Podlasie - Województwo podlaskie

Prezentacja na temat: "Podlasie - Województwo podlaskie"— Zapis prezentacji:

1 Irena Szczepankowska JĘZYKI W KOMUNIKACJI URZĘDOWO-PRAWNEJ NA PODLASIU W XVI WIEKU

2 Podlasie - Województwo podlaskie
Podlasie - Województwo podlaskie. województwo I Rzeczypospolitej istniejące w latach 1513–1795 r. Utworzone zostało przez króla Zygmunta Starego w 1513 r. poprzez podział województwa trockiego. Do 1569 r. należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na mocy unii lubelskiej zostało inkorporowane do Korony.

3 Popis pospolitego ruszenia województwa odbywał się w Drohiczynie
Najważniejsze miasta (stolice ziem): Drohiczyn, Bielsk Podlaski, Mielnik – obradowały w nich sejmiki szlacheckie wybierające po 2 posłów do sejmu i na zmianę 2 deputatów do Trybunału Koronnego; odbywały się tam sady grodzkie i ziemskie; sądy ziemskie działały także w takich miejscowościach, jak: Miedzna, Sokołów Podlaski, Mokobody

4 Mieszkańcy byli poddanymi Wielkich Książąt Litewskich, mimo że od XIV wieku Podlasie pozostawało w zasięgu wpływów polskich, ściślej mazowieckich, jako że Władysław Jagiełło nadał je księciu mazowieckiemu Januszowi wraz z miastami: Drohiczynem, Mielnikiem i Surażem. Historycy podkreślają jednak, że do unii lubelskiej prawno-polityczny charakter tych ziem nie był ustalony.

5 Mieszkańcy Mieszany skład narodowościowy:
przede wszystkim ludność ruska i litewska (chłopi i średnia szlachta, czyli tzw. bojarzy); coraz liczniejszą grupę stanowił żywioł polski - od XIV wieku nasiliła się kolonizacja tych ziem przez drobną szlachtę mazowiecką, która w XVI wieku stanowi już warstwę dominującą w sensie kulturowym. Poza tym mniejsze grupy etniczne tworzą: Żydzi, Niemcy, Tatarzy, Karaimowie.

6 Ponieważ status prawny szlachty polskiej był lepszy, bojarowie litewscy i ruscy dążyli do realnej unii politycznej, by wzmocnić swoją pozycję wobec miejscowych możnowładców. Najwcześniej właśnie szlachta ruska na Podlasiu przejmowała obyczaje Polaków z Mazowsza i przede wszystkim prawo polskie, tj. ustawy Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka.

7 Dla ziemi drohiczyńskiej wraz z mielnicką prawo polskie wprowadził jeszcze w połowie XV w. przywilejem (zaginionym) Kazimierz Jagiellończyk, potwierdził w 1516 r. Zygmunt Stary; ziemia bielska otrzymała prawo polskie w 1501 r. Stąd przekłady pomników prawa polskiego na język ruski dla użytku miejscowych sądów szlacheckich.

8 Ustawy władców polskich były tłumaczone od XV wieku z łaciny na język polski, a w XVI w. na użytek m.in. ruskiej szlachty Podlasia – także na staroruski język urzędowy Zwyczajowe prawo koronne zostało spisane już w XIV w. (tzw. statuty wiślickie Kazimierza Wielkiego) po łacinie, która była językiem piśmiennictwa w państwie Piastów W połowie XV wieku dokonano pierwszego przekładu tych statutów na język polski, którego odmiana urzędowa była od dawna używana pomocniczo w sądach i podczas sejmów

9 Języki urzędowe w Królestwie Polskim do XVI w.:
łacina – używana w prawie kanonicznym i sądach kościelnych oraz do spisywania polskiego prawa ziemskiego; język polski – używany w średniowieczu niemal wyłącznie w postaci mówionej (na wiecach, sądach i podczas sejmików) – w XV w. powstają pierwsze tłumaczenia ustaw na język polski; język niemiecki – język prawa niemieckiego (magdeburskiego), na którym lokowano miasta i wsie (kolonizacja od XII w.), używany przez mieszczan niemieckich także na posiedzeniach rad miejskich.

