Wstęp do prawoznawstwa wykład dla NSP (Z), NSA (Z) na rok akademicki 2014/2015 (wersja robocza) Przemysław Kaczmarek.

Prezentacja na temat: "Wstęp do prawoznawstwa wykład dla NSP (Z), NSA (Z) na rok akademicki 2014/2015 (wersja robocza) Przemysław Kaczmarek."— Zapis prezentacji:

1 Wstęp do prawoznawstwa wykład dla NSP (Z), NSA (Z) na rok akademicki 2014/2015 (wersja robocza) Przemysław Kaczmarek

2 Prawoznawstwo jako postać kompetencji komunikacyjnej.

3 Wymiar językowy. Wymiar instytucjonalny (kulturowy). Wymiar etyczny.

4 „Dlaczego tak trudno porozumieć się z drugim człowiekiem
„Dlaczego tak trudno porozumieć się z drugim człowiekiem? To nieprawda, że aby zrozumieć drugiego człowieka, wystarczy chcieć. Do tego, aby zrozumieć, potrzeba jeszcze czegoś więcej. Ale czego? Właśnie czego? J. Tischner, Wędrówki w krainę filozofów, Znak

5 „Na kompetencję komunikacyjną w zakresie tekstów prawnych składa się nie tylko znajomość wyliczonych rodzajów reguł, ile umiejętność praktycznego posługiwania się nimi (…) Niekiedy warunkiem koniecznym umiejętności (…) jest dysponowanie odpowiednią wiedzą przedmiotową. Wiedza przedmiotowa, o którą tu chodzi, obejmuje m.in. znajomość systemu wartości przyjętego przez prawodawcę lub akceptowanego przez społeczeństwo poddane danemu systemowi prawa, wiedzę o całokształcie regulacji prawnej, wiedzę o pewnych faktach, procesach i prawidłowościach społecznych itp.”. T. Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Kraków 1986.

6 Uzasadnienie wyboru językowego obrazu prawa.

7 1.Język a rzeczywistość rozstrzygnięcia o charakterze ontologicznym i epistemologicznym.

8 „W mym przekonaniu jest tak, że język prawny pełni dwojaką rolę w stosunku do otaczającej nas rzeczywistości. Z jednej strony tworzy pewne normatywne stany rzeczy, co w mniejszym lub większym stopniu kształtuje i wpływa na zjawiska życia społecznego, ale z drugiej odtwarza (odzwierciedla) pewne właściwości otaczającej nas rzeczywistości. To odtwarzanie nie ogranicza się jedynie do odzwierciedlania świata zjawisk przyrodniczych (…), ale także obejmuje sferę zjawisk społecznych. Odzwierciedla on na przykład rozmaite sposoby myślenia o otaczającym świecie, ujęte w systemy, teorie filozoficzne, polityczne, społeczno- ekonomiczne, etc.”. R. Sarkowicz, Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Kraków

9 „Mieszkańcami świata prawnego nie są ludzie, lecz podmioty prawa
„Mieszkańcami świata prawnego nie są ludzie, lecz podmioty prawa. Różne gałęzie prawa przyznają podmiotowość, a więc bytowanie w tym świecie rozmaitym tworom. Są wśród nich dla prawa cywilnego osoby prawne i osoby fizyczne, dla procedury administracyjnej organy administracji i strony, dla prawa finansowego podatnicy, płatnicy itd.” T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a obraz świata, w: Prawo w zmieniającym się społeczeństwie. Księga jubileuszowa Profesor Marii Boruckiej-Arctowej, Kraków 1992.

10 2. Język prawny a język prawniczy.
Język prawny to ten, w którym formułowane są teksty obowiązującego prawa”. Język prawniczy to język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach związanych z prawem. Język prawny, język prawniczy: język naturalny a język sztuczny.

11 3. Pojęcia prawne a pojęcia prawnicze.

