Profilaktyka nowotworowa

Prezentacja na temat: "Profilaktyka nowotworowa"— Zapis prezentacji:

1 Profilaktyka nowotworowa

2 Czy nowotwór jest dziedziczny ?
Człowiek jest nosicielem średnio genów, które predysponują do poważnych schorzeń. Jednak to nie oznacza, że musisz zachorować. Jednak jeśli ktoś z twoich bliskich miał nowotwór - zachowaj czujność, a najlepiej odwiedź poradnię genetyczną. Badania genetyczne wykażą, czy jesteś w grupie ryzyka zachorowania na raka uwarunkowanego genami. Złe geny nie muszą znajdować się tylko w materiale genetycznym odziedziczonym po przodkach. Bywa, że zostają uszkodzone w wyniku np. palenia papierosów czy wdychania trujących oparów (rak płuc) lub też zbyt częstego jedzenia czerwonego mięsa (rak jelita grubego)

3 Wizyta w poradni genetycznej
Będzie bardziej owocna, jeżeli dobrze się do niej przygotujemy. Podczas pierwszej wizyty lekarz analizuje rodowód rodziny pacjenta. Warto więc zebrać informacje, kto z krewnych pierwszego i drugiego stopnia chorował, w jakim był wtedy wieku. Należy zabrać ze sobą wyniki własnych badań kontrolnych, np. mammografię i RTG płuc czy wymazu z szyjki macicy. Jeżeli dostarczymy za mało informacji, lekarz poprosi o zgłoszenie się na konsultacje uzupełniającą. Podczas kolejnej wizyty lekarz omawia nasz rodowód i wskazuje, jakie testy genetyczne są zalecane. Jeżeli na podstawie analizy wyników testu zostaniemy zakwalifikowani do grupy podwyższonego ryzyka, specjalista przedstawi plan działań profilaktycznych i jeszcze wskaże osoby z naszej rodziny, które również powinny się poddać badaniom. Ustali także termin konsultacji kontrolnej.

4 Co można zrobić aby uniknąć raka ?
To, czy zachorujemy na raka zależy od naszych genów, wieku i trybu życia.  Jednak wbrew rozpowszechnionej opinii, tylko niewielka część spośród chorób nowotworowych rozwija się w wyniku dziedziczenia określonych predyspozycji. Olbrzymia większość nowotworów jest efektem długotrwałego gromadzenia się uszkodzeń DNA.  Te akumulujące się w ciągu całego życia drobne zmiany sprawiają, że w końcu komórki zaczynają się dzielić i rosnąć w nieograniczony sposób. Zdrowy tryb życia może redukować ilość tych uszkodzeń. W większości wypadków samo wystąpienie mutacji nie przesądza o zachorowaniu na nowotwór. Oznacza jedynie podwyższone ryzyko zachorowania. O tym czy komórka zainicjowana wejdzie w następny etap procesu, decydują czynniki z którymi się zetknie. Jest tak, bo do transformacji nowotworowej konieczne są mutacje bardzo wielu genów. Zatrzymanie procesu tworzenia się nowotworu jest nawet jeszcze możliwe na etapie promocji. Niektóre czynniki mutagenne takie jak np. dym tytoniowy przyspieszają promocję. Przerwanie kontaktu z nimi może powstrzymać rozwój nowotworu. Znane są też substancje hamujące promocje np. witamina A

5 Alkohol Szacuje się, że 2 do 4 proc. wszystkich przypadków nowotworów spowodowanych jest pośrednio lub bezpośrednio przez alkohol. Regularne picie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia raka jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani, wątroby i piersi u kobiet. Codzienne picie przekraczające bezpieczny limit może prowadzić do ostrych stanów i przewlekłych chorób. Pod względem ryzyka zachorowania na raka okazjonalne upijanie się może być nawet gorsze niż codzienna umiarkowana dawka alkoholu. Za dopuszczalną, względnie bezpieczną granicę uznaje się jedną porcję czystego alkoholu (10 g) dziennie dla kobiet, czyli jeden kieliszek wina, szklankę piwa lub mały kieliszek mocnego alkoholu. Porcja to 30 ml wódki (40 proc./vol.), 100 ml  wina (12 proc./vol.),  285 ml  mocnego piwa (4.9 proc./vol.) lub 375 ml lekkiego piwa (3,5 proc./vol.). Dla mężczyzny dopuszczalne dzienne spożycie jest dwukrotnie wyższe.

