Wykład VI Formy stadialne wykroczenia dr Katarzyna Łucarz

Stadia realizacji wykroczenia (iter delicti) zamiar (cogitationis poenam nemo patitur -niekaralny etap wewnętrzny) przygotowanie (niekaralny etap zewnętrzny) usiłowanie (art. 11 k.w.) dokonanie

Dokonanie Dokonanie stanowi ostatni etap realizacji czynu zabronionego i ma miejsce wówczas, gdy sprawca zrealizował pełny zestaw ustawowych znamion danego typu czynu zabronionego. Pojęcie „dokonania” nie jest tożsame z pojęciem „popełnienia” wykroczenia. Różnica dotyczy ich zakresów logicznych, pierwsze bowiem zawiera się w drugim. Każde dokonanie jest wobec tego popełnieniem, lecz nie zawsze musi być odwrotnie, o czym właśnie świadczą formy stadialne. Można popełnić wykroczenie polegające na usiłowaniu, ale nie można mówić o dokonaniu wykroczenia, które osiągnęło jedynie etap usiłowania.

Usiłowanie i jego przesłanki Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje (art. 11 k.w.). Z tak ujętej formuły usiłowania wynikają następujące jego przesłanki: zamiar popełnienia czynu zabronionego, zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego brak dokonania.

Formy usiłowania udolne (art. 11 § 1 k.w.), nieudolne (art. 13 § 2 k.k.), które zachodzi wówczas, gdy usiłujący nie uświadamia sobie, że dokonanie czynu zabronionego jest w ogóle niemożliwe ze względu na brak przedmiotu wykonawczego lub użycia środka nie nadającego się do dokonania, ukończone, które zachodzi wówczas, gdy sprawca wykonał wszystkie czynności mające prowadzić do pełnej realizacji znamion czynu zabronionego i ze swej strony nie musi już przedsiębrać czegokolwiek, a jedynie oczekiwać rezultatów swego zachowania (możliwe przy wykroczeniach formalnych; czynny żal), nieukończone (zatamowane, zahamowane) ma miejsce wówczas, gdy sprawca zdołał wykonać jedynie część czynności, które prowadzić miały do realizacji zamierzonego celu (możliwe przy wykroczeniach skutkowych; odstąpienie od dokonania).

Karalność usiłowania Zgodnie z art. 11 § 2 k.w. usiłowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Kodeks ogranicza karalność tej formy stadialnej do najpoważniejszych wykroczeń, powstałych z przekwalifikowania drobnych występków w wykroczenia (art. 119 – 120, 122, 124, 133 – 134 i 136 k.w.). W tych wypadkach sąd wymierza karę w granicach przewidzianych dla danego typu wykroczenia. Jeżeli jednak sprawca starał się zapobiec skutkowi swego czynu, sąd powinien nadzwyczajnie karę złagodzić albo w ogóle odstąpić od jej wymierzenia na podstawie art. 39 k.w. (tzw. nieskuteczny czynny żal). W pozostałym zakresie utrzymana została zasada, że usiłowanie wykroczeń nie jest karalne, a to m.in. z tego powodu, że są one czynami o mniejszej z reguły społecznej szkodliwości od przestępstw. Usiłowanie nie jest również karalne wówczas, gdy sprawca odstąpił od dokonania albo zapobiegł efektywnie jego skutkowi (tzw. skuteczny czynny żal – art. 11 § 4 k.w.).

Przygotowanie Zachodzi wówczas, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania. Na gruncie kodeksu wykroczeń, inaczej niż w k.k. (art. 16 § 2 k.k.) ten etap realizacji czynu zabronionego nie jest karalny.

Formy współdziałania przy popełnieniu wykroczenia

Formy współdziałania przestępczego Formy sprawcze Formy niesprawcze (zjawiskowe) Sprawstwo Podżeganie Pomocnictwo Jednosprawstwo Współsprawstwo Sprawstwo kierownicze Sprawstwo polecające

Koncepcje odpowiedzialności osób za współdziałanie przestępcze koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie koncepcja jednolitego sprawstwa polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa

Koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie opiera się na założeniu, że własne wykorczenie/przestępstwo popełnia jedynie sprawca główny, wszyscy inni (podżegacz, pomocnik, współsprawca) mają swój udział w wykroczeniu/przestępstwie sprawcy głównego i w ten sposób są z nim związani (zasada odpowiedzialności akcesoryjnej). Przy czystej (krańcowej) akcesoryjności odpowiedzialność osób uczestniczących w przestępstwie sprawcy głównego w pełni uzależniona jest od tego, co ów sprawca uczynił, oraz od zakresu jego odpowiedzialności (bez przestępstwa sprawcy głównego nie może być bowiem mowy o udziale w cudzym wykorczeniu/przestępstwie). Nie istnieje zatem możliwość odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo bez popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę głównego co najmniej w formie usiłowania. Wszyscy współdziałający popełniają jedno przestępstwo, które wykonuje sprawca główny, uczestniczą zaś w jego popełnieniu podżegacz i pomocnik.