12 Podział nauk prawnych.

13 Nauki szczegółowoprawne (dogmatyczne).
- przedmiot badań, - podejście badawcze, - podstawowe problemy.

14 Nauki ogólnoteoretyczne.
Filozofia prawa, teoria prawa, ogólna refleksja nad prawem - przedmiot badań (rozum teoretyczny i rozum praktyczny, hard cases, sfera publiczna), - cel badań, - podejścia badawcze.

15 Nauki historycznoprawne.
- przedmiot badań, - podejście badawcze. Nauki pomocnicze.

16 Funkcje i problemy nauki prawa.
Opisowy czy optymalizacyjny charakter twierdzeń formułowanych w prawoznawstwie. Podstawowe problemy prawoznawstwa.

17   Gałęzie prawa 1. Kryteria podziału prawa na gałęzie: przedmiot regulacji, podmiot regulacji, metoda regulacji. 2. Prawo prywatne a prawo publiczne. - kryteria podziału, - opozycja prawdziwa czy fałszywa? Argumenty „za” i „przeciw”. 3. Prawo materialne a prawo proceduralne. - opozycja prawdziwa czy fałszywa?

18 Wielopłaszczyznowość prawoznawstwa.
1. Płaszczyzna językowo-logiczna. 2. Płaszczyzna socjologiczna. 3. Płaszczyzna psychologiczna. 4. Płaszczyzna aksjologiczna.

19 Integracja wewnętrzna i zewnętrzna prawoznawstwa.
1. Integracja wewnętrzna: przykłady, przedmiot, cel. 2. Integracja zewnętrzna prawoznawstwa: przykłady, przedmiot, cel.

20 Norma prawna. 1. Norma prawna i przepisy prawne: kryteria rozróżnienia: - kategoria tekstowa i pozatekstowa, - wewnętrzny i zewnętrzny punkt widzenia.

21 2. Norma moralna a norma prawna: kryteria rozróżnienia:
- stopień formalizacji, - obowiązywanie, - sankcja, - charakter.

22 3. Norma prawna. - struktura normy prawnej: zakres zastosowania, zakres normowania, adresat. - koncepcja norm sprzężonych: norma sankcjonowana i norma sankcjonująca.

23 4. Rodzaje norm prawnych. norma ogólna (generalna) i indywidualna, - norma konkretna i abstrakcyjna, - norma kompetencyjna, - normy programowe.

24 Obowiązywanie norm prawnych: koncepcje.

25 1. Obowiązywanie formalne (systemowe).
- została ustanowiona zgodnie z normami kompetencji i procedury prawodawczej, - weszła w życie, - należy do systemu prawnego - nie została deregowana (uchylona), - nie jest sprzeczna z innymi normami obowiązującymi, - jeżeli jest sprzeczna z innymi normami, to obowiązuje, gdy nie traci mocy obowiązującej na podstawie zastosowania reguł kolizyjnych

26 2. Obowiązywanie faktualne.
- obowiązuje, ponieważ jest stosowana, - obowiązuje, ponieważ zyskała społeczną akceptację.

27 3. Obowiązywanie aksjologiczne.
- obowiązywanie, ze względu na treść normy, - uzasadnienie aksjologiczne (w ocenach moralnych).

28 4. Obowiązywanie tetyczne.
- została ustanowiona przez podmiot upoważniony do stanowienia normy, - podmiot zdolny do wyegzekwowania stosowania normy.

29 Obowiązywanie normy prawnej w czasie i w przestrzeni.

30 1. Początek obowiązywania.
Art. 88 Konstytucji RP ust 1 stanowi: „Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie”. Ust. 2: „Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa”.

31 2. Koniec obowiązywania normy prawnej.
- uchylenie aktu prawnego przez inny akt prawny (tzw. derogacja). - moment wskazany w samym akcie prawnym.

32 3. Obowiązywanie normy prawnej w przestrzeni.
- zasada terytorialności Art. 5 Kodeksu karnego „Ustawę karną polską stosuje się do sprawy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której rzeczpospolita jest stroną, stanowi inaczej” Ograniczenie tej zasady: eksterytorialność placówek dyplomatycznych państw obcych - zasada podmiotowa Art. 109 Kodeksu karnego „Ustawę karną polska stosuje się do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą”.

33 4. Zasada lex retro non agit
Art. 3 Kodeksu Cywilnego „Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”.

34 Przepisy prawne

35 Rodzaje przepisów prawnych
 - Przepisy prawne: nakazujące, zakazujące, dozwalające (uprawniające), - Przepisy prawne: odsyłające (systemowo i pozasystemowo), blankietowe, - Przepisy prawne: bezpośrednio wyznaczające zachowanie adresata, pośrednio wyznaczające zachowanie adresata, - Przepisy prawne: bezwzględnie stosowane, względnie stosowane. Definicje legalne, Domniemania faktyczne, domniemania prawne, - Klauzule generalne, - Metaprzepisy, przepisy prawne drugiego stopnia: przepisy wprowadzające (mówiące o wejściu w życie), przepisy końcowe, przepisy przejściowe .

36 Zasady prawa. Zasady prawa w ujęciu opisowym i dyrektywalnym.
 Reguły, zasady (principles), wymogi polityki (policies). Konflikt między zasadą a regułą.  Ważenie zasad. Otwarta tekstowość. Reguły pierwotne i wtórne (reguły uznania, reguły zmiany, reguły orzekania).

37 Pojęcie systemu prawa „Zbiór uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych norm generalnych i norm abstrakcyjnych wysłowionych w tekstach aktów prawotwórczych i nieuchylonych odpowiednim aktem derogacji, obowiązujących na określonym terytorium w określonych przedziałach czasowych” A. Bator, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny. System prawny jako konstrukt doktryny prawniczej. - Obiektywizacja rzeczywistości prawnej. - Postulat etyczny.

38 Problem multicentryczności systemów prawnych

39 1. Prawo międzynarodowe - umowy (traktaty) międzynarodowe,
- zwyczaj międzynarodowy, - zasady ogólne prawa międzynarodowego.

40 2. Prawo UE -prawo pierwotne (traktaty założycielskie wraz załącznikami i protokołami) oraz traktaty akcesyjne. prawo pochodne (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje). umowy międzynarodowe zawierzane przez UE z innymi podmiotami.

41 3. Prawo wewnętrzne (krajowe)
konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i akty prawa europejskiego, rozporządzenia, akty prawa miejscowego.

42 Pojęcie racjonalnego prawodawcy.
„Zdepersonalizowany autor tekstu prawnego; konstrukt teoretyczny, który prawnicy podstawiają w miejsce autora autentycznego”. A. Kozak, A. Bator, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny 1. Założenie metodologiczne. 2. Kategoria socjologiczna. 3. Aplikacja: reguły walidacyjne i reguły egzegezy (reguły interpretacyjne, reguły inferencyjne i reguły kolizyjne).

43 Podział systemu prawnego: system prawa kontynentalnego a system common law: kryteria rozróżnienia
podstawa normatywna (prawo stanowione a prawo precedensowe), pojęcie precedensu (de facto, de iure), źródła prawa; zakaz tworzenia prawa przez sądy, oddzielenie tworzenia od stosowania prawa.

44 Postulaty systemu prawa.
1. Zupełność systemu prawa (brak luk). 2. Niesprzeczność systemu (spójność).

45 Pojęcie i rodzaje luk w prawie (postulat zupełności).

46 1. Luka aksjologiczna (luka pozorna).
„Powstaje na skutek porównania systemu empirycznego (istniejącego) z projektowanym systemem prawa”.

47 2.Luka konstrukcyjna (rzeczywista). Dwie postacie:
wynik niedokończenia procesu legislacyjnego, mimo zakończenia procesu legislacyjnego regulacja prawna danej kwestii pozostaje niekompletna.

48 Usuwanie luk w prawie.

49 1.Prawotwórstwo problem aktywizmu i pasywizmu prawniczego,
tworzenie a stosowanie prawa, pojęcie nowości normatywnej.

50 2.Analogia legis jako wykładnia rozszerzająca.
Trzy etapy zastosowania analogi legis: - ustalenie, że określony fakt, nie został unormowany przez przepisy prawne, - ustalenie, że istnieje przepis lub grupa przepisów prawnych, która reguluje podobny stan faktyczny do rozpatrywanego w danym przypadku, - wyciagnięcie konsekwencji z faktu prawnego unormowanego na fakt prawny nieunormowany. Zasady zastosowania analogii legis: - prawo karne, - prawo podatkowe, - prawo cywilne.

51 3.Analogia iuris jako wariant wnioskowania indukcyjnego.
Podstawa zastosowania analogii iuris: - zasady prawne czy idee, na których opiera się prawo, - miejsce analogii legis w ramach reguł egzegezy.

52 Reguły kolizyjne I

53 1. Chronologiczna reguła kolizyjna
„Norma prawna wyprowadzona z aktu prawnego wydanego później wyłącza zastosowanie normy prawnej, z aktu prawnego, wprowadzonego wcześniej”.

54 2.Hierarchiczna reguła kolizyjna
„Norma prawna wyprowadzona z aktu wyższego rzędu wyłącza zastosowanie normy prawnej, wyprowadzonej z aktu niższego rzędu”.

55 3. Zakresowa reguła kolizyjna
„Norma bardziej szczegółowa wyłącza zastosowanie normy bardziej ogólnej”.

56 Reguły kolizyjne II stopnia

57 Wykładnia prawa Zagadnienia ogólne.

58 1. Teorie wykładni prawa. a) Teoria klaryfikacyjna
clara non sunt interpretanda, bezpośrednie rozumienie przepisu prawnego i pośrednie rozumienie tekstu prawnego, b) Teoria derywacyjna. omnia sunt interpretanda, celem wykładni jest odtworzenie norm z przepisów prawnych.

59 2. Ideologie wykładni prawa: statyczna, dynamiczna:
pojęcie racjonalnego prawodawcy, aksjologia prawa, rola interpretatora, prawo w otoczeniu społecznym.

60 3. Sytuacja wykładni a sytuacja izomorfii.
Racje o charakterze lingwistycznym, Racje o charakterze pozalingwistycznym.

61 4. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot ją dokonujący
Wykładnia autentyczna i legalna. „Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez podmiot, który ustanowił dany przepis”. Przykład wykładni autentycznej – definicje legalne. „Wykładni legalnej dokonuje organ, który na mocy przepisów prawa ma kompetencję do dokonywania interpretacji przepisów prawnych” Przykład: „wykładnia dokonywana przez Ministra Finansów na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej”

62 Wykładnia operatywna. Wykładni dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracji). Wykładnia operatywna ma charakter konkretny, a nie abstrakcyjny.

63 Wykładnia naukowa (doktrynalna).
Jest to wykładnia dokonywana przez dyskurs prawniczy, tj. środowisko akademickie oraz znanych praktyków praktyki prawniczej.

64 5. Metody wykładni prawa językowa, systemowa i funkcjonalna.
Kryterium rozróżnienia i relacje między metodami wykładni.

65 Podstawowe dyrektywy wykładni językowej.
A. Nakaz przestrzegania definicji legalnych. B. Domniemanie języka prawnego. C. Domniemanie języka specjalnego. D. Domniemanie języka prawniczego. E. Domniemanie języka potocznego (życia codziennego). F. Dyrektywa, która zakłada, że w języku prawnym nie ma synonimów. „W ramach danego aktu prawnego różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia”.

66 G. Dyrektywa, która zakłada, że w języku prawnym nie ma homonimów
G. Dyrektywa, która zakłada, że w języku prawnym nie ma homonimów. „W ramach danego aktu prawnego tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń”. H. Dyrektywa, która zakłada, że nie należy interpretować przepisów w taki sposób, aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne. I. Dyrektywa, która zakłada, że jeśli rozróżnień nie wprowadził prawodawca, to nie wolno tego dokonywać interpretatorowi.

67 Podstawowe dyrektywy wykładni systemowej.
A. Dyrektywa, która zakłada, że interpretator ustalając znaczenie tekstu prawnego ma uwzględnić zasady prawa (europejskiego, konstytucyjnego, danej gałęzi prawa). B. Dyrektywa, która zakłada, że nie wolno interpretować przepisów prawnych w sposób prowadzący do powstania luk. C. Dyrektywa, która zakłada, że nie wolno interpretować przepisów prawnych w sposób prowadzący do rekonstrukcji norm sprzecznych z innymi normami.

68 D. Przepisy prawne powinny być interpretowane z zachowaniem zasady hierarchiczności aktów prawnych , tj. z uwzględnieniem hierarchii źródeł prawa. E. Dyrektywa argumentum a rubrica. „Przepisy prawne należy interpretować, biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej aktu prawnego, chyba że ustalenia uzyskane na podstawie innych dyrektyw zgodnie wskazują, że usytuowanie przepisu jest wadliwe”.

69 Podstawowe dyrektywy wykładni funkcjonalnej (celowościowej).
A. Dyrektywa ratio legis. „Interpretując przepisy prawne, należy brać pod uwagę cele regulacji prawnej”. B. Dyrektywa, która zakłada, że interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne, ekonomiczne, do jakich doprowadzić może określona interpretacja i wybrać taką, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych. C. Dyrektywa, która zakłada, że interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności.

70 D. Dyrektywa preferencji.
„Jeżeli na gruncie wykładni językowej możliwe są różne warianty normy, to należy wybrać ten, który jest najbardziej zgodny z przyjętymi regułami i ocenami społecznymi”. E. Dyrektywa argumentum ad absurdum. „Wykładni prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków; taki efekt wykładni należy odrzucić”. F. Dyrektywa argument z konsekwencji (założenie o konsekwencji ocen prawodawcy).   G. Argument z komparastyki prawniczej.

71 DYREKTYWY II-STOPNIA Procedury wskazują:
Kolejność wykładni: językowa, systemowa, funkcjonalna. Moment końcowy: 1) kończymy wykładnię, gdy wynik nie budzi wątpliwości albo 2) wykorzystujemy wszystkie dyrektywy i kończymy, gdy wyniki uzyskane po zastosowaniu wszystkich są zbieżne. Preferowane rozwiązanie drugie.

72 6. Rodzaje wykładni ze względu na wyniki.
Wykładnia stwierdzająca (literalna). „Wynik zastosowania dyrektyw wykładni systemowej oraz funkcjonalnej potwierdzają wynik wykładni oparty na metodzie językowej”. Wykładnia zwężająca. „Wynik zastosowania dyrektyw wykładni systemowej oraz funkcjonalnej prowadzi do sytuacji, w której zawęża się zakres zastosowania lub normowania oparty na metodzie językowej”.

73 Wykładnia rozszerzająca. „Wynik zastosowania dyrektyw wykładni systemowej oraz funkcjonalnej rozszerza zakres zastosowania lub normowania, jaki można ustalić na podstawie metody językowej”.

74 Wnioskowania prawnicze

75 Wnioskowania prawnicze jako narzędzie argumentacji.
1.Reguły egzegezy jako składnik dyskursu prawniczego. 2.Wnioskowanie a wykładnia prawa (różnica między regułami inferencyjnym a regułami interpretacyjnymi). 3. Problem konkluzywności reguł dyskursu prawniczego. 4. Założenie o konsekwencji ocen prawodawcy.

76 Argumentacje oparte na założeniu o konsekwencji ocen prawodawcy:
- argumentum a simili, - argumentum a contrario, - argumentu a fortiori.

77 Argumentum a simili (tj. wnioskowanie z analogii lub podobieństwa)
a) Analogia legis. - ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne, - ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego, przeniesienie konsekwencji z faktu unormowanego na rozpatrywany fakt nieunormowany. b) Analogia iuris.

78 Wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario).
Zabrania stosowania wnioskowania z podobieństwa. Nie można przenosić konsekwencji z faktu unormowanego na fakt nieunormowany.

79 Argumentum a fortiori. a) a maiori ad minus wnioskowanie (z większego na mniejsze) dotyczy sfery nakazów albo uprawień Jeżeli obowiązuje norma nakazująca czynić coś więcej, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która nakazuje czynić mniej. Jeżeli obowiązuje norma dająca uprawienie w większym zakresie, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która uprawnia w mniejszym zakresie.