10 Języki urzędowe w Wielkim Księstwie Litewskim do XVI w.
Kancelaria wielkoksiążęca miała trzy oddziały, tzn. ważniejsze pisma (ustawy, zarządzenia władców) powstawały w trzech wersjach językowych: ruskiej, łacińskiej i niemieckiej wersja łacińska powstawała głównie na użytek zewnętrzny (dyplomacja); łacina była ekspandowana na wschód po unii personalnej polsko-litewskiej w XIV w., ale nie odgrywała w WKL takiej roli jak w Koronie ze względu na silną pozycję języka staro-cerkiewno-słowiańskiego w piśmiennictwie religijnym i w cerkwi, a przede wszystkim kancelaryjnego języka starobiałoruskiego, w którym sporządzano wszelkie pisma urzędowe wychodzące z kancelarii Wielkiego Księcia

11 W prawodawstwie i administracji na Rusi silniejszą pozycję niż łacina miał jeszcze w XVI wieku ruski język kancelaryjny, z odmianami terytorialnymi, bliskimi językowi mówionemu Rusinów, a także szlachty litewskiej przejmującej ruskie zwyczaje, religię i język Był to oryginalny język statutów i gramot wychodzących z kancelarii wielkoksiążęcej już w XIV wieku język ruski (zwany też zachodnioruskim albo starobiałoruskim) był oparty na narzeczu białoruskim, ale pisarze sądowi połączyli w nim cechy starocerkiewnosłowiańskie, południoworuskie i polskie, przez co język ten stał się swoistą lingua franca narodów zamieszkujących Wielkie Księstwo Litewskie: był zrozumiały zarówno dla Rusinów, jak i szlachty polskiej

12 Od XVI w., zwłaszcza po unii lubelskiej wraz z masowym napływem Polaków, ale także na skutek przybierającego na sile procesu polonizacji szlachty litewsko-ruskiej następuje zdecydowana ekspansja polszczyzny we wszystkich sferach życia wyższych warstw społecznych Wielkiego Księstwa Litewskiego (możnowładztwa, szlachty, mieszczaństwa). Oficjalne zniesienie w 1696 roku urzędowego języka ruskiego i zastąpienie go polszczyzną w Wielkim Księstwie Litewskim sankcjonowało jedynie stan rzeczy od dawna utrwalony w praktyce.

13 Zanim jednak to nastąpi, tj
Zanim jednak to nastąpi, tj. właśnie w XVI wieku w Wielkim Księstwie Litewskim, a więc także na Podlasiu, oficjalnym językiem prawno-urzędowym pozostaje język ruski. Na Podlasiu, wspierając się na Wlk. Ks., Rusini potrafili do czasu skutecznie utrzymywać język ruski jako urzędowy, co najmniej równorzędny z łaciną, już po wprowadzeniu prawa polskiego; staroruski został wyparty z ksiąg urzędowych na Podlasiu dopiero w latach 30-tych XVI w., w kilkadziesiąt lat po wprowadzeniu prawa polskiego.

14 Fragment I Statutu litewskiego z 1529 r
Fragment I Statutu litewskiego z 1529 r. w języku staroruskim i polskim – Dział. VI, I według wyd. wileńskiego z 1985 roku (2) Тежь уставуЄм иж кожды и воевода на ш ) истарость иимаршалокк земскии) имаршалок) дворныи идержжавцы наши кождыи усвоЄм повете немают подданых наших иначеи судити иправовати леч) писаными правы которые всим подданым нашим великог) кнзь)ства дали. Vstauuiem tesz, isz koszdi voievoda, nasz, starosta, marszalek dworni i ziemski, i dzierżawci nassi, kożdi w swoijem poviecie: nimaiją poddanich naszich inaczei sądzicz i spravovacz, lecz themi pissanemi pravi, ktoresmi wssitkiem poddanem nassem vielkiego xiąstwa litewskiego dalj.