6 Alkohol W największym stopniu za rakotwórczy efekt picia najprawdopodobniej odpowiada aldehyd octowy, będący toksycznym produktem trawienia etanolu. Ten właśnie związek chemiczny powoduje kaca, ale jego działanie ma także o wiele poważniejsze skutki niż złe samopoczucie następnego dnia. Aldehyd octowy uszkadza DNA i upośledza naturalną zdolność komórki do naprawiania tych uszkodzeń. W efekcie rośnie prawdopodobieństwo powstania szkodliwych mutacji.  Istnieją naukowe podstawy, by przypuszczać, że aldehyd octowy przyspiesza wzrost guza. Pod wpływem alkoholu, ale także nikotyny, rośnie ilość estrogenu, żeńskiego hormonu płciowego. Usunięcie nadmiaru tej substancji, to dodatkowy wysiłek dla wątroby. Udowodniono, że wyższy poziom estrogenu we krwi, zwiększa ryzyko rozwoju raka piersi.

7 Palenie tytoniu Dym nikotynowy zawiera ponad 7 tys. związków chemicznych. Co najmniej 250 wśród tych substancji jest szkodliwa, a 70 ma działanie rakotwórcze (według danych ACS). Palący papierosy wdycha  smołę, radioaktywny polon, nikiel, cyjanowodór, formaldehyd, amoniak oraz tlenek węgla, który tworząc z hemoglobiną kompleks zwany karboksyhemoglobiną sprawia, że krew staje się gorzej natleniona. Substancje rakotwórcze z dymu papierosowego mogą inicjować proces nowotworowy. W efekcie powodowanych przez nie uszkodzeń DNA  komórki rosną i dzielą się bez ograniczeń.  Co więcej, trujące związki chemiczne gromadzą się przez lata w organizmie palacza, potęgują swoje działanie stając się jeszcze bardziej szkodliwe i zwiększając ryzyko zachorowania na nowotwór. Palenie cygar i fajki jest równie groźne, jak palenie papierosów. Żucie i ssanie liści tytoniowych także zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów, zwłaszcza raka jamy ustnej. Palenie bierne stanowi nie mniejszy problem, ponieważ jest również rakotwórcze. Dym unoszący się z żarzącej się końcówki papierosa jest czterokrotnie bardziej toksyczny niż ten, którym zaciąga się palacz. W zadymionym pomieszczeniu osoba niepaląca wdycha trzy razy więcej tlenku węgla, ponad 10 razy więcej nitrozamin, 15 razy więcej benzenu i nawet do 70-u razy więcej amoniaku niż podczas aktywnego palenia papierosów.

8 Jak działa picie alkoholu i palenie papierosów ?
Palenie papierosów potęguje działanie alkoholu. Ale też sam alkohol ułatwia i przyspiesza wnikanie substancji rakotwórczych zawartych w  dymie papierosowym w obrębie jamy ustnej i gardła. Każda z tych używek z osobna jest więc wielokrotnie mniej groźna dla zdrowia. Niestety kieliszek i papieros to często nierozłączna para, więc ci, którzy palą i piją narażają się na razy większe ryzyko zachorowania na nowotwory. Całkowite zerwanie z obu nałogami ograniczyłoby liczbę przypadków raka jamy ustnej, aż o 83 proc.!

9 Dieta Przyczynę blisko 30 proc. nowotworów stanowi dieta. Niewłaściwy sposób odżywiania jest drugim po paleniu tytoniu elementem naszego codziennego życia mającym duży wpływ na ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej. W gruncie rzeczy to pozytywna informacja, ponieważ mamy całkowitą kontrolę nad tym co jemy.  Według rekomendacji Światowej Organizacji Zdrowia należy te roślinne produkty jeść w ilości co najmniej 400 g dziennie, najlepiej w pięciu porcjach. Warto stosować regułę pięciu kolorów, by w diecie były obecne warzywa i owoce czerwone, zielone, białe, fioletowe i żółtopomarańczowe. Związki chemiczne, które nadają im barwę są dobre dla naszego zdrowia.