80 b) a minori ad maius wnioskowanie (z mniejszego na większe) dotyczy sfery zakazów. Jeżeli obowiązuje norma zakazująca czynić mniej, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która zakazuje czynić więcej.

81 STOSOWANIE PRAWA

82 Zagadnienia ogólne. 1. Stosowanie prawa a tworzenie prawa.
2. Władza ustawodawcza, sądownicza, wykonawcza. 3. Akt stosowania prawa. 4. Abstrakcyjność prawa a indywidualność przypadków.

83 Formalność prawa a formalizm prawniczy.
1. Formalność prawa jako cecha prawa (procedury). 2. Formalizm prawniczy jako strategia stosowania prawa. 3. Formalizm prawniczy a intencjonalizm jako dwie strategie stosowania prawa.

84 Modele stosowania prawa.
1. Sądowy model stosowania prawa. - podmiot stosujący prawo nie pozostaje w żadnym stosunku służbowym czy organizacyjnym wobec adresatów wydawanej decyzji stosowania prawa. - status podmiotu stosującego prawo wyznacza roszczenie do: 1) bezstronności (w znaczeniu formalnym i materialnym), 2) obiektywizmu.

85 2. Kierowniczy model stosowania prawa.
- podmiot stosujący prawo pozostaje w stosunku organizacyjnym do adresatów wydawanej decyzji, - podmiot stosujący prawo jest zaangażowany osobiście decyzją, jaką podejmuje, - podmiot stosujący prawo podejmuje tę czynność na podstawie przyznanej kompetencji.

86 Elementy decyzyjnego modelu stosowania prawa.
1. Wybór przepisów prawnych. 2. Interpretacja wybranych przepisów prawnych. 3. Zebranie materiału dowodowego. a) Zasada swobodnej oceny dowodów. b) Legalna teoria dowodowa. 4. Subsumcja i kwalifikacja prawa 5. Ustalenie konsekwencji prawnych. 6. Tzw. sylogizm prawniczy.

87 Uzasadnienie decyzji. 1.Style uzasadniania. 2. Pojęcie audytorium: uzasadnienie wewnętrzne i zewnętrzne.

88 Ideologie sądowego stosowania prawa.
„Ideologia stosowania prawa – całokształt postulatów i ocen na temat tego, jak organy powinny stosować prawa, wraz z ewentualnym uzasadnieniem teoretycznym formułowanych postulatów” W. Gromski, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny.

89 Rodzaje ideologii stosowania prawa.
1. Ideologia związanej decyzji stosowania prawa. 2. Ideologia swobodnej decyzji stosowania prawa. 3. Ideologia praworządnej decyzji stosowania prawa.

90 Kryteria rozróżnienia ideologii sądowego stosowania prawa:
1. Pytanie o wartości, jakie organ ma realizować. 2. Pytanie o rolę prawnika jako organu stosującego prawo. 3. Pytanie o przesłanki, jakie powinien uwzględnić organ stosujący prawo.

91 Alternatywne metody rozwiązywania sporów.
1. Mediacje, arbitraż, negocjacje jako odpowiedź na wady systemu sądownictwa powszechnego? 2. Co proponują Alternatywne metody rozwiązywania sporów? - elementy konsensualno-koncyliacyjne, - rezygnację z konfrontacyjnego rozstrzygania sporu, - postrzeganie drugiej strony konfliktu jako „partnera” do rozmowy, a nie „przeciwnika”, - zarządzanie „konfliktami”, - nowa rola prawnika, pełnomocnik procesowy i doradca, - postawienie pytania, co stracę, jeśli nie osiągnę porozumienia?

92 Państwo prawa: wyzwania.
Dostępność do prawa (faktyczność prawa a jego obowiązywanie). Dyskrecjonalność prawnicza – z perspektywy społecznej i instytucjonalnej. Autonomia prawa: a) wobec polityki, b) moralności społecznej. Polityczność prawa.