ZNAK WŁASNOŚCIOWY KSIĄŻKI EKSLIBRIS

„EX LIBRIS” Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem, Zda mi się, że to nakryty kamieniem Ojców proch. Czas ją poczernił i kruszy, Lecz pełna w sobie nieśmiertelnej duszy. Ledwiem otworzył zżółkłe karty, słyszę: Ktoś do mnie mówi poprzez wieków ciszę - To przeszłość głosem czcigodnym pradziada Z myśli i czynów swoich się spowiada. Jak ją odtrącić? Jak nie dać jej ucha? Wyrodny, kto swych praojców nie słucha! Stara, szanowna, pyłem siwa księga Cudownie Przeszłość z Obecnością sprzęga. Stąd myśl krzepiąca, że w śmierci godzinie Człowiek nie cały w cieniach grobu ginie; Stąd wiara żywa w wieczność narodową, Stąd moc dzierżąca zamiast miecza - słowo. Cześć starym księgom; najmniejszy ich szczątek Wart miejsca w świętej skarbnicy pamiątek! Wiktor Gomulicki (1851-1910)

EKSLIBRIS to graficznie opracowany znak własnościowy, umieszczany zwykle jako nalepka na drugiej (wewnętrznej) stronie okładki książki. Informuje o przynależności książki do określonego księgozbioru. Wykonywany zazwyczaj na zamówienie, jest wyrazem szacunku właściciela dla książki i świadectwem jego troski o zapobieganie kradzieżom. Z uwagi na wartości artystyczne, pełni też funkcję zdobniczą, dekoracyjną, podnosi walory estetyczne książki.

ELEMENTY EKSLIBRISU łacińskie wyrażenie "ex libris", dosłownie znaczy: "z książek", "z księgozbioru" (np. "ex libris Biblioteki Pedagogicznej" - "z księgozbioru Biblioteki Pedagogicznej") nazwa właściciela książki (nazwę instytucji, np. biblioteki; nazwisko lub inicjały osoby prywatnej); przedstawienie graficzne nawiązujące do pracy (zawodu) właściciela, jego zainteresowań, charakteru księgozbioru; rzadziej występującym elementem jest tekst słowny - motto czy dewiza postępowania właściciela.

KRÓTKA HISTORIA Praekslibris pochodzi z Egiptu. Ma on formę jasnoniebieskiej fajansowej tabliczki z ciemnoniebieskim napