ŁĄCZNE STOSOWANIE AGROCHEMIKALIÓW

Prezentacja na temat: "ŁĄCZNE STOSOWANIE AGROCHEMIKALIÓW"— Zapis prezentacji:

1 ŁĄCZNE STOSOWANIE AGROCHEMIKALIÓW
Prof. dr hab. Marek Mrówczyński, Prof. dr hab. Marek Korbas, inż. Henryk Wachowiak, mgr inż. Jakub Danielewicz, inż. Adam Paradowski Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu C-IPM WORKSHOP, RADZIKÓW 2016

2 Łączne stosowanie agrochemikaliów
Po co stosować mieszaniny? Czy to naprawdę konieczne? Co się może zdarzyć? A może gotowa mieszanina? Kiedy stosować? Czym opryskiwać? Na co należy zwrócić uwagę? Jakie formulacje łączyć ze sobą?

3 Łączne stosowanie agrochemikaliów c.d.
Łączne stosowanie różnych środków ochrony roślin (ś.o.r.) Łączne stosowanie (ś.o.r.) z adiuwantami Łączne stosowanie (ś.o.r.) z nawozami dolistnymi dokarmiania roślin (mikronawozy, mikro-makro nawozy, makro nawozy – np. mocznik) Tank – Mix – (Wielka Brytania, USA) Tank – Mischung – (Niemcy)

4 Łączne stosowanie agrochemikaliów c.d.
Stosowanie mieszanin jest popularne na wszystkich kontynentach W innych państwach Unii Europejskiej można oficjalnie stosować mieszaniny. Powstaje pytanie, dlaczego będąc członkiem Unii, akurat u nas nie ma takich rozporządzeń? W Polsce mimo braku odpowiednich rozporządzeń, masowo są stosowane mieszaniny. W ewidencji stosowania środków ochrony roślin i nawozów, rolnicy nie ujawniają tych zabiegów lub zapisują je jako wykonane pojedynczo. W przypadku wykorzystania tych materiałów do celów np. ewidencji czy statystyki, okazują się one zupełnie nieprzydatne

5 Łączne stosowanie agrochemikaliów c.d.
Mimo zakazu stosowanie nizarejestrowanych mieszanin, w środkach przekazu, przede wszystkim w reklamach i materiałach informacyjnych (w ulotkach na temat stosowania preparatów, publikowanych i wydawanych przez konkretne koncerny fitofarmaceutyczne) są zamieszczane zalecenia takich mieszanin Ze strony administracji państwowej (PIORiN oraz ARiMR) istnieje częściowe ciche przyzwolenie na takie praktyki. Z praktycznego punktu widzenia postępowanie jest słuszne, z drugiej strony organy państwowe nie powinny tolerować samowoli w stosowaniu środków ochrony roślin

6 Łączne stosowanie agrochemikaliów c.d.
Aktualne są opracowywane programy komputerowe dotyczące ochrony niektórych roślin uprawnych na zasadzie stosowania mieszanin herbicydowych i ich wyboru w oparciu o dostarczone dane (np. gatunki chwastów, faza ich rozwoju, warunki klimatyczne itp.) Po zastosowaniu niezalecanych mieszanin, na ogół wykazują skuteczność w zwalczaniu agrofagów, a uszkodzenia roślin uprawnych należą do rzadkości.

7 Regulacje prawne Środki ochrony roślin muszą być stosowane właściwie. Obejmuje ono stosowanie zasad dobrej praktyki ochrony roślin i spełnianie wymogów Integrowanej Ochrony Roślin (2009/128/WE). Łączenie agrochemikaliów nie jest sprzeczne z prawem, chyba że etykieta zawiera wyraźną informacje zakazującą stosowanie mieszaniny.

8 Regulacje prawne Łączenie agrochemikaliów na ryzyko stosującego i doradcy W przypadku łącznego stosowania agrochemikaliów, które nie są ujęte w etykiecie ś.o.r., odpowiedzialność spoczywa na stosującym Producent ś.o.r. ponosi odpowiedzialność tylko za działanie preparatu, którego zalecenie jest zgodne z etykietą Co nie jest zabronione to jest dozwolone Czy rzeczywiście to jest zgodne z prawem?.

