autor: ks. Tomasz Garwoliński WSPÓLNE DZIEDZICTWO Wystawa ekslibrisów i innych znaków własnościowych ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Metropolii Warmińskiej Hosianum w Olsztynie 25 lipca 2013 roku autor: ks. Tomasz Garwoliński

PRAEKSLIBRIS najstarszy zachowany znak własnościowy fajansowa tabliczka koloru błękitnego z ciemnoniebieskim napisem, zawierającym imię faraona z osiemnastej dynastii – Amenophisa III, zmarłego w ok. 1377 roku przed naszą erą – oraz tytuł papirusu: Księga o sykomorze i o oliwce przechowywany w Bibliotece Muzeum Brytyjskiego w Londynie

PROTOEKSLIBRIS najstarszy zachowany polski protoekslibris znajduje się w zbiorach Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie herb Bogoria na odwrocie pierwszej strony Biblii z 1373 roku (rękopis), należącej do Jarosława Bogorii ze Skotnik, rektora Akademii Bolońskiej

SUPEREKSLIBRIS na oprawie dzieła Mikołaja Kopernika: De revolutionibus orbium coelestium, Nürnberg 1543 superekslibris herbowy króla Zygmunta II Augusta z 1551 roku: Orzeł Jagiellonów i Pogoń

PIERWSZE EKSLIBRISY: Bawaria - ok. 1470 rok Szwajcaria - 1498 rok Francja 1501 rok

Najstarszy zachowany polski ekslibris rok 1516 wykonany w Wiedniu przez Hieronima Wietora (później przeniósł się do Krakowa) znak książkowy prymasa Polski abp. Macieja Drzewickiego, humanisty i mecenasa kultury herbowy kartusz z rodowym Ciołkiem ujętym w renesansową arkadę

PIĘĆ WARUNKÓW, JAKIE MUSI SPEŁNIĆ EKSLIBRIS: 1) Napis „ex libris” lub jego równoważnik (np. „ex bibliotheca”, „z książek”) 2) Właściciel ekslibrisu to osoba fizyczna żyjąca lub instytucja (np. biblioteka) istniejąca w momencie wykonywania ekslibrisu 3) Rysunek na ekslibrisie powinien opisywać właściciela, jego przymioty, zawód, zainteresowania lub charakter księgozbioru 4) Format ekslibrisu powinien być taki, żeby można go było wkleić do książki (na drugą stronę okładki) 5) Powinien być wykonany w takiej technice graficznej, która pozwala na zrobienie większej ilości odbitek

Ekslibris ma nie tylko chronić książkę, ale również ze względu na swą wartość artystyczną stanowić jej dodatkową ozdobę.

Przykłady współczesnych ekslibrisów w księgozbiorze Biblioteki WSDMW „Hosianum” w Olsztynie

Ekslibris ks. Stanisława Zdanowicza Wędrowiec zmierzający do katedry wawelskiej (do grobu św. Stanisława)

Ekslibris ks. bpa Juliana Wojtkowskiego Anioł udzielający natchnienia św. Mateuszowi, apostołowi i ewangeliście

Ekslibris ks. prof. Mariana Machinka drzewo z herbu rodzinnej miejscowości hasło z obrazka prymicyjnego w języku greckim

Zabytkowe znaki własnościowe w zbiorach Biblioteki „Hosianum”

Łukasz Watzenrode (1447-1512, biskup warmiński: 1489-1512) wuj Mikołaja Kopernika (brat matki) urodził się w Toruniu studiował w Krakowie, Kolonii i Bolonii doktor prawa kanonicznego w 1478 roku został kanonikiem fromborskim, w 1485 roku – kanonikiem gnieźnieńskim i członkiem rady królewskiej w 1489 roku został wybrany przez kapitułę fromborską biskupem warmińskim. Papież Innocenty VIII zatwierdził ten wybór po śmierci ojca wykształcił Mikołaja Kopernika i sprowadził go na Warmię, powierzając mu różne godności i urzędy umarł 29 marca 1512 roku w Toruniu jego ciało złożono w krypcie w podziemiach katedry fromborskiej

Protoekslibris Łukasza Watzenrode w najstarszym druku w zbiorach Biblioteki Hosianum z 1472 roku

