LITERATURA I JEJ KLASYFIKACJE

Co to jest literatura? LITERATURA to zbiór wszelkiego rodzaju sensownych zapisów będących wytworem ludzkiego rozumu. Zbiór ten podzielony został na zapisy literatury pięknej oraz literaturę stosowaną. Literatura, czyli zapiski ludzkie to proces rozciągnięty w czasie i jej początki sięgają czasów bardzo dawnych. Jest to proces, który wraz z rozwojem ludzkości ewoluował i zmieniał swój charakter dostosowując się do danego momentu dziejowego. Stąd wyróżniamy okresy literackie, gdzie w każdym z nich literatura ma swe specyficzne cechy i formę.

Literaturę ze względu na odbiorców dzielimy na wysoką i masową Literaturę ze względu na odbiorców dzielimy na wysoką i masową. Literatura wysoka wymaga od odbiorcy wysiłku i skupienia, zmuszająca do głębszych przemyśleń. Zaś literatura masowa odzwierciedla jedynie tematy, które interesują największe rzesze czytelników, często nie przedstawia całej prawdy.  Możemy wyróżnić następujące odmiany literatury: naukowa faktu popularnonaukowa piękna publicystyczna

Jak kształtowało się pismo. Od początku istnienia literatury kształtowało się pismo. Na początku były to znaki ideograficzne. Później powstały hieroglify oraz sumeryjskie pismo klinowe. Na końcu ludzie wymyślili pismo sylabiczne, a potem alfabetyczne, którym posługujemy się do dzisiaj. W starożytności, za pomocą pisma wyrażano wyobrażenia na temat powstania świata i człowieka oraz opowieści bogach i bohaterach.

Rodzaje literackie Rodzaje literackie: EPIKA LIRYKA DRAMAT

Jak rozpoznać, do jakiego rodzaju należy utwór literacki Musimy odpowiedzieć sobie na pytanie: Kto wypowiada się w danym utworze: w liryce – podmiot liryczny w epice – narrator w dramacie nie ma ani narratora, ani podmiotu lirycznego. To rozmowy (dialogi) bohaterów są dla czytelnika informacją o rozwoju akcji

Musimy odpowiedzieć sobie na pytanie: Jak wypowiadają się podane wyżej postacie: w liryce podmiot liryczny posługuje się monologiem lirycznym, w epice narrator wykorzystuje opis i opowiadanie, w dramacie bohaterowie wypowiadają się za pomocą dialogu i monologu dramatycznego

Musimy odpowiedzieć sobie na pytanie: Co prezentują utwory zaliczane do tych trzech rodzajów: w liryce ukazany jest świat wewnętrznych przeżyć, doznań i refleksji, w epice narrator wykorzystuje opis i opowiadanie, w dramacie bohaterowie wypowiadają się za pomocą dialogu i monologu dramatycznego

Epika Dzieła epickie posiadają fabułę, czyli ciąg zdarzeń powiązanych ze sobą. Zdarzenia te stanowią akcję. Opowiada o niej narrator. Narrator powołuje do życia cały świat przedstawiony utworu, fikcyjną rzeczywistość, w której poruszają się bohaterowie. Narrator może wypowiadać się w pierwszej lub trzeciej osobie. Może być więc bohaterem utworu i opowiadać o zdarzeniach, w których sam uczestniczył, lub być obserwatorem – opowiadać o czymś, pozostając „na zewnątrz” świata przedstawionego. W skład narracji wchodzą opisy, dialogi, monologi. Urozmaicenie sposobu ukazywania wydarzeń wpływa na zainteresowanie czytelnika. W skład fabuły wchodzą wątki. Każdy z nich dotyczy zdarzeń związanych z danym bohaterem. Wielowątkowe dzieła posiadają niezwykle bogatą fabułę, ukazywana w nich akcja trwa często wiele lat. cechy: – obecność narratora – obecność świata przedstawionego – fabuła z układem przyczynowo-skutkowym – zapis prozą (niektóre formy wyjątkowo stosują zapis poetycki np. epopeja lub powieść poetycka)