9 Bezpieczeństwo środków ochrony roślin
fungicydy, insektycydy, akarycydy itp. jako nie mające na celu wykazywania żadnego działania w stosunku do rośliny uprawnej wydają się grupą najbardziej bezpieczną w przypadku łączenia z nawozami dolistnymi herbicydy jako środki działające na zasadzie selektywności w stosunku do rośliny uprawnej, muszą być rozpatrywane bardzo szczegółowo jako komponenty mieszanin z nawozami dolistnymi retardanty jako związki bezpośrednio wpływające na wzrost rośliny uprawnej stają się bardzo niebezpiecznymi komponentami do mieszanin także z nawozami dolistnymi. Znaczna liczba reklamacji dotyczy łącznego stosowania retardantów z innymi agrochemikaliami

10 Korzyści z łączenia agrochemikaliów
poszukiwanie oszczędnych technologii (paliwo 40%, robocizna 30%), szerokie wprowadzenie nawozów płynnych do dolistnego dokarmiania, lepsza organizacja pracy przy spiętrzaniu się zabiegów agrotechnicznych, możliwość szybkiego wykonania zabiegów i wykorzystanie sprzyjających warunków pogodowych ograniczenie liczby przejazdów opryskiwaczy, zmniejszenie strat spowodowanych ugniataniem gleby i roślin.

11 Płynące korzyści…cd. możliwość jednoczesnego zwalczania
kilku agrofagów, wykorzystanie przy stosowaniu dzielenia dawek ś.o.r. i nawozów, możliwość wykorzystania pokrywania się terminów zwalczania agrofagów z nawozowym dokarmianiem roślin, możliwość wykorzystania polepszenia ogólnej kondycji roślin dla ograniczenia zużycia środków ochrony roślin, możliwość wystąpienia efektów synergistycznych powodujących polepszenie skuteczności zabiegu.

12 Zagrożenia… Pogorszenie właściwości fizycznych
Możliwość uszkodzenia maszyn i ich elementów (dysze) Obniżenie skuteczności działania substancji czynnych Ryzyko wystąpienia fitotoksyczności Ryzyko toksyczności dla pszczół Wystąpienie strat o charakterze ekonomicznym

13 Przyczyny niepowodzeń?
Niezgodność chemiczna Niezgodność fizykochemiczna Nieodpowiednia twardość wody (pH, jakość wody) Za niska temperatura cieczy użytkowej (poniżej100C) Za wysoka temperatura powietrza (poniżej 200C) na plantacji Silne nasłonecznienie podczas opryskiwania (opryskiwanie głównie wieczorem)

14 Przyczyny niepowodzeń?
Niska wilgotność powietrza (poniżej 60%) na plantacji Zbyt szybkie łączenie różnych agrochemikaliów Za długie przetrzymywanie mieszaniny w opryskiwaczu (maksymalnie do 3 godz.) Zła kolejność mieszania Za duża liczba różnych agrochemikaliów

15 KONIECZNA DUŻA OSTROŻNOŚĆ!!!
Nawet znane i dobrze przebadane mieszaniny mogą przy splocie niekorzystnych warunków (środowiskowych, klimatycznych i technicznych) spowodować negatywne efekty (nieskuteczność, poparzenia roślin). 65 mieszanin ś.o.r. (fungicyd lub herbicyd lub insektycyd + nawóz) 57 pozytywna reakcja, 8 reakcja nieoczekiwana lub negatywna !!! (Badania IORPIB 2010) KONIECZNA DUŻA OSTROŻNOŚĆ!!!

16 Mieszaniny agrochemikaliów Badania fizyko-chemiczne
Trwałość zawiesiny wodnej Trwałość emulsji wodnej pH mieszaniny Trwałość mieszaniny Napięcie powierzchniowe Zwilżalność liści Badania fizyko-chemiczne mieszanin agrochemikaliów w Polsce przeprowadza IOR-PIB, Oddział w Sośnicowicach

17 pH mieszaniny słów kilka…
Przed wykonaniem mieszaniny wskazane jest badanie pH pojedynczych składników (roztworów). Dobrze zbadać pH po zmieszaniu → zmiana do 2 jednostek pH Optymalne pH roztworu dla fungicydów – powyżej 7 Dla insektycydów – poniżej 7 do przyjęcia zakres pH mieszaniny 4 - 9