Koncepcja jednolitego sprawstwa – prowadzi do pełnego uniezależnienia odpowiedzialności współdziałających (podżegacza, pomocnika) od odpowiedzialności sprawcy głównego. Odpowiedzialność za poszczególne postacie sprawstwa możliwa jest także wówczas, gdy sprawcy głównemu nie da się przypisać dokonania lub usiłowania popełnienia czynu zabronionego. W przypadku współdziałania w popełnieniu wykroczenia/przestępstwa każdy ze współdziałających popełnia swoje własne wykroczenie/przestępstwo. Z uwagi na uznanie wszystkich postaci współdziałania za sprawstwo, możliwe jest usiłowanie poszczególnych odmian sprawstwa na zasadach ogólnych.

polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa Istotą tej koncepcji jest krańcowe uniezależnienie odpowiedzialności podżegacza i pomocnika od odpowiedzialności sprawcy, oparte na zasadzie odpowiedzialności indywidualnej. Każdy z wymienionych podmiotów odpowiada za własne przestępstwo, tzn. sprawca za sprawstwo, podżegacz za nakłanianie, pomocnik zaś za udzielanie pomocy. Prowadzi to do przypisania każdemu ze współdziałających odrębnego przestępstwa, którego znamiona określone są zarówno w art. 18 § 1 i 3 k.k., jak i odpowiednim przepisie części szczególnej.

Sprawstwo Zgodnie z art. 18 § 1 k.k. odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub – wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie – poleca jej wykonanie takiego czynu.

Współsprawstwo Odpowiada za współsprawstwo ten, kto wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą. Wspólne wykonanie czynu zabronionego oznacza, iż współdziałający sprawcy łącznie, nie z osobna, zrealizować muszą komplet jego ustawowych znamion. Suma ich zachowań zatem ma wypełniać istotę danego wykroczenia. Tym samym nie jest konieczne, aby każdy ze współdziałających sprawców realizował wszystkie znamiona czynu zabronionego. Porozumienie zachodzi wówczas, gdy mamy do czynienia z uzgodnieniem wspólnego zamiaru podjęcia zachowania stanowiącego wykonanie czynu zabronionego oraz podziałem ról między poszczególnymi sprawcami. Jest ono spoiwem łączącym wzajemnie dopełniające się zachowania kilku sprawców w jedną całość. Istotne jest przy tym, aby porozumiewający się współsprawcy mieli świadomość i wolę wspólnego działania (inaczej przy sprawstwie koincydentalnym). Po ich stronie musi istnieć ta subiektywna więź, która sprowadza się do tego, że każdy z nich ma świadomość, że umawia się z inna osobą co do wspólnego przedsięwzięcia określonego zachowania oraz ma wolę wspólnego wykonania. Jego treść może być jednocześnie modyfikowana w trakcie realizacji czynu zabronionego (współsprawstwo sukcesywne). Współsprawstwo konieczne narzuca sama ustawa – por. zbiegowisko publiczne art. 50 k.w.

Sprawstwo kierownicze Sprawstwo kierownicze zachodzi wówczas, gdy sprawca kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę. Kierowanie polega na faktycznym panowaniu nad przebiegiem oraz realizacją znamion czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Istota sprawstwa kierowniczego polega na zorganizowaniu i kierowaniu akcją przestępczą, a ponadto na możliwości kierowania wykonaniem przestępstwa, kształtowania jego przebiegu i regulowania czynności innych osób.

Sprawstwo polecające Polega na poleceniu wykonania czynu zabronionego innej osobie przy wykorzystaniu jej uzależnienia od polecającego. Polecający, podobnie jak sprawca kierowniczy, nie realizuje osobiście znamion czynu zabronionego, lecz posługuje się w tym celu inną osobą. Z tej perspektywy można by go więc określić jako sprawcę pośredniego. Od sprawstwa kierowniczego polecenie różni się przede wszystkim tym, że polecający nie panuje nad realizacją czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Jego rola ogranicza się do zlecenia wykonania czynu zabronionego innej osobie.

Podżeganie Elementy podżegania: - zamiar bezpośredni - działanie Podżegaczem jest ten, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. Podżegacz nie jest sprawcą sensu stricto, sam nie uczestniczy w popełnieniu czynu, do którego dokonania nakłania. Elementy podżegania: - zamiar bezpośredni - działanie - nakłanianie do dokonania czynu zabronionego (mową, pismem, gestem, groźbą). Istota tego ostatniego sprowadza się do wywołania u innej, konkretnie oznaczonej osoby zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Nie jest nim w każdym razie utwierdzanie tej osoby w podjętym wcześniej zamiarze (pomocnictwo psychiczne).

Pomocnictwo Elementy pomocnictwa: zamiar bezpośredni lub ewentualny Zgodnie z art. 13 k.w. odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji (pomocnictwo fizyczne i psychiczne); odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie. Elementy pomocnictwa: zamiar bezpośredni lub ewentualny działanie, zaniechanie ułatwienie popełnienia czynu zabronionego musi nastąpić przed w czasie popełnia czynu zabronionego.

Indywidualizacja odpowiedzialności osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa Każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających. Konstrukcja odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo zawiera pewne elementy akcesoryjności, co znajduje wyraz w treści art. 14 § 1 k.w. - jeżeli sprawca główny nie dokonał czynu zabronionego, podżegacz i pomocnik nie będą odpowiadać. Warunkiem ich odpowiedzialności jest bowiem dokonanie czynu zabronionego przez sprawcę bezpośredniego, nawet jeśli ten ostatni nie będzie ponosił odpowiedzialności (np. z powodu nieletniości czy niepoczytalności). Podżeganie i pomocnictwo nie stanowią również pełnych from zjawiskowych. Decyduje o tym art. 14 § 1 k.w., w myśl którego podżeganie i pomocnictwo są karalne tylko wtedy, gdy szczególny przepis ustawowy tak stanowi. Wówczas karalność tych form następuje w granicach sankcji przewidzianej dla danego wykroczenia (art. 14 § 3 k.w.). Brak w przepisach k.w. regulacji czynnego żalu. Posiłkowo stosujemy art. 23 k.k.