Liryka Liryka charakteryzuje się afabularnością. Ów brak fabuły rekompensowany jest przez ukazywanie przeżyć wewnętrznych, doznań, uczuć podmiotu lirycznego, czyli osoby mówiącej w utworze lirycznym. Myśli podmiotu lirycznego przekazywane są czytelnikowi w postaci specyficznego monologu. Zdarza się, że podmiot liryczny zwraca się wprost do czytelnika lub innego adresata, co nie zmienia faktu, że mamy do czynienia z monologiem. Wprawdzie utwór skłania do dyskusji, ale pozostaje ona w sferze domysłów. Do rzadkości należą utwory liryczne, w których występuje dialog. Cały świat przedstawiony utworu lirycznego ogranicza się do opisu przeżyć, których w pewnej sytuacji lirycznej doznaje osoba mówiąca. W liryce wyrażone są przeżycia i refleksje podmiotu lirycznego. Gdy podmiot liryczny występuje w 1.os. liczby poj. i przekazuje swe subiektywne wyznania i refleksje – jest to liryka bezpośrednia. Gdy podmiot liryczny jest ukryty i mówi o sobie pośrednio, przez opis liryczny lub sytuację liryczną – jest to liryka pośrednia. Gdy podmiot liryczny kieruje swe wyznania i myśli do konkretnego adresata – jest to liryka zwrotu do adresata

Dramat Utwory dramatyczne są przeznaczone do wystawiania na scenie. Posiadają fabułę, lecz akcja przedstawiana jest przez samych bohaterów.  Brak narratora oznacza, że bohaterów poznajemy poprzez dialog, monolog i działanie. Najczęściej mamy więc do czynienia z charakterystyką pośrednią. Zdarza się też, że jeden z bohaterów wypowiada się o innej postaci (w tym momencie nieobecnej na scenie), prowadząc rozmowę z drugim bohaterem. Z powodu braku narratora podczas czytania tekstu dramatu niewiele wiemy na temat wyglądu bohaterów i miejsc akcji. Opisy zostały zastąpione przez didaskalia, czyli tekst poboczny. Tu autorzy dramatów umieszczają te wszystkie informacje, które mogą stanowić wskazówki dla reżyserów. Tekst główny dramatu to wypowiedzi bohaterów na scenie. Tekst w dramacie podzielony jest na akty, a w obrębie aktów na sceny, które zmieniają się wraz ze zmianą sytuacji (miejsce akcji, przybycie nowej osoby).

Gatunki literackie W obrębie rodzajów literackich ukształtowały się różne gatunki. Wyróżniamy je, biorąc pod uwagę np. sposób mówienia o przedstawianej rzeczywistości i jej kreację, kompozycję dzieła, ukazywane uczucia oraz jakość uczuć wywołanych u odbiorcy. Jak widać, klasyfikacja jest niełatwa, toteż współcześnie trudno mówić o czystości znanych od czasów starożytnych gatunków.  Gatunki międzyrodzajowe (mieszane), łączące w sobie cechy dwóch lub nawet trzech rodzajów literackich, to ballada, satyra, powieść poetycka, sielanka, bajka.

Epika Liryka Dramat powieść nowela opowiadanie epopeja baśń mit legenda pamiętnik przypowieść oda hymn pieśń tren elegia fraszka epigramat sonet dramat właściwy tragedia komedia farsa tragifarsa opera

Kryteria podziału Dramat Epika Liryka Kto mówi ? Bohaterowie - czynni uczestnicy wydarzeń. Narrator. Podmiot liryczny. Jak mówi ? Jakimi formami podawczymi się posługuje? Dialogiem i monologiem dramatycznym. Opowiadaniem i opisem. Monologiem lirycznym. O czym mówi ? Co prezentuje ? Swoimi wypowiedziami i działaniami tworzą świat przedstawiony. Prezentuje świat przedstawiony. Przedstawia swoje doznania, przeżycia, nastroje i refleksje. Przykładowe utwory - „Zemsta” Aleksandra Fredry, - „Dziady cz. II” Adama Mickiewicza. - „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza, - „Ikar” Jarosława Iwaszkiewicza. - „Na zdrowie” Jana Kochanowskiego, - „Tren VIII” Jana Kochanowskiego.