18 pH mieszaniny słów kilka…
Obniżenie pH cieczy do poziomu pH 5-6 poprawia mieszalność i w wielu przypadkach eliminuje wytrącanie się produktów (np. mieszaniny fungicydów z nawozami dolistnymi i biostymulatorami), Preparaty obniżające pH dodawać zawsze jako pierwszy składnik mieszaniny, ŚOR zalecane do stosowania w niskim pH (5-6): kaptan, ditianon, tiofanat metylowy, mankozeb, tau-fluwalinat, chloropiryfos, malation, acetamipryd, dimetoat, lambda cyhalotryna, fosetyl, iprodion, propikonazol, chlorotalonil, metalaksyl,  dikamba, fluazyfop, glifosat, glyfosynat, 2,4-D, proheksadion wapnia, kwas giberelinowy, CCC, etefon, kletodym, bromoksynil, chlomazon, dikwat, metrybuzyna, mezotrion

19 Optymalne pH imidachlopryd - 7,5 cypermetryna - 9 indoksakarb - 5-10
lambda-cyhalotryna - 6,5 Bacillus thuringiensis - 6

20 Wpływ pH na skuteczność działania
acetamipryd – poniżej 4 i powyżej 7 – spadek skuteczności dimetoat – powyżej 6 – spadek skuteczności Bacillus thuringiensis – powyżej 8 spadek skuteczności chloropiryfos – powyżej 8 spadek skuteczności tau-fluwalinat – powyżej 9 spadek skuteczności mankozeb powyżej – 7 spadek skuteczności fluazyfop – powyżej 9 – spadek skuteczności

21 Odpowiedni dobór adiuwantów
Adiuwanty olejowe do graminicydów i herbicydów sulfonylomocznikowych (nie do fungicydów), Surfaktanty - szerokie zastosowanie ze ś.o.r. i nawozami dolistnymi, Adiuwanty doglebowe tylko do herbicydów doglebowych! Fot. As500.pl

22 Łączenie z adiuwantami
Do mieszanin także należy zaliczyć łączne stosowanie pestycydów z adiuwantami. Adiuwanty początkowo posiadały odrębną rejestrację, natomiast procedura ta nie obowiązuje, obecnie mówi się ponownie o powrocie do rejestracji. Bez względu na rozwiązania administracyjne, by zastosować preparat łącznie z konkretnym adiuwantem musi istnieć odpowiednie zalecenie umieszczone w etykiecie adiuwanta lub preparatu (albo w obu etykietach).

23 Łączenie z adiuwantami c.d.
Po ewentualnym wprowadzeniu możliwości stosowania mieszanin w tym wypadku, korzystne będzie „trzymanie” się zaleceń. W przypadku dodawania adiuwantów na własną rękę warto będzie skorzystać z etykiety zamieszczonej (aktualnie nie zawsze zarejestrowanej) na opakowaniu adiuwanta. Ryzykowne było i będzie stosowanie adiuwantów nie wiadomego pochodzenia (produkty uboczne, oleje zużyte w innych procesach, oleje produkowane bez reżimu technologicznego, a więc różne partie o nie stałych parametrach).

24 Adiuwanty wielofunkcyjne
poprawa zwilżalności liści i lepsze rozpościeranie się kropel na powierzchni liści dzięki obniżaniu napięcia powierzchniowego cieczy użytkowej, poprawa przyczepności i zmniejszanie zmywalności środka przez deszcz lub rosę, ułatwianie retencji kropel oraz lepsze wnikanie herbicydu do rośliny przez np. rozpuszczanie wosku kutykularnego,

25 Adiuwanty wielofunkcyjne c.d.
opóźnianie tempa wysychania kropel cieczy, zwiększanie rozpuszczalności herbicydów oraz zapobieganie ich krystalizacji na powierzchni liści, a także ułatwianie pobierania herbicydu przez chwasty (np. w okresie stresu wodnego, wysokiej temperatury i niskiej wilgotności), poprawa skuteczności działania herbicydów w stosunku do chwastów średnio wrażliwych i tych, które przekroczyły fazę największej wrażliwości na herbicydy, ogólna poprawa skuteczności herbicydu, która pozwala obniżać zalecane dawki.