Jan Dantyszek (1485-1548, biskup warmiński: 1537-1548) urodził się w Gdańsku studiował na Akademii Krakowskiej, równocześnie podejmując służbę na dworze królewskim od 1517 roku - poseł króla polskiego na dworze cesarskim od cesarza Maksymiliana I otrzymał szlachectwo, tytuł doktora obojga praw, godność podkomorzego oraz – jako pierwszy Polak – wawrzyn poetycki twórca nowożytnej dyplomacji polskiej

Bp Jan Dantyszek w 1529 roku został kanonikiem kapituły warmińskiej, następnie – biskupem chełmińskim w 1533 roku w Lidzbarku przyjął święcenia kapłańskie, a kilka miesięcy później – sakrę biskupią został wybrany na biskupa warmińskiego w roku 1537 przewodniczył radzie pruskiej, zasiadał w senacie i nadal pozostał bliskim doradcą króla Zygmunta

Bp Jan Dantyszek -zainteresowania literackie i kolekcjonerskie -zamek w Lidzbarku ośrodkiem kultury i sztuki (rzeźby i dzieła rzemiosła artystycznego oraz drukowane mapy i atlasy, galeria obrazów sławnych malarzy) - dbał o bibliotekę biskupią, zgromadził okazały księgozbiór odnosił się z szacunkiem do badań Mikołaja Kopernika i był propagatorem teorii heliocentrycznej autor przeszło pięćdziesięciu łacińskich utworów poetyckich (znaczna ich część pozostała w rękopisach lub zaginęła) zachowała się jego ogromna korespondencja (licząca ponad 20 tys. listów)

Bp Jan Dantyszek zmarł w Lidzbarku w 1548 roku, pochowany został w katedrze fromborskiej

Wpis własnościowy Jana Dantyszka w woluminie składającym się z dwóch druków autorstwa św. Tomasza z Akwinu (1501 i 1499 r.) Treść wpisu: Jam Reverendissimi in Christo Patris Joannis de Curiis Warmiensis Episcopi per commutationem librorum Augustini 1541

ZŁOCONY SUPEREKSLIBRIS JANA DANTYSZKA -herb po uzupełnieniu w 1529 roku przez cesarza Karola V, w otoczeniu emblematów odbytych pielgrzymek (do Jerozolimy, na Synaj, do Rzymu i do Santiago de Compostela) -nad herbem insygnia biskupie: mitra i pastorał -napis: Ioan[nes] Dan[tiscus] Ep[iscopus] Var[miensis] 1539

SREBRZONY ODWRÓCONY SUPEREKSLIBRIS JANA DANTYSZKA

Ekslibris Jana Dantyszka

Wpis własnościowy (Jo Dantiscus) i ekslibris Jana Dantyszka w inkunabule z 1493 roku

Ekslibris Jana Dantyszka pochodzi z drukarni Hieronima Wietora w Krakowie powstał w latach 1516-1529 przedstawia skrzydła orła (polskie i cesarskie) i inicjały I D odbity bezpośrednio z klocka drzeworytowego na kartę

Cesarz Maksymilian I Habsburg (1459-1519) DYNASTIA HABSBURGÓW dynastia niemiecka (von Habsburg) przedstawiciele panowali m.in. w krajach niemieckich i włoskich, Świętym Cesarstwie Rzymskim, Czechach, Hiszpanii, Portugalii, Burgundii, na Węgrzech, w Chorwacji i w Siedmiogrodzie, w Niderlandach, na Śląsku oraz hiszpańskich i portugalskich koloniach w Azji i obu Amerykach. w linii męskiej wygasła w 1740 roku ostatnia z rodu Maria Teresa Habsburg wraz z mężem cesarzem Franciszkiem I Lotaryńskim założyła nową dynastię Habsbursko-Lotaryńską Cesarz Maksymilian I Habsburg (1459-1519)

ZŁOTY SUPEREKSLIBRIS HABSBURGÓW: NA CZERWONYM SREBRNY PAS

Stary druk z 1528 roku dedykowany królowi Zygmuntowi I Staremu, został oprawiony w Krakowie, tam też został odciśnięty superekslibris