Gatunki literackie - słowniczek Bajka - krótki wierszowany utwór o charakterze dydaktycznym; zawiera morał (pouczenie); zazwyczaj jest alegoryczna (ukazane w niej postaci, głównie zwierzęta, jednoznacznie rozpoznajemy jako uosobienie ludzkich cech, zachowań). Bajka epigramatyczna jest krótsza i pozbawiona elementów epickich; bajka narracyjna ma formę opowiadania. Przykłady: I. Krasicki, Czapla, ryby i rak; Malarze; Ptaszki w klatce; Przyjaciele.  Ballada - (zwykle) wierszowany utwór z pogranicza rodzajów literackich, tematycznie nawiązujący do ludowych podań, wydarzeń legendarnych lub historycznych. Ważne elementy: nastrój grozy i tajemniczości, obecność elementów fantastycznych, motyw winy i kary, liryczne partie opisowe (przyroda), narracja, obecność dialogów lub monologów. Przykłady: A. Mickiewicz, To lubię, Lilije, Rybka, Świtezianka.  Baśń - utwór narracyjny, w którym bohaterowie swobodnie przekraczają granice między światem realistycznym a fantastycznym; charakterystyczne elementy: magiczne przedmioty, motyw wędrówki, poszukiwania czegoś, ukazanie walki dobra ze złem. Przykłady: Kopciuszek, Królewna Śnieżka, Kot w butach. 

Dramat romantyczny - gatunek dramatu powstały w okresie romantyzmu i zrywający klasycznym podejściem do tego rodzaju literackiego: odrzucono jedność czasu, miejsca i akcji; łączono komizm z tragizmem, wzniosłość z groteską, elementy realistyczne z fantastycznymi; do akcji wprowadzono epizody niezwiązane ściśle z jej przebiegiem. Ważną cechą dramatu romantycznego jest włączenie do jego budowy elementów epickich (opowiadanie) i lirycznych (monologi liryczne, nastrojowość). Bohater tych utworów to charakterystyczny dla romantyzmu indywidualista, pełen wewnętrznych przeżyć i rozterek. Przykłady: A. Mickiewicz,Dziady; J. Słowacki, Balladyna.  Dramat właściwy (obyczajowo-psychologiczny) - gatunek dramatyczny ukształtowany w XIX w.. Akcja oparta jest na konflikcie obyczajowym, społecznym lub psychologicznym; występuje niewiele postaci, dialogi korzystają z mowy potocznej i odmian regionalnych oraz środowiskowych języka. Przykłady: G. Zapolska, Moralność pani Dulskiej; L. Kruczkowski, Niemcy.  Elegia - smutny, melancholijny utwór liryczny; pojecie to obejmuje nie tylko pieśni żałobne, ale także rozpamiętujące tematy ogólnoludzkie (śmierć, przemijanie, wojny, itd.). Przykład: K. K. Baczyński, Elegia o... [chłopcu polskim]. 

Epos (epopeja) - obszerny wierszowany utwór epicki, ukazujący dzieje historycznych lub legendarnych bohaterów na tle momentu dziejowego ważnego dla danej społeczności; elementy charakterystyczne: wielowątkowość, obszerne opisy, inwokacja. Przykłady: Homer, Iliada, Odyseja (epos homerycki - przenikania świata ludzi i bogów); Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz; epos rycerski (Pieśń o Rolandzie).  Fraszka - krótki wierszowany utwór zakończony puentą, zazwyczaj żartobliwy, oparty na dowcipnym pomyśle. Przykłady: J. Kochanowski, Na zdrowie, Na lipę, Na nabożną.  Hymn - uroczysta pieśń pochwalna. Przykład: J. Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie... 

Komedia - gatunek dramatu wywodzący się z wesołych pieśni obrzędowych ku czci Dionizosa. Zaliczamy tu utworu o pogodnej tematyce i pomyślnym dla bohaterów zakończeniu. Obecność komizmu: sytuacyjnego, postaci (charakterologicznego), języka. Przykłady: A. Fredro, Zemsta; Molier, Świętoszek.  Legenda - nasycona elementami fantastycznymi opowieść oparta na motywach chrześcijańskich (głównie o życiu świętych i męczenników). Od końca XVIII w. legendę kojarzy się z podaniami ludowymi. Przykłady: Legenda o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, Legenda o św. Aleksym.  Mit - opowieść (pierwotnie ustna) o ważnych wydarzeniach wchodzących w skład wierzeń danej społeczności, wyjaśniająca pochodzenie bóstw, sposób powstania świata, człowieka, zjawisk przyrody. Przykłady: Demeter i Kora, Dedal i Ikar, opowieści o powstaniu świata (mity kosmogoniczne). 