26 Łączne stosowanie herbicydów z nawozami dolistnymi
Już na początku podejmowania takiej decyzji budzi ona pewne wątpliwości. Stosowanie herbicydów to świadoma decyzja o zwalczaniu chwastów, natomiast stosowanie jakichkolwiek nawozów dolistnych to również sprecyzowana decyzja o podniesieniu kondycji, wzrostu, rozwoju rośliny uprawnej Nawozy „nie rozróżniają” roślin uprawnych od roślin zbędnych na polu. Łączny zabieg to równoczesne niszczenie chwastów i dostarczanie im składników pokarmowych.

27 Własne testy odzież ochronna (ochrona oczu, skóry),
użycie dużej zlewki lub naczynia szklanego (słoju) o pojemności około 2 litry, użycie tej samej wody, która będzie wykorzystana do wykonania zabiegu, obliczenie ilości poszczególnych preparatów w oparciu o zalecaną dawkę na hektar, zachowanie zbliżonej temperatury cieczy użytkowej,

28 Warunki mieszania agrochemikaliów
Prawidłowe ustalenie terminu stosowania (optymalny dla chorób i szkodników), Sporządzenie cieczy przed wykonaniem zabiegu, Właściwa kolejność dodawania poszczególnych składników mieszanin, Dokładność i powolność procesu mieszania, Znajomość parametrów wody (pH, temperatura), Odpowiednia temperatura zewnętrzna i wilgotność powietrza, Konieczność dysponowania nowoczesnym sprzętem.

29 Czego nie wolno mieszać…
Herbicydy Sulfonylomocznikowe (Granstar SX 50 SG, Grodyl 75 WG, Glean 75 WG) Insektycydy fosforoorganiczne (Owadofos Extra 480 EC, Rook 480 EC, Pyrinex 250 CS) + Herbicydy zawierające MCPA (Chwastox 500 SL, Chwastox 750 SL, Dicoherb 750 SL) Herbicydy zawierające Fenoksaprop (Puma Universal 069 EW) + Herbicydy zawierające sól dimetyloaminową (2,4 D Aminopieliki, Chwastoxy) Nawóz zawierający siarczan miedzi +

30 Jak zbudowany jest ś.o.r? Substancja biologicznie czynna Nośniki
Talk lub kaolin w preparatach w postaci proszków Oleje w preparatach w formie emulsji Rozpuszczalniki w preparatach stosowanych w formie roztworów Aktywator (zwiększa rozpuszczalność s.cz.) Stabilizator (przedłuża czas utrzymywania się ś.o.r. na pow. rośliny) Zwilżacz (ułatwia równomierne pokrycie powierzchni rośliny)

31 Ważniejsze symbole stosowane w nazwach środków ochrony roślin
Znaczenie symbolu DS Proszek do bezpośredniego stosowania na nasiona (sucha zaprawa) EC Płynna, jednorodna forma użytkowa do stosowania jako emulsja po rozcieńczeniu wodą EO Płynna, niejednorodna forma użytkowa utworzona z substancji biologicznie czynnej znajdującej się w roztworze wodnym i zemulgowanej wodzie ES Trwała emulsja do stosowania bezpośredniego na nasiona lub po rozcieńczeniu EW Płynna, niejednorodna forma użytkowa utworzona z substancji biologicznie czynnej rozpuszczonej w rozpuszczalniku organicznym i zemulgowanej wodzie GF Jednorodna forma użytkowa w postaci żelu do stosowania bezpośrednio na nasiona GL Forma użytkowa w formie żelu do stosowania jako emulsja po rozcieńczeniu wodą LS Roztwór do stosowania bezpośrednio na nasiona lub po rozcieńczeniu wodą, ciecz może zawierać cząstki nierozpuszczalne w wodzie SC Trwała zawiesina rozdrobnionych cząstek substancji biologicznie czynnej, która może zawierać inne rozpuszczone składniki, przeznaczona do bezpośredniego stosowania SE Płynna, niejednorodna forma użytkowa zawierająca substancje biologicznie czynne w postaci mieszaniny rozdrobnionych cząstek stałych i małych kropli cieczy organicznej zawieszonych w formie wodnej do stosowania po rozcieńczeniu wodą SL Płynna, jednorodna forma użytkowa do stosowania jako roztwór substancji biologicznie czynnej po rozcieńczeniu wodą WG Forma użytkowa składająca się granul do stosowania po ich wymieszaniu z wodą WP Forma użytkowa w postaci proszku do stosowania jako zawiesina po jej wymieszaniu w wodzie WS Proszek do sporządzania zawiesiny o wysokim stężeniu formie papki, służący do zaprawiania nasion XX Wszystkie formy użytkowe niemające dotychczas oznaczeń kodowych