Paulus Obersteiner (ab Oberstain, niem. Paul von Oberstein) -żył w latach 1480/9 – 1544 -studiował w Wiedniu, Bolonii i Ferrarze -humanista, doktor sztuk wyzwolonych i obojga praw, prepozyt katedralny (od 1516 roku), rektor katedry św. Szczepana (1516-1544) i kanclerz uniwersytetu w Wiedniu oraz kanonik m.in. wrocławski -radca i sekretarz cesarza Maksymiliana I Habsburga (1459-1519) i Ferdynanda I Habsburga (1503-1564) -zachowała się jego korespondencja z biskupem Janem Dantyszkiem

Herb Habsburgów na zamku w Żywcu Herb Paula Obersteinera

-ekslibris drzeworytowy kolorowany ręcznie -wymiary: 278 x 190 mm -czterodzielna tarcza herbowa zawiera elementy cesarskiego herbu Habsburgów: na czerwonym srebrny pas, złoty lew z koroną -wykonany w 1528 roku

Marcin Kromer (1512-1589, biskup warmiński: 1569-1589) -urodził się w Bieczu niedaleko Jasła -studiował na Akademii Krakowskiej, a potem w Padwie i w Bolonii, gdzie uzyskał doktorat z prawa -został sekretarzem króla Zygmunta II Augusta -zlecano mu różne misje w imieniu króla do papieża i cesarza -w 1558 roku został stałym rezydentem króla polskiego przy dworze cesarskim w 1552 roku został kanonikiem warmińskim, a od 1569 roku - administratorem diecezji warmińskiej

Bp Marcin Kromer -dbał o polonizację ludności Warmii -trzy synody diecezjalne: w 1575, 1577 i 1582 roku -dbał o polonizację ludności Warmii -współpracował z jezuitami w Braniewie, dbał o seminarium duchowne, zatwierdził regułę Zgromadzenia Sióstr św. Katarzyny -dokonał reformy i udoskonalenia dotychczasowych ksiąg liturgicznych używanych w diecezji: agenda z 1574 roku, brewiarz z 1576 roku, mszał z 1587 roku -wybitny pisarz łacińsko-polski, szczególnie w dziedzinie teologii i historii

Dzięki niemu zyskał sławę historyka narodowego Najważniejsze dzieło: Polonia opisująca dzieje Polski od początku do 1506 r. Dzięki niemu zyskał sławę historyka narodowego

W Bibliotece Hosianum znajdują się dwa XVI-wieczne egzemplarze Polonii (Köln 1589)

Wpis własnościowy biskupa Marcina Kromera w starym druku wydrukowanym w Krakowie w 1583

Złocony superekslibris Marcina Kromera na oprawie druku z 1540 roku

Złocony superekslibris Marcina Kromera -wymiary 110 x 65 mm -w centrum tarcza herbowa dwudzielna, bogato zdobiona wstęgami i motywami roślinnymi -inicjały: M.C.

Walenty Dąbkowski -studiował w seminarium diecezjalnym w Braniewie -urodził się w 1561 roku w Jesionowie w rodzinie polskiej -studiował w seminarium diecezjalnym w Braniewie -studiował też w Wilnie, gdzie otrzymał magisterium z filozofii -w 1588 roku przyjął święcenia kapłańskie -proboszcz w Lidzbarku, następnie wikariusz katedry we Fromborku; sekretarz kapituły katedralnej -od ok. 1598 roku kanonik kapituły dobromiejskiej; równocześnie proboszcz w Pieniężnie, potem proboszcz w Królewcu -zmarł jako senior kapituły dobromiejskiej 26 października 1624 roku na dżumę, na którą zaraził się podczas odwiedzania chorych -wybitny kaznodzieja i gorliwy duszpasterz

Wpis własnościowy ks. Walentego Dąbkowskiego w inkunabule z 1485 roku

Zniszczenia oprawy inkunabułu z 1485 roku, który należał do ks Zniszczenia oprawy inkunabułu z 1485 roku, który należał do ks. Walentego Dąbkowskiego

Andrzej Batory (1563-1599, biskup warmiński: 1589-1599) -urodził się w Siedmiogrodzie w 1563 roku -po śmierci ojca król Stefan Batory opiekował się trzema bratankami -w 1581 roku został kanonikiem warmińskim, a w 1584 roku – kardynałem (liczył wtedy 21 lat) -został mianowany koadiutorem z prawem następstwa po biskupie Kromerze -po śmierci Kromera odbył ingres do katedry fromborskiej, nie przyjmując sakry biskupiej ani nawet święceń wyższych -czekał na panowanie świeckie, najprawdopodobniej w rodzinnym Siedmiogrodzie -pomocnicy wyręczali go w rządzeniu diecezją