10 Jedz prawidłowo Produkty pełnoziarniste - zawierają dużo korzystnych dla zdrowia składników pokarmowych. Do produktów zbożowych pełnoziarnistych zaliczamy m.in. chleb i makarony z mąki z pełnego przemiału, brązowy ryż oraz gruboziarniste kasze (np. kaszę gryczaną). Błonnik pokarmowy- to roślinne wielocukry i ligniny. Błonnik reguluje trawienie, hamuje uczucie głodu, a także skraca kontakt szkodliwych substancji ze ścianami przewodu pokarmowego i zmniejsza ich wchłanianie. Mięso czerwone -Czerwone mięso to wołowina, wieprzowina i baranina. Choć zwiększa ryzyko raka jelita grubego, to jednak jest dobrym źródłem wielu składników odżywczych. Dlatego zaleca się, by w ciągu tygodnia jeść nie więcej jak 500 g czerwonego mięsa. Kaloryczność produktów- jeden mały batonik może zawierać tyle energii, co pół obiadu! Zasada jest prosta. Na gęstość energetyczną pożywienia mają wpływ tłuszcz i cukier. Dlatego należy wybierać produkty o niskiej zawartości tych składników, za to mające dużo błonnika pokarmowego i wody. Napoje słodzone-Częste ich picie sprzyja nadwadze i otyłości. Dlatego należy je ograniczyć, by zmniejszyć ryzyko nowotworów

11 Otyłość W 2002 r. Międzynarodowa Agencja ds. Badań nad Rakiem (IARC) uznała za naukowy fakt, że nadwaga (wskaźnik masy ciała - BMI kg/m2) i otyłość (BMI > 30 kg/m2) wiążą się z podwyższonym ryzykiem zachorowania na raka okrężnicy, gruczolakoraka przełyku, raka piersi po menopauzie, trzonu macicy i nerki. W 2007 r. dodano do tej listy raka trzustki oraz stwierdzono, że otyłość najprawdopodobniej zwiększa ryzyko rozwoju raka pęcherza moczowego. otyłe osoby mają we krwi większe ilości insuliny i podobnego do insuliny czynnika wzrostu (IGF) niż osoby szczupłe. Taki stan sprzyja rozwojowi niektórych guzów, co więcej, komórki tłuszczowe, poza estrogenem, produkują także adipokiny, czyli hormony  regulujące procesy zapalne i metaboliczne oraz wzrost komórek. Adipokiny powodują, że otyłość jest w gruncie rzeczy przewlekłym, łagodnym stanem zapalnym. Procesy zapalne zwiększają ryzyko rozwoju raka, szczególnie raka wątroby (nawet 4,5-krotnie).

12 BMI Najprostszym wskaźnikiem, który służy do oceny masy ciała jest BMI (ang. Body Mass Index). Wskaźnik BMI oblicza się dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez wzrost (w metrach) podniesiony do kwadratu. Niedowaga – BMI niższe od 18,5 kg/m², Prawidłowa masa ciała – BMI wynosi 18,5-24,9 kg/m², Nadwaga – BMI wynosi 25,0-29,9 kg/m², Otyłość – BMI większe lub równe 30,0 kg/m². Oto przykładowa kalkulacja BMI dla osoby, która waży 70 kg i ma 173 cm wzrostu: BMI = 70 kg / (1,73 m x 1,73 m) = 70kg / 2,993m² = 23,4 kg/m²

13 Akrylamid Duże ilości akrylamidu powstają podczas obróbki termicznej (smażenia w głębokim tłuszczu, pieczenia) produktów spożywczych zawierających skrobię (węglowodany). Komitet ekspertów ds. dodatków do żywności (JECFA – organ doradczy WHO i FAO) podaje, że największy udział w ogólnym spożyciu akrylamidu mają frytki (16–30%), chipsy (6–46%), kawa (13–39%), ciasta, ciastka i herbatniki (10–20%) oraz chleb i inne gatunki pieczywa (10–30%). Chipsy-Regularne spożywanie chipsów może mieć negatywne skutki zdrowotne. Akrylamid w nich obecny może przyczyniać się do powstawania nowotworów, w tym nowotworów układu pokarmowego, oraz może wywoływać przewlekły stan zapalny w organizmie, podnosząc ryzyko miażdżycy i choroby wieńcowej serca Frytki-Ryzykiem związanym ze spożywaniem frytek i ogólnie wszelkich form smażonych ziemniaków jest fakt, że zawierają one powstający w czasie ich przyrządzania akrylamid. Trzynastoletnie badania przeprowadzone na Uniwersytecie Maastricht w Holandii na populacji osób w wieku od 55 do 77 lat dowiodły zdaniem badaczy, że częste spożywanie frytek zwiększa ryzyko zachorowania na raka wątroby o 60% w stosunku do osób, które nie mają tej potrawy w swojej diecie.