Nowela - krótki, jednowątkowy utwór epicki o zwartej akcji i wyraźnie zarysowanym punkcie kulminacyjnym. Przykłady: H. Sienkiewicz, Sachem; B. Prus, Kamizelka.  Oda - utwór liryczny o charakterze pochwalnym, utrzymany w podniosłym, patetycznym tonie, sławiący np. czyny bohaterów, wydarzenia, idee. Zazwyczaj rozpoczyna się apostrofą. Przykład: A. Mickiewicz, Oda do młodości.  Opowiadanie - niewielki, zwykle jednowątkowy utwór epicki, o kompozycji bardziej swobodnej niż w przypadku noweli. Przykłady: J. Iwaszkiewicz, Ikar; A. Czechow,Śmierć urzędnika.  Pieśń - najstarszy gatunek liryczny, cechuje się podziałem na strofy i wyrazistym zrytmizowaniem; w wielu pieśniach występują powtórzenia, np. refreny. Odmiany gatunkowe: pieśń ludowa, żołnierska, biesiadna, rewolucyjna, religijna, żałobna, weselna, pochwalna. Przykłady: J. Kochanowski, Pieśń świętojańska o sobótce; F. Karpiński, Pieśń o Narodzeniu Pańskim. 

Podanie - opowieść ludowa nasycona pierwiastkami fantastycznymi i dotycząca historycznych lub legendarnych postaci, miejsc, wydarzeń. Podania opowiadają o mitycznych początkach danej zbiorowości, władcach, ważnych dla ludowej wyobraźni postaci. Przykłady: O smoku wawelskim, O Popielu, O brodnickim rynku.  Poemat - obszerny, zazwyczaj wierszowany utwór epicki lub liryczny. Poemat sam w sobie nie jest gatunkiem literackim, ponieważ jest to określenie zbyt ogólne (poszczególne typy poematów mogą się od siebie bardzo różnić, np. poemat dygresyjny, epicki, heroikomiczny, liryczny, opisowy).  Poemat heroikomiczny - gatunek epicki, do którego należą utwory będące parodiami eposów. Efekt komiczny osiągnięty zostaje dzięki kontrastowi między patetycznym stylem narracji, służącej do opisywania wiekopomnych czynów, a błahą, przyziemną tematyką (np. wojna mnichów toczona na sandały i kufle wMonachomachii I. Krasickiego). 

Powieść - obszerny, wielowątkowy utwór epicki. Przykłady: H Powieść - obszerny, wielowątkowy utwór epicki. Przykłady: H. Sienkiewicz,Krzyżacy, S. Żeromski, Syzyfowe prace. Odmiany gatunkowe: powieść biograficzna, epistolarna (w formie listów), fantastyczna, historyczna, kryminalna, przygodowa, psychologiczna, społeczno-obyczajowa.  Przypowieść (parabola) - dydaktyczny gatunek epicki; obejmuje utwory, w których dla pełnego zrozumienia przesłania należy odejść od znaczenia dosłownego i przejść do sensu ukrytego. Przykład: O synu marnotrawnym, O dobrym pasterzu.  Satyra - pierwotnie utwór wierszowany z pogranicza epiki (narracyjność) i dramatu (obecność dialogów i monologów), obecnie wymykający się ścisłej klasyfikacji gatunkowej. Satyra ośmiesza ludzkie postawy i zachowania, posługując się karykaturą, komizmem, ironią, groteską, itp. Przykłady: I. Krasicki, Żona modna, Pijaństwo, Do króla. 

Sonet - 14-wersowy utwór poetycki; zwykle dwie pierwsze zwrotki utworu liczą po 4 wersy i mają charakter opisowy lub narracyjny, natomiast dwie kolejne są trzywersowe i zawierają refleksję, podsumowanie. Przykłady: J. A. Morsztyn. Do trupa; A. Mickiewicz, Stepy akermańskie.  Tragedia - najstarszy gatunek dramatyczny, w którym siła napędową akcji jest konflikt pomiędzy poważnymi, niemożliwymi do pogodzenia racjami, np. prawem ludzkim i prawem boskim (konflikt tragiczny). Bohater znajduje się w sytuacji bez wyjścia i jest skazany na klęskę. W tragedii antycznej upadek bohatera ukazywany był w sposób patetyczny, mający wzbudzić w widzach litość i trwogę (katharsis).Przykłady: Sofokles, Antygona; J. Kochanowski, Odprawa posłów greckich.  Tren - utwór liryczny poświęcony osobie zmarłej, rozpamiętujący jej zalety i wyrażający żal z powodu jej odejścia. Przykłady: J. Kochanowski, Treny; W. Broniewski, Obietnica, W zachwycie i grozie.