Kardynał Andrzej Batory -miał dużą bibliotekę, w tym wiele książek w cennych oprawach -w 1596 roku przywrócił zakon franciszkanów (bernardynów) na Warmii – w Barczewie

Kardynał Andrzej Batory -w Barczewie urządził grobowiec dla siebie i swojego brata Baltazara -nikt nigdy nie został w nim pochowany -w 1599 roku Zygmunt Batory zgodził się oddać księstwo Siedmiogrodu Andrzejowi -ten spotkał się tam z opozycją i musiał uciekać; został zamordowany

Własnoręczny wpis własnościowy kard Własnoręczny wpis własnościowy kard. Andrzeja Batorego z 1598 roku w starym druku z 1528 roku ofiarowanym klasztorowi w Barczewie

Jan Stefan Wydżga (ok. 1610-1685, biskup warmiński: 1659-1679) -urodził się w powiecie lwowskim -studiował w Lowanium, we Francji, Hiszpanii i Italii, zdobył stopień doktora teologii -przyjął święcenia kapłańskie -znalazł się na dworze króla Władysława IV, zostając jego sekretarzem, a potem nadwornym kaznodzieją -w 1655 roku został biskupem łuckim -został kanonikiem warmińskim, a potem biskupem warmińskim -król powierzał mu wiele misji -został kanclerzem wielkim koronnym -w 1679 roku został arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski

-dobry duszpasterz i gospodarz -w Lidzbarku wybudował nowy pałac biskupi, ściany wielkiego refektarza w zamku gotyckim ozdobił fryz heraldyczny biskupów warmińskich -świetność odzyskał pałac biskupi we Fromborku, odremontowano również zamki w Braniewie i Ornecie -dawny wygląd odzyskiwały kościoły warmińskie

Bp Jan Stefan Wydżga wspierał ludzi nauki, artystów, interesował się osiągnięciami literatury, historii i nauk przyrodniczych utrzymywał bliskie kontakty z gdańskim astronomem Janem Heweliuszem posiadał spory księgozbiór, sprowadzał książki z zagranicy i z polskich ośrodków naukowych troszczył się o szkolnictwo warmińskie, przyczynił się zwłaszcza do odbudowy gimnazjów jezuickich. Za jego czasów starano się o podniesienie gimnazjum braniewskiego do rangi akademii zadbał o barokową świątynię w Stoczku Warmińskim

Ekslibris drzeworytowy Jana Stefan Wydżgi w inkunabule z 1486 roku -herb Jastrzębiec rozciągnięty na dekoracyjnym płaszczu ozdobionym wzdłuż brzegu frędzlami, zwieńczony kapeluszem biskupim ze sznurami i sześcioma chwostami -z tyłu płaszcza skrzyżowane oznaki władzy biskupiej: pastorał i krzyż; u góry inicjały I.S.W. -pochodzi z lat 1659-1679

Ekslibris Biblioteki Senatu Gdańskiego -miedziorytowy -wymiary: 80 x 61 mm -herb miasta Gdańska umieszczony w owalnym kartuszu renesansowym, blaszano-strzępiastym, podtrzymywanym z obu stron przez dwa lwy wsparte na tylnych łapach, z podniesionymi do góry ogonami -na dole prostokątna ozdobna tablica z dwuwierszowym napisem: Ex. Bibliotheca. Sena // tvs. Gedanensis -powstał w 1597 roku -jest to najstarszy ekslibris biblioteki miejskiej w Polsce

Ekslibris hrabiego Krzysztofa Prószkowskiego z Prószkowa koło Opola (1676-1753) -tarcza herbowa czterodzielna, w polach znajdują się: wizerunek skaczącego jelenia i podkowy stykające się barkami -w zwieńczeniu korona rangowa podkreślająca godność hrabiowską -w zawołaniu: A.E.C.G.V.P., poniżej data: 1708

F W R (Fridericus Wilhelm Rex) Pieczęć monogramowa Fryderyka Wilhelma I Hohenzollerna, króla pruskiego F W R (Fridericus Wilhelm Rex)