15 Statut WKL z 1588 r. w wersji językowej polskiej i ruskiej
Розделъ вторый "О обороне земъской". Артыкулъ 1. „О повинъности, яко вси обыватели тутошнего паньства служъбу земъскую служити мають”. Уставуемъ тежъ с прызволеньемъ радъ нашихъ и всихъ становъ подданыхъ наших паньства того, великого князства литовъского, иж вси станы духовные и светъские, княжата, панята и врядники земские, дворъные, дворане и земяне, шляхта хоруговная и вдовы, и тежъ татарове и мещане местъ нашихъ, маючи именья земъские, и кождый от вышъшого до низшого стану, никого не выймуючи, лета зуполъные маючие, часу потребы з нами и с потомъки нашими або при гетманехъ наших винни будуть сами особами своими войну служити и выправовати на службу военъную, коли бы колвекъ была потреба водле уфалы земское зъ соймовъ вальных... Rozdział wtory „O obronie Ziemskiey” Artykuł I. „O powinnośći, jako wszyscy obywatele tuteyszego Państwa służbę ziemską służyć mają”. Ustawujem też z przyzwoleniem PP. Rad naszych y wszytkich Stanow poddanych naszych Państwa tego Wielkiego Xięstwa Litewskiego iż wszytkie stany duchowne y świeckie, Xiążęta, Panięta, y urzędnicy ziemscy, dworni, dworzanie, y ziemianie, szlachta chorągiewna, y wdowy, też Tatarowie y mieszczanie miast naszych mające imiona ziemskie, każdy od wyższego aż do niższego stanu nikogo nie wyimując, lata zupełne mając, czasu potrzeby z nami i potomki naszymi, abo przy Hetmaniech naszych, winni będą osobami swemi woynę służyć, y wyprawować na służbę wojenną, kiedybykolwiek potrzeba była wedle uchwały ziemskiey Seymow walnych…

16 Z akt sądu miasta knyszyńskiego – II połowa XVI w
Z akt sądu miasta knyszyńskiego – II połowa XVI w. (na podstawie opracowania Józefa Maroszka) (1553 r.) Przyszetwszy Matis Iczkowicz, przed urząd miesczki knissinski, żaliował się na matkie swoją Wajczkowią: Iżeby ona jego oddalalia od ojczyzny jego, którą to mają w Knissinie, a młodszemu synowi to przywliaszczalia, a jego oddalalia. Ona tako przed pany powiedziała: Panowie ja jego nie chcia oddaliać, jeno niechaj mię słuchają, a ja niechaj banda wolna władać, aż do śmierci, a po mej śmierci obiema miało i wielie, a 2 siestrze miają wyposazyć z tej ojczyzny jenię, jako drugą, jako i insze wyposażiłam

17 Actum in Knissini feria sexta conductam Paschae Anno Domini 1553
Działo się prawo zagajone, na którym Stanisław Lis, wójt, ławniczy Jaczko Świethlik, Adam Wegrowski, Stanisław Worsza etc. Stanąwszy oblicznie, slachetny Francek horodniczy przet tem urzędem wyżej mienionym żaliował na opatrznego Szczepana m.k. o to: Iżem jemu dał, ku zachowaniu, dwie beczce soli, a nie chce mi ich wrócić. Ten, Szczepan powiedział przed prawerm: Znam się w temu, iż u mnie zastawił jedną beczkę soli. I tę beczkę soli wziął pan Klossowski, urzędnik przeszły knissinski w dani miodowej. Ten Frączek powiedział: Iżem ja zapłacił panu klossowskiemu za moim domowym grabieżem, jeśli on sobie tych 2 beczek nie obrócił w pożytek, niechaj podniesie prawo o te 2 beczki soli. Pan wójt z liawniki wyrozumiawszy w żaliobie i odpór skazał: Iż ma przysiąc trzeciego dnia, iż za dań miodowią, którą Franczek był winowat Klossowski beczkę soli wziął, a [o] drugiej powiedział: Nie być u siebie położonia.

18 W XVI-wiecznych księgach sądowych język jest stosunkowo nieporadny, zasób terminologii urzędowo-prawnej ubogi (taki jak w XV-wiecznych ustawach polskich i ortylach magdeburskich). Są to głównie słowa i zwroty rodzime, o podstawie prasłowiańskiej: prawo (prawo zagajone, stanąć przed prawem, stawić się do prawa, mieć prawo do czego…), wina (dać komu winę w czym), winien, winowat, kara, pozew, odpór, wyrok sąd, urząd, rok ‘termin rozprawy sądowej’, ‘pozew’ (złożyć rok, pilnować roku), sądzić kogo strony sądowe (pozywający, pozwany), iściec ‘dłużnik’, świadek, żałoba ‘skarga sądowa’, żałować na kogo ‘skarżyć kogo w sądzie’ , znać (=‘zeznać’) przed sądem, ślubować, przysięga, zastawa, zastawić coś, poruczyć ‘poręczyć’, zaręczyć, dać rękojmię, rękojemca, porucznicy, jednacze, ławnik, sędzia, pisarz rzeczy ruchome / nieruchome, wwiązać kogo w co…