Jak analizować utwory liryczne Analizując i interpretując wiersz, postaraj się odpowiedzieć na cztery pytania, by Twoja wypowiedź była jak najbardziej pełna: Kto mówi? Do kogo mówi? O czym mówi? W jaki sposób mówi?

Kto mówi? Zrozumienie wiersza, jest o wiele prostsze, kiedy wiesz, kto mówi w wierszu (czyli innymi słowy - kto jest podmiotem lirycznym wiersza, osobą mówiącą w wierszu, "ja" lirycznym). Staraj się unikać jednego z podstawowych błędów, polegającego na utożsamianiu autora wiersza z podmiotem lirycznym! Oczywiście, istnieją czasem przesłanki, żeby postawić znak równości pomiędzy poetą i osobą mówiącą w wierszu. Nie rób jednak tego automatycznie, na wstępie zakładaj, że autor wiersza i podmiot liryczny to dwie różne osoby. Po przeczytaniu wiersza staraj się "wyciągnąć" z niego jak najwięcej informacji dotyczących podmiotu lirycznego. Postaraj się znaleźć w wierszu odpowiedź na te przykładowe pytania: Czy postać "ja" lirycznego jest wyeksponowana w wierszu? Czy podmiot liryczny jest kobietą czy mężczyzną (przyjrzyj się dokładnie, np. przymiotnikom, jakich używa, mówiąc o sobie)? Czy osoba mówiąca w wierszu jest młoda, dojrzała czy starsza? Czy podmiot liryczny kojarzy Ci się z jakąś znaną postacią? Czy "ja" liryczne wypowiada się w swoim imieniu? W jakiej sytuacji znajduje się osoba mówiąca w wierszu? Czy podmiot liryczny jest osobą wierzącą? Czy "ja" liryczne można utożsamić z autorem wiersza? W zależności od konkretnego wiersza, jaki będziesz opracowywać, nasuną Ci się oczywiście inne pytania dotyczące podmiotu lirycznego. Te przedstawione wyżej traktuj jedynie jako przykłady. Pamiętaj, że nie spotkasz wiersza, w którym znajdziesz odpowiedzi na wszystkie pytania.

Do kogo mówi? Ustalenie adresata wiersza (czyli innymi słowy - adresata lirycznego), zdecydowanie ułatwia odkrycie znaczenia utworu. Przykładowe pytania mogą wyglądać tak: Czy podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedź do konkretnego adresata? Czy adresatem wiersza jest grupa osób? Czy podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedź do całego pokolenia? Kim jest adresat wiersza (konkretnym człowiekiem, Bogiem, zwierzęciem, przedmiotem, pojęciem abstrakcyjnym…)? Czy w każdej strofie wiersza "ja" liryczne zwraca się do tego samego adresata? Czy "ja" liryczne zwraca się do osoby, której zadedykowano wiersz? Czy podmiot liryczny zwraca się do samego siebie?

O czym się mówi? Po określeniu nadawcy i adresata wiersza, zastanów się nad tym, o czym jest wiersz, czyli nad jego tematem i sensem. Mogą Ci w tym pomóc przykładowe pytania: Co jest podstawowym tematem wiersza (miłość, wiara, wydarzenie historyczne…)? Czy miejsce, w jakim znajduje się podmiot liryczny ma istotne znaczenie? Czy czas w wierszu ma znaczenie (symboliczna data, epoka…)? Jakie znaczenie dla treści wiersza ma jego tytuł? A może wiersz nie ma tytułu - dlaczego? Czy dedykacja może pomoc w interpretacji wiersza? W jakim celu powstał wiersz (żeby wzruszać, bawić…)?

