na gruncie tego aktu wykonawczego. Nie ma znaczenia na gruncie samej ustawy, ani na gruncie innych ustaw.

37 Definicje w aktach normatywnych z zakresu prawa podatkowego (cd. )
Definicje w aktach normatywnych z zakresu prawa podatkowego (cd.) * Definicja ustawowa może mieć znaczenie ograniczone nawet w ramach ustawy, w której ją zbudowano. Decydować może: - brzmienie przepisu zawierającego definicję, - kontekst systemowy, w jakim użyta została określona definicja Przykład: definicja tzw. osób trzecich - z art. 111 § 3 o.p.

38 Definicje w aktach normatywnych z innych. dziedzin prawa
Definicje w aktach normatywnych z innych dziedzin prawa. Sytuacja, gdy termin występujących w prawie podatkowym nie jest tu definiowany, a jego definicja znajduje się w ustawie zaliczanej do innego działu prawa. Zasada: definicje zawarte w aktach prawnych z innych dziedzin prawa nie wiążą przy interpretacji prawa podatkowego Wyjątki:

39 Wyjątki: a) gdy przepisy prawa podatkowego odsyłają do definicji zawartej w przepisach należących do innej dziedziny prawa, b) gdy pojęcie jest definiowane w ustawie "obcej”, a jest to pojęcie swoiście prawne - istnieje domniemanie , że tożsame są także pojęcia w obu ustawach Przykłady: hipoteka, darowizna, umowa sprzedaży c) gdy pojęcie jest definiowane w ustawie "obcej”, a jest to pojęcie ściśle „techniczne” - istnieje domniemanie , że tożsame są także pojęcia w obu ustawach Przykłady: stacja przekaźnikowa, wyrobisko górnicze

40 Uwagi: * Definicje "obce" mogą mieć znaczenie pomoc- nicze, pozwalając na znalezienie i sprecyzowanie znaczenia potocznego terminu. NSA i SN: działalność gospodarcza = różne rozumienie [w czasie, gdy nie było definicji w prawie podatkowym] * Obowiązywanie definicji pojęć swoiście prawnych oraz „technicznych”z innych dziedzin prawa w prawie podatkowym jest oparte na domniemaniu wzruszalnym. NSA: nazwa użytkowanie może oznaczać używanie, a nie ograniczone prawo rzeczowe (art. 232 k.c.)

41 Błędy w posługiwaniu się definicjami:
* przyjmowanie, że definicja z dowolnej ustawy może być wykorzystana w prawie podatkowym [koncepcja popierana argumentami z opacznie rozumianej wykładni systemowej] * przyjmowanie, że każda definicja zawarta w Ordynacji podatkowej znajduje zastosowanie przy interpretacji ustaw dotyczących poszczególnych podatków [koncepcja wynikająca z niezrozumienia znaczenia Ordynacji podatkowej w systemie prawa podatkowego]

42 CZĘŚĆ III WYKŁADNIA CELOWOŚCIOWA W PRAWIE PODATKOWYM ooo0O0ooo

43 Cel w prawie - pożądany rezultat obowiązywania określonych rozwiązań prawnych. Każdy przepis prawa ma w założeniu realizować określone cele. Wykładnia celowościowa nawiązuje do istoty prawa jako mechanizmu regulacji stosunków społecznych. Rozróżnienie w prawoznawstwie: * Cele ustawowawcy * Cele aktu prawnego

44 . Cele ustawodawcy Cel - funkcja woli (intencji) podmiotu działającego racjonalnie (osoby, jednostki). Czy ustawodawca (parlament) może mieć w ogóle wolę (intencję) osiągnięcia celu? Współczesna doktryna - sceptycyzm. Koncepcje rozróżnienia: a) intencji ustawodawcy w znaczeniu subiektywnym - te są praktycznie nie do ustalenia, oraz b) intencji ustawodawcy w znaczeniu obiektywnym - można je zrekonstruować w oparciu o informacje o procesie legislacyjnym.

45 Cel ustawodawcy jest celem ustalanym ex ante - sytuacją, która miała miejsce w przeszłości, przed uchwaleniem ustawy. Możliwości uzyskania informacji o celach ujawnianych przez uczestników procesu legislacyjnego stwarza obserwacja ich zachowań oraz sporządzanych dokumentów: - projektu ustawy i jego uzasadnienia, - sprawozdań z prac komisji parlamentarnych, - stenogramów posiedzeń komisji bądź plenum. Cel ustawodawcy - to cel statyczny: wiąże się z określonym momentem w przeszłości.

46 Wykorzystanie koncepcji celu ustawodawcy istotne znaczenie ma kultura prawna danego kraju. USA - sięganie do materiałów z prac parlamentu jest powszechnie praktykowane i aprobowane. Wielka Brytania - do niedawna praktyka ta była całkowicie odrzucana. Obecnie - w zasadzie też, ale: sprawa Pepper v. Hart. Polska - generalnie wstrzemięźliwość, ale w orzecznictwie pojedyncze przypadki sięgania do tej koncepcji Doktryna - brak wyraźnego stanowiska, raczej pogląd krytyczny.

47 Cel ustawy: - wyraźnie deklarowany w tekście przepisów tego aktu, albo - przypisywany aktowi prawnemu przez interpretatora. Cel ustawy - celem ustalanym ex post. Istotą jest odtworzenie stanów pożądanych i aprobowanych, których osiągnięciu prawo ma służyć Przykład: zamieszczenie w ustawie preferencji podatkowych, związanych z określonymi rodzajami aktywności społecznej bądź gospodarczej pozwalają na przyjęcie, w sposób uzasadniony, że prawo ten rodzaj aktywności podatnika popiera.

48 Cel ustawy - może być różnie postrzegany w różnym czasie
Cel ustawy - może być różnie postrzegany w różnym czasie. Zmiana kontekstu społecznego lub gospodarczego umożliwia odczytanie przepisów ustawy w sposób adekwatny do nowego kontekstu. Inaczej - jeżeli cel ustawy deklarowany jest expressis verbis w jej tekście. Rola preambuły: może odzwierciedlać cele ustawy - jest elementem tekstu prawnego! Polska - brak tradycji (wyjątek - Konstytucja RP). Prawo wspólnotowe - tak!

49 DYLEMATY WYKŁADNI CELOWOŚCIOWEJ Dylemat podstawowy - cel ustawodawcy czy cel ustawy? Inne dylematy: * Cel historyczny czy cel współczesny? * Cel aktu prawnego czy cel konkretnego przepisu?

50 Cel historyczny czy cel współczesny
Cel historyczny czy cel współczesny? * Gdy cel aktu prawnego deklarowany jest expressis verbis w tekście przepisów - pozostaje on niezmienny tak długo, jak długo przepisy te obowiązują. Ale inaczej - gdy cel aktu prawnego ustala interpretator z treści przepisów. Dwie możliwości: a) uznanie celu takiego, jaki można było przypisać ustawie w chwili jej uchwalenia (wykładnia statyczna). b) „odczytanie” celu, jaki można przypisać ustawie współcześnie (wykładnia dynamiczna).

51 Współcześnie: przeważa pogląd, że cele aktu prawnego powinny być rekonstruowane z treści jego przepisów w kontekście aktualnym, nie zaś historycznym. Problem generalny - czy cele, na które powołuje się interpretator rzeczywiście dadzą odtworzyć się z treści przepisów ustawy, czy też cele te są jedynie projekcją wyobrażeń interpretatora o doskonałym prawie, opartych na przyjętym przez niego systemie przekonań i wartości ?

52 Cel aktu prawnego czy cel przepisu prawnego
Cel aktu prawnego czy cel przepisu prawnego? Dylemat: - czy wykładnia konkretnego przepisu dokonywana ma być w kontekście celu całego aktu prawnego, czy też w kontekście celu przepisu, który poddawany jest wykładni? W prawie podatkowym często cele te są różne: -celem ustawy podatkowej jest gromadzenie dochodów budżetowych, - celem przepisów o ulgach z tytułu budownictwa mieszkaniowego - wspieranie tego budownictwa Argument z celu ogólnego ustawy uważany jest za znacznie słabszy niż argument z celu, jaki da się przypisać konkretnemu przepisowi.

53 Koncepcja zróżnicowanego celu przepisów prawa podatkowego i wyróżnienie : a) przepisów celu fiskalnego, b) przepisów celu gospodarczego, oraz c) przepisów celu społecznego. Możliwe jest stosowanie wobec nich odmiennej strategii interpretacyjnej: oznacza to, że cel ogólny (fiskalny) ustawy nie ma znaczenia przy interpre- tacji przepisów, które służą realizacji celu innego rodzaju, (gospodarczego bądź społecznego). Współcześnie: dla dokonania wykładni celowościowej niezbędna jest identyfikacja celu na podstawie dostatecznie jasnych wypowiedzi ustawodawcy, zawartych w tekście prawnym, (niekoniecznie expressis verbis).

54 WYKŁADNIA JĘZYKOWA A WYKŁADNIA CELOWOŚCIOWA Jednym z adresatów przepisów prawa podatkowego jest podatnik. Zasada samoobliczenia - podatnik musi znać prawo, aby się do niego zastosować, a źródłem wiedzy o prawie jest tekst aktu normatywnego. Stąd podstawowe znaczenie ma więc przekaz językowy. Podatnik nie ma ani obowiązku, ani - zazwyczaj - możliwości poznania czy to intencji ustawodawcy, czy to celów ustawy Stąd: ograniczone znaczenie wykładni celowościowej w prawie podatkowym.

55 WYKŁADNIA CELOWOŚCIOWA PRAWA PODATKOWEGO W ORZECZNICTWIE Orzecznictwo sądowe - brak jednoznacznego stanowiska w sprawie znaczenia wykładni celowościowej w prawie podatkowym i relacji do innych metod wykładni. SN - większa skłonność do stosowania wykładni celowościowej NSA – deklarowana wstrzemięźliwość wobec stosowania wykładni celowościowej [praktyka – zróznicowana] TK - wykładnia celowościowa w prawie podatkowym powinna być stosowana w ścisłym powiązaniu z wykładnią językową i systemową - Uchwała TK z r. (W.13/95).

56 Podsumowanie: * Wykładnia celowościowa w prawie podatkowym ma znaczenie pomocnicze. * Wykładnia językowa a wykładnia celowościowa - trzy możliwe sytuacje: 1) wykładnia celowościowa może potwierdzać wynik wykładni językowej, 2) rezultaty wykładni językowej mogą być uzupełniane rezultatami wykładni celowościowej, 3) rezultaty wykładni językowej mogą być "korygowane" przez wykładnię celowościową, tak dalece, że decyzja interpretacyjna jest oparta na rezultatach wykładni celowościowej Ale: nie wolno przełamać znaczenia językowego przepisu m. in. wówczas, gdyby znaczenie pozajęzykowe (wykładnia celowościowa) obciążało obywateli!