14 Promieniowanie UV Nadal pokutuje mit, że słońce to zdrowie, ponieważ bez niego nie ma witaminy D. Na naszej szerokości geograficznej, przy umiarkowanie jasnej karnacji wystarczy 15-minutowy spacer w letni dzień, a w zimowy trzy razy dłuższy, by organizm wytworzył odpowiednią dawkę tej witaminy. Czerniak powstaje z komórek produkujących pigment. Jest on najbardziej agresywnym nowotworem. Na czerniaka skóry szczególnie narażone są osoby o bladej i piegowatej skórze, jasnych włosach i niebieskich oczach, gdyż są one najbardziej podatne na poparzenie słoneczne. Nowotwór lokuje się wszędzie tam, gdzie znajdują się komórki barwnikowe, a więc także poza skórą -  w gałce ocznej, na błonie śluzowej narządów płciowych oraz w jamie ustnej i odbycie.

15 Jak chronić się przed rakiem skóry
Osoby z jasną karnacją, licznymi znamionami barwnikowymi powinny nie tylko unikać poparzeń słonecznych, ale także starać się ograniczyć (co nie znaczy, wykluczyć) ekspozycję na słońce. Nikt nie powinien długo przebywać na słońcu w okresie największego nasłonecznienia, tj. w godzinach Zaleca się stosowanie okularów i kremów przeciwsłonecznych zawierających silne filtry UV oraz noszenie odpowiedniego ubrania wykonanego z gęsto tkanej bawełny. Szczególnie starannie należy chronić dzieci. Zaleca się także unikanie korzystania z solariów i łóżek opalających oraz niekorzystanie z nich przed 18. rokiem życia.

16 Piękna opalenizna bez szkodliwych promieni
samoopalacz – pamiętajcie, że nie nakładamy nowo zakupionego kosmetyku w dniu ważnego wyjścia, bo nie wiadomo jak nasza skóra na niego zareaguje, jeśli coś poszłoby nie tak to szorowanie pumeksem na pewno nie doda naszej skórze uroku, wypróbujmy samoopalacz na tydzień przed ważną okazją, wtedy już przed samym wydarzeniem będziemy wiedzieć jak go aplikować; opalanie natryskowe, – jest bardzo wygodne i skuteczne, a jeżeli dobrze wybierzemy kolor to będzie wyglądało bardzo naturalnie, jest to dużo droższa, ale i wygodniejsza metoda niż samoopalacz; kosmetyki rozświetlające – czasami aby pięknie wyglądać nie trzeba skórze dodawać koloru, a właśnie blasku, wystarczy odrobina ( przecież nie chcemy się obsypać brokatem) błyszczącego proszku, a ciało będzie wyglądać zdrowo i promiennie; puder brązujący – świetna metoda, jednak sprawdza się w przypadku ciemnych ubrań, przykładowo białą sukienkę łatwo nim pobrudzić, a dekolt sukni z pomarańczową poświatą z pewnością nie wygląda elegancko; picie soku marchewkowego lub po prostu jedzenie marchewek – metoda którą trzeba stosować przez dłuższy czas i nie możemy tu jednak przesadzić, chcemy uzyskać zdrowy wygląd, a nie wyglądać jak piłka do koszykówki.