32 Napełnienie woda zbiornika opryskiwacza do 50-70% jego objętości
Kolejność tworzenia mieszanin zbiornikowych Napełnienie woda zbiornika opryskiwacza do 50-70% jego objętości Dodanie środków poprawiających właściwości wody. Dodanie nawozów mineralnych - makro Dodanie nawozów mikroelementowych mieszanie mieszanie mieszanie mieszanie

33 Dodanie wody prawie do pełnej objętości zbiornika opryskiwacza.
Kolejność tworzenia mieszanin zbiornikowych cd. Dodanie środków ochrony roślin w formie proszków lub granul do sporządzania zawiesiny (formy WP, WG). Dodanie środków ochrony roślin w formie koncentratu do sporządzania stężonej zawiesiny (forma SC). Dodanie środków ochrony roślin w formie koncentratów do emulgowania (formy EC, EG, EW, SE). Dodanie środków ochrony roślin w formie koncentratów do sporządzania roztworów (formy SL, SP, SG, OD). Dodanie wody prawie do pełnej objętości zbiornika opryskiwacza. mieszanie mieszanie mieszanie mieszanie mieszanie

34 Kolejność tworzecnia mieszanin zbiornikowych
kolejność dodawania składników, jeśli etykieta o tym nie mówi to: L.p. Rodzaj formy użytkowej Symbol 1 Zawiesiny WP, WG, SC 2 Emulsje EC, EG, EW, SE 3 Roztwory SL, SP, SG, OD wymieszanie i obserwacja przez minut (osad, kłaczki, rozwarstwienia, niejednorodność, olej, przejaśnienia Najlepiej łączyć środki o tych samych formulacjach!

35 Zasady łączenie Nie mieszać więcej niż 2 preparatów
Nie mieszać proszków i granulatów z proszkami Wykonać próbę mieszanin w naczyniu do 2 godz. Mieszaninę zużyć do 3 godz. od mieszania

36 Przykłady wizualne błędnych rozwiązań

37 Przykłady wizualne błędnych rozwiązań

38 Przykłady wizualne błędnych rozwiązań

39 Przykłady wizualne błędnych rozwiązań

40 STOSOWANIE AGROCHEMIKALIÓW W PSZENICY OZIMEJ Faza rozwojowa rośliny
Metoda: tradycyjna łączna krzewienie 1 zabieg herbicydowy dokarmianie dolistne Zabieg fungicydowy T0/T1 1 zabieg: herbicyd + nawóz + fungicyd do dojrzałości mlecznej (pomijając okres kwitnienia roślin) 1 zabieg fungicydowy 1 zabieg insektycydowy (mszyce) –dokarmianie dolistne 1 zabieg: fungicyd + insektycyd + nawóz Całkowity koszt ochrony: metoda tradycyjna metoda łączna 450 zł/ha 320 zł/ha

41 STOSOWANIE AGROCHEMIKALIÓW W RZEPAKU Faza rozwojowa rośliny
Metoda: tradycyjna łączna wiosna po rozpoczęciu wegetacji 1 zabieg insektycydowy 1 zabieg herbicydowy dokarmianie dolistne 1 zabieg: insektycyd + herbicyd + nawóz od zwartego do luźnego kwiatostanu 1 zabieg: insektycyd + nawóz Całkowity koszt ochrony: metoda tradycyjna metoda łączna 378 zł/ha 246 zł/ha

42 Praktyczne przykłady…
Izoproturon Nie stosować w roślinach, które bezpośrednio przed planowanym zabiegiem były lub po zabiegu będą nawożone saletrzakiem lub saletrą wapniową Glifosat Jest zalecany z siarczanem amonowym jako adiuwant. Można sądzić, ze taki dodatek może być stosowany do całej grupy inhibitorów syntezy aminokwasów