W jaki sposób się mówi? Odkrycie i zinterpretowanie warstwy technicznej wiersza zdecydowanie ułatwia zrozumienie znaczenia utworu. Postaraj się odpowiedzieć na te przykładowe pytania: Czy wiersz należy do liryki bezpośredniej czy pośredniej? Czy wiersz jest przykładem liryki osobistej? Czy wiersz jest monologiem wewnętrznym? Do jakiego gatunku lirycznego należy utwór (hymn, sonet…)? W jakim stylu został napisany wiersz? Czy wiersz ma tytuł? Jeśli tak, jaką ma on formę? Czy wiersz ma motto albo dedykację? Czy wiersz ma szczególny układ graficzny (np. Memento K. Wierzyńskiego)? Czy w wierszu występuje podział na strofy, czy wiersz jest ciągły (stychiczny)? Ile wersów występuje w każdej strofie? Z ilu sylab składa się każdy wers? Czy występuje średniówka? Czy występują rymy? Jakie (żeńskie, parzyste…)? Czy występuje refren? Czy w wierszu występuje ironia? Jaki nastrój dominuje w wierszu? Jakich środków stylistycznych użyto? Jaką pełnią one funkcję? Czy użyto realistycznego czy fantastycznego sposobu obrazowania? Czy widzisz nawiązania do innych dzieł (cytaty, podobny tytuł, podobna budowa)?

Kilka wskazówek Odkrycie sensu wiersza nie jest proste, często nie wystarczą jedynie informacje, które znajdziesz w samym wierszu. Pomocna może być wiedza o: biografii autora - nie chodzi o to, żeby w interpretacji pisać elaborat na trzy strony o życiu i twórczości poety. Chodzi jedynie o to, by dysponować podstawowymi wiadomościami na temat twórcy wiersza. Dobrze jest wiedzieć, kiedy żył, jakie ważne wydarzenia miały miejsce w jego życiu (wojna, emigracja…); twórczości autora - znajomość innych wierszy poety ułatwia zrozumienie kolejnego, bo pewne metafory, porównania i pomysły lubią się powtarzać; przynależności autora do określonej grupy poetyckiej (np. Awangarda Krakowska, Skafander) - poeci należący do jednej grupy poetyckiej piszą podobnie; czasie powstania utworu, tomiku, w którym go umieszczono - te informacje pomagają umiejscowić utwór w czasie i są cenną wskazówką przy interpretacji; trudnych słowach użytych w wierszu - przed przystąpieniem do analizowania i interpretowania dobrze jest wyjaśnić niezrozumiałe słowa: archaizmy, dialektyzmy (w utworach stylizowanych na gwarę), profesjonalizmy (wyrazy nieznane powszechnie, zaczerpnięte z dziedzin wiedzy, np. z astronomii). Warto skorzystać ze słownika; kontekście historycznym - jeśli wiersz mówi o wydarzeniach historycznych, o których nie mamy większego pojęcia, warto zgłębić wiedzę na ich temat; kontekście filozoficznym - jeśli wiersz odsyła do filozofia lub nurtu filozoficznego, pomocna (a czasem niezbędna) jest wiedza na ten temat; nawiązaniach - jeśli wiersz nawiązuje do obrazu, zobacz go! Jeśli do utworu muzycznego - posłuchaj go! Jeśli do innego tekstu - przeczytaj (albo chociaż dowiedz się, o czym jest :) )!

Klasyczny przebieg akcji w epice i dramacie - ekspozycja, - zawiązanie akcji, - rozwijanie akcji, - punkt kulminacyjny, - rozwiązanie akcji.

Ekspozycja (z łac. expositio – wystawienie) – w utworach dramatycznych i epickich sytuacja przedstawiona w punkcie wyjścia fabuły, ukazana tak, by wstępnie zapoznać widza lub czytelnika z tłem wydarzeń, głównymi postaciami, problemami i konfliktami utworu.

Rozwinięcie akcji – perypetia - najbardziej rozbudowany element przebiegu akcji. Narastają w nim przedstawione konflikty, które także przewijają się przez perypetie ku rozwiązaniu akcji.

Punkt kulminacyjny - w utworze literackim moment, w którym napięcie jest największe; zazwyczaj poprzedza bezpośrednio nagły zwrot i rozwiązanie akcji.

Rozwiązanie akcji - końcowy etap przebiegu akcji, będący rozstrzygnięciem konfliktu.