17 Substancje rakotwórcze
Radon- Każdy na co dzień oddycha powietrzem ze śladową domieszką radonu. Najwyższe stężenia radonu spotykane są w piwnicach i na niskich kondygnacjach budynków. Najbardziej narażeni na promieniowanie emitowane przez radon są górnicy pracujący w podziemnych kopalniach. Łatwo osłabić jego oddziaływanie starannie izolując fundamenty budynku, pokrywając ściany farbami, tapetami, regularnie wietrząc pomieszczenia. Promieniowanie jonizujące- Stale się z nim stykamy, gdyż jego źródłem są radioizotopy pierwiastków rozpowszechnionych w przyrodzie i promieniowanie kosmiczne. Spaliny samochodowe-W 2012 r. Międzynarodowa Agencja Badać nad Rakiem (IARC) ogłosiła, że istnieje wystarczająco dużo dowodów naukowych, by uznać spaliny silników Diesla za rakotwórcze. Długotrwałe wdychanie tych zanieczyszczeń zwiększa ryzyko zachorowania na raka płuca i prawdopodobnie na raka pęcherza moczowego. Azbest Benzen-Służy m.in. do produkcji tworzyw sztucznych, włókien syntetycznych, barwników, leków, detergentów, pestycydów

18 Szczepienia- dlaczego są ważne ?
Niektóre typy nowotworów są powiązane z przebytym wcześniej zakażeniem. Infekcja wirusowa lub bakteryjna jest przyczyną nawet proc.nowotworów złośliwych. Dotyczy to przede wszystkim zwiększonego ryzyka rozwoju raka szyjki macicy, prącia, odbytu, głowy i szyi, raka wątroby i żołądka oraz niektórych nowotworów układu krwiotwórczego. Jednym ze sposobów na uniknięcie zachorowania na nowotwory związane z infekcją są szczepienia ochronne.

19 Szczepienia- Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)
Powoduje najbardziej rozpowszechnioną infekcję przenoszoną podczas kontaktów seksualnych. Rak szyjki macicy jest powodowany przez przewlekłą infekcję wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). W ciągu życia ponad 50 proc.aktywnych seksualnie dorosłych zaraża się HPV i przechodzi ostrą lub przewlekłą infekcję. Większość zakażeń ostrych ulega samowyleczeniu i nie powoduje problemów ze zdrowiem. Zmiany nowotworowe mogą rozwinąć się po wielu latach, a nawet dziesięcioleciach od zakażenia. Skutkiem zakażenia tym wirusem może być także rak odbytu, pochwy, sromu, języka, gardła i szyi, u mężczyzn penisa. Szczepienie zapobiega infekcji onkogennymi typami HPV. Jednak jest ono skuteczne tylko u osób, które wcześniej nie były zakażone. Szczepienia dla dziewczynek, a ostatnio także dla chłopców z powodu ryzyka rozwoju brodawek, zalecane są między 9 a 26 rokiem życia.

20 Szczepienia- Wirusowe zapalenie wątroby typu B (HBV)
W Europie przyczyną ponad 2/3 przypadków nowych zachorowań na pierwotnego raka wątroby jest przewlekłe zakażenie wirusami zapalenia wątroby typu B (HBV) lub typu C (HCV). Główną drogą rozprzestrzeniania się HBV jest krew i rzadziej kontakty seksualne. HBV może zostać również przeniesione z matki na dziecko. Wirus zapalenia wątroby typu B powoduje uszkodzenie wątroby. Im dłużej trwa infekcja, tym większe jest ryzyko zachorowania na raka. Od wielu lat dostępna jest szczepionka przeciwko HBV. Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia pierwszą dawkę szczepienia podaje się już w pierwszej dobie po urodzeniu dziecka, a kolejne dwie w drugim i siódmym miesiącu życia.

21 Jak karmienie piersią chroni przed rakiem ?
Każdy kolejny poród przed 30.rokiem życia oraz związany z nim okres karmienia piersią obniża ryzyko zachorowania na raka piersi. Analiza danych z badań przeprowadzonych w 30 krajach obejmujących 50 tys. kobiet wykazało, że ryzyko zachorowania na raka piersi maleje o ok. 4 proc., jeżeli matka karmi piersią przez 12 miesięcy po pierwszym porodzie. Każdy następny poród i przypadające nań 12 miesięcy karmienia piersią obniża to ryzyko o kolejne 7 proc.

22 Badaj się ! Niektóre rodzaje nowotworów mogą być wykryte zanim pojawią się symptomy choroby. Wczesne rozpoznanie znacznie zwiększa szanse wyleczenia. Badania przesiewowe prowadzone są w celu wczesnego wykrywania raka jelita grubego, raka piersi i raka szyjki macicy.

23 Rak jelita grubego i kolonoskopia
Rak jelita grubego jeden z najczęstszych nowotworów złośliwych, rozwija się nawet przez kilkanaście lat. Ryzyko tej choroby rośnie wraz z wiekiem, a zwiększa je dieta uboga w błonnik, mała aktywność fizyczna oraz nadużywanie alkoholu i palenie papierosów. Ze zmutowanych komórek jelita grubego powstają niewielkie polipy. Niektóre z nich nadmiernie się rozrastają, co prowadzi do powstawania łagodnych zmian nowotworowych, czyli gruczolaków. Usunięcie ich skutecznie zapobiega przekształceniu w inwazyjnego raka, a rokowania w tym stadium choroby są bardzo dobre. Dlatego badania przesiewowe są tak ważne. Kolonoskopia: polega na wziernikowaniu całego jelita grubego poprzez wprowadzenie przez odbyt długiej elastycznej rurki, zwanej kolonoskopem. Metoda ta daje możliwość równoczesnego usuwania polipów. Dzięki temu kolonoskopia aż w proc. zapobiega rozwojowi raka jelita. By jednak spełniała swą ochronną rolę, należy powtarzać ją raz na 10 lat. W Polsce od 2000 r. w ramach Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych każda osoba w wieku lat może się poddać bezpłatnej kolonoskopii. Do tego badania kwalifikują się również osoby w wieku lat, których krewni pierwszego stopnia (rodzice, rodzeństwo) chorowali na raka jelita grubego.

24 Rak piersi i mammografia
Rak piersi to nowotwór złośliwy powstający z komórek gruczołu piersiowego, który rozwija się miejscowo w piersi oraz daje przerzuty do węzłów chłonnych i narządów wewnętrznych. Rak piersi jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym u kobiet. Zalecenia dotyczące badań przesiewowych w celu wykrywania raka piersi w Europie obejmują profilaktyczne badania mammograficzne kobiet w wieku lat. Rekomenduje się wykonywanie badania co dwa lata. Dla młodych kobiet mammografia jest mniej skuteczna. Prześwietlenie tkanek piersi promieniami rentgenowskimi pozwala wykryć nieprawidłowości, zanim będzie je można wyczuć lub zobaczyć. Mammografia daje też czasami fałszywy negatywny wynik, ponieważ nie wykrywa wszystkich zmian nowotworowych. Dobre wiadomości usypiają czujność, a tymczasem ważne jest, by kobieta mimo regularnego zgłaszania się na badania przesiewowe sama także badała piersi.

25 Rak szyjki macicy i cytologia
Rak szyjki macicy jest obecnie trzecim najpowszechniejszym nowotworem u kobiet. Nowotwór ten rozwija się z komórek nabłonka szyjki macicy. Najważniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju raka szyjki macicy jest przenoszone drogą płciową zakażenie niektórymi szczepami wirusa brodawczaka ludzkiego W programie profilaktyki raka szyjki macicy powinny brać udział wszystkie kobiety w wieku lat, które nie miały wykonanej cytologii w ciągu ostatnich trzech lat, a także te, które są obciążone czynnikami ryzyka (zakażone wirusem HIV, przyjmujące leki immunosupresyjne, zakażone onkogennym szczepem wirusa HPV). Przy prawidłowych wynikach badania, cytologię należy powtarzać regularnie co 3 lata. Wczesne stadia raka szyjki macicy wykrywa badanie cytologiczne. Polega ono na pobraniu komórek z zewnętrznego kanału i tarczy szyjki macicy. Jeśli ich obraz pod mikroskopem jest nieprawidłowy, lekarz kieruje kobietę na dalszą diagnostykę. Badania dowodzą, że udział w badaniach przesiewowych może zapobiec 9 na 10 zachorowaniom na inwazyjną postać choroby.

26 Objawy, które mogą świadczyć o występowaniu nowotworu
Zgrubienie lub guzek w piersi albo innym miejscu ciała. Zmiana kształtu, wielkości lub koloru brodawek sutkowych, znamion lub brodawek na skórze. Utrzymujące się zaburzenia w oddawaniu kału lub moczu. Uporczywy kaszel lub chrypka, występujące bez wyraźnej przyczyny Utrzymująca się niestrawność lub trudności w połykaniu Nietypowa wydzielina lub krwawienie z naturalnych otworów ciała Ból utrzymujący się bez wyraźnej przyczyny Objawy, które mogą świadczyć o występowaniu nowotworu

27 Dziękuję za uwagę. Maja Jaworska

28 Źródła IP.6KmVLbeQYzfO1uRVp5yWPwHaHa&q=profilaktyka+nowotworowa&simid= &selectedIndex=9&ajaxhist=0 P.GzsTmaajTEnLMFZU3LmrxQHaFN&q=alkohol&simid= &selectedIndex=2&ajaxhist=0 bffzfXe5evtg3IAVXTfAHaHB&q=alkohol+i+papierosy&simid= &selectedIndex=2&ajaxhist=0 gxk4xW9YmCtoaH8WMGdsEQHaE8&q=dieta&simid= &selectedIndex=2&ajaxhist=0 .bKonRPxQR1RwQaa9UIEhNAEsDG&q=badania&simid= &selectedIndex=6&ajaxhist=0 P.nVVh8G0mXtGxTwoA_NjXEAHaEw&q=dieta&simid= &selectedindex=24&mode=overlay&first=1 fIZ3yuiIkKwMY_bzPK6gHaE_&q=oty%c5%82o%c5%9b%c4%87&simid= &selectedIndex=0&ajaxhist=0 IP.L_2l7kK_txC0sM7gIPFRnAHaHa&q=palenie+tytoniu&simid= &selectedIndex=0&ajaxhist=0 OIP.D983okG83DJM_ySWr5oVQwHaHa&q=rak+jelita+grubego&simid= &selectedIndex=5&ajaxhist=0 „Biologia na czasie 2 zakres rozszerzony „ nowa era

29 https://pl.wikipedia.org/wiki/Benzen
IP.3nwY9CjMCm9HX-d5ycyhUgEsCo&q=spaliny+samochodowe&simid= &selectedIndex=0&ajaxhist=0 vmvberlsl_o7pNmT2ouXQHaHa&q=radon&simid= &selectedIndex=10&ajaxhist=0 .9dugqdkoY14PB5uEyGHB0QHaH6&q=karmienie+piersi%c4%85&simid= &selectedIndex=10&ajaxhist=0 O8fEYpqT_e-qEgLFXwwHaCp&q=promieniowanie+jonizuj%c4%85ce&simid= &selectedIndex=4&ajaxhist=0 G5hynsP4dKUDA4UgxwUgHaFS&q=azbest&simid= &selectedIndex=13&ajaxhist=0 PsNIX9hEECISd05lS8NjQwD9Es&q=benzen&simid= &selectedIndex=7&ajaxhist=0 P.A2paG4awruHqTbZOvoyOfQHaFJ&q=czerniak&simid= &selectedIndex=6&ajaxhist=0 db9kHzLsnWNBf2XArip8AHaE7&q=szczepionki&simid= &selectedIndex=4&ajaxhist=0 P.wyzhPI_Wt8OE1_xgd_PFEAHaGD&q=BMI&simid= &selectedIndex=10&ajaxhist=0 bElpCjLvzu-rRdnbTzX8gHaE8&q=cytologia&simid= &selectedIndex=5&ajaxhist=0

30 https://www. bing. com/images/search
RvryynXX4AHaEP&q=HPV&simid= &selectedIndex=12&ajaxhist=0 Ze6b6hh6kfuQ4ZugwHaGy&q=HBV&simid= &selectedIndex=11&ajaxhist=0 Id_wSOFsu-fGVDAHaE9&q=akrylamid&simid= &selectedIndex=14&ajaxhist=0 2cAU1N5AAHaFj&q=nowotw%c3%b3r&simid= &selectedIndex=0&ajaxhist=0 Z388UPAHaFj&q=alkohol&simid= &selectedIndex=3&ajaxhist=0 WO1l-wHaFj&q=sok+marchewkowy&simid= &selectedIndex=73&ajaxhist=0 nPmktzvQFhCw&q=poradnia+genetyczna&simid= &selectedIndex=6&ajaxhist=0 Wdf9MylNvw2YB1mlhTwEsDS&q=NOWOTW%c3%93R&simid= &selectedIndex=47&ajaxhist=0