43 Praktyczne przykłady…
Karfentrazon etylu Wiele przykładów z praktyki świadczy o poparzeniu zbóż w przypadku stosowania tej s.cz. z jakimikolwiek nawozami. Podobna wrażliwość wykazują inne s.cz. z grupy destruktorów błon komórkowych (środki parzące) Chlopyralid W etykiecie herbicydu Cliophar 300 SL zamieszczono uwagę by preparatu nie stosować w mieszaninach z nawozami

44 Herbicydy sulfonylomocznikowe (metsulfuron metylu,
Tifensulfuron metylu, tribenuron metylu) tych herbicydów nie wolno stosować z nawozami dolistnymi

45 Praktyczne przykłady… Kolejność mieszania herbicydów z nawozami
Temperatura cieczy użytkowej W przypadku stosowania makroelementów bazową ciecz użytkową należy przygotować dzień przed opryskiwaniem Kolejność mieszania herbicydów z nawozami a/ sporządzić roztwór mocznika (odczekać aż uzyska temperaturę otoczenia), b/ dodać roztwór nawozów mikroelementowych, c/ dodać środki ochrony roślin (jeżeli są graminicydy dodać je jako ostatnie), d/ dodać adiuwanty, e/ uzupełnić wodą do pełnej objętości zbiornika

46 Praktyczne przykłady…
Dragon 450 WG jest pierwszym od kilkudziesięciu lat (Chwastox + Calixin) oficjalnie zarejestrowanym herbicydem z możliwością łącznego stosowania z fungicydem Dragon 450 WG 33,3 g + Atlas 500 SC 0,2 l Zalecenie dotyczy równoczesnego zwalczania chwastów dwuliściennych oraz mączniaka prawdziwego zbóż w pszenicy ozimej

47 Praktyczne przykłady…
Tifensulfuron metylowy (Harmony, Refine) + Metsulfuron metylowy Finish SX 40 SG, Chenkar 750 WG, Herkules 75 WG, Toto 75 WG, Titus 75 WG Tribenuron metylowy Aneks, Rubin, Calibre, Pragma, Granstar Ultra, Picaro – wszystkie SX 50 SG

48 Praktyczne przykłady…zabiegi nalistne
nikosulfuron rimsulfuron (Accent 75 WG) (Titus 25 WG) = Hector 53,6 WG Efekt synergiczny: dodatkowa wrażliwość na chabry

49 Efekt synergiczny: skuteczne zwalczanie komosy i żółtlicy
Praktyczne przykłady… nikosulfuron rimsulfuron (Accent 75 WG) (Titus 25 WG) = Hector 53,6 WG + dikamba Efekt synergiczny: skuteczne zwalczanie komosy i żółtlicy

50 Liczba substancji czynnych w handlowej formulacji ś.o.r.
Środki ochrony roślin zarejestrowane w Polsce wg liczby substancji czynnych w formulacjach handlowych Grupy środków ochrony roślin Liczba substancji czynnych w handlowej formulacji ś.o.r. Razem 1 2 3 4 Herbicydy 551 192 43 787 Fungicydy 358 233 22 613 Insektycydy 241 18 259 Moluskocydy 30 Akarycydy 1202 443 65 1711

51 WNIOSKI, UWAGI KOŃCOWE Zalety łącznego stosowania powodują duże zainteresowanie Poprawne stosowanie pozwala na uzyskanie korzyści organizacyjnych i finansowych Wymagane jest przestrzeganie podstawowych zasad łączenia Duża ostrożność wskazana szczególnie w przypadku nowoczesnych form użytkowych i użycia w nich wielu komponentów (sejfnery, synergetyki, stabilizatory itp.) Konieczne zachowanie warunków bezpieczeństwa Stosowanie się do zasad Dobrej Praktyki Ochrony Roślin i Integrowanej Ochrony Roślin.

52 Nauka dla praktyki Duża rola doradztwa w przekazie wiedzy…
Konieczna wymiana doświadczeń w zakresie mieszania środków ochrony roślin, Potrzeba przetestowania mieszanin w środowisku polowym na dużym areale uprawy w różnych warunkach atmosferycznych!! Potrzeba całościowego podejścia do zagadnienia mieszanin zbiornikowych, Konieczna znajomość zwalczanych agrofagów, Czytelnictwo artykułów popularno-naukowych i naukowo-wdrożeniowych.

53 [nię będę mieszał środków chemicznych, chyba że wiem czym dokładnie są]

54 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