Definicje środków stylistycznych Personifikacja – rodzaj animizacji polegający na przedstawieniu tworów nieożywionych zjawisk natury i kosmosu, zwierząt, roślin a zwłaszcza pojęć abstrakcyjnych jako działających lub przemawiających postaci ludzkich np. „Ruszyły drzewa pogrzebnie, ręce rozpaczą skręcone”. Porównanie – uwydatnianie jakichś właściwości opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. Porównanie jest dwuczłonową konstrukcją symetryczną sprzęgniętą wewnętrznie za pomocą wyrażeń: jak, jako, jak gdyby, na kształt, podobny, niby itd. Oba człony odznaczają się przy tym pewną wspólną cechą symetryczną motywującą porównanie i stanowiącą jego podstawę np. czerwony jak cegła, blady jak ściana Animizacja – odmiana metafory polegająca na nadawaniu przedmiotom, nieożywionym zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących, np. ciepła ciemność na ramionach się oprze, szczere sosny w polu rozbiegane. Animizacja jest zjawiskiem stylistycznym o bardzo szerokim zasięgu i znaczeniu we wszystkich rodzajach wypowiedzi.

Metafora – wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe zmienione znaczenie. Obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. „od ust sobie odejmę”, lub „podzielę się z wami wiadomością”. Elipsa – opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna). Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy), a także jako środek artystyczny , umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej np. ja, twardy ( jak) lód Epitet – wyraz określający przedmiot: „brzydkie kaczątko” , „słodki całus”, „zły bandyta” .

Zdrobnienie – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego przyrostka mający znaczenie w jakimś sensie pomniejszone np.: rączki , kotek, Martusia. Zgrubienie – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego przyrostka , mający w jakimś sensie powiększone, wzmocnione znaczenie, np. cielsko , kocisko, Anka. Anafora – (gr. anaphora - podniesienie) figura stylistyczna polegająca na powtórzeniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych zdań, wersów, zwrotek, grup składniowych, strof, np.: „z czasem wszystko przemija z czasem bieżą lata, z czasem państw koniec idzie z czasem tego świata”

Hiperbola – (hiperbola — rzucenie wyżej, przewyższenie) zwrot stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie w opisie przedmiotu lub zjawiska, np. morze bezbrzeżne. Przedstawienie jakiegoś zjawiska w sposób wyolbrzymiający jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie. Używanie hiperboli oznacza silne zaangażowanie emocjonalne mówcy lub poety i ma podobne reakcje wywoływać u odbiorcy. Oksymoron – (gr. oksys — ostry, moros — głupi, niedorzeczny) metaforyczne zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczającym się znaczeniu, np. gorzkie szczęście. Związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy (antonimy), najczęściej rzeczownik i określający go epitet, lecz także rzeczownik i czasownik lub czasownik i przysłówek. W związku takim dochodzi do metaforycznego przekształcenia obu słów, dającego efekt paradoksu, np. zimny ogień, gorący lód. Apostrofa – figura retoryczna polegająca na zwróceniu się do fikcyjnego adresata, nadająca wypowiedzi patetyczny charakter np.: kochana moja Oleńko, „wysokie góry i odziane lasy”

Antyteza – środek stylistyczny polegający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową w celu uzyskania większej ekspresji, np.: lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć, Inwersja – odwrócenie jakiegoś ustalonego porządku. Odstępstwo od zwykłego szyku wyrazów w zdaniu np. od niebieskiej piękniejsza kolorów obręczy zamiast - piękniejsza od niebieskich kolorów obręczy. Pytanie retoryczne – zwrot w postaci pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi, gdyż jest ona znana.

Peryfraza – (inaczej: omówienie) zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie np. zastąpienie wyrazu „śmierć” opisem „sen żelazny, twardy, nieprzespany” Eufemizm (z gr. - euphemismos, od eu dobrze i phemi mówić) – wyraz lub zwrot, który zastępuje inne wyrazy, które z różnych powodów wydają się być zbyt dosadne lub nieprzyzwoite np. „odszedł, zasnął w Panu” - zamiast umarł „niewidomy” - zamiast ślepy Onomatopeja – czyli dźwiękonaśladownictwo to używany w poezji środek artystyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów (istniejących w mowie lub wymyślonych), że naśladują swym brzmieniem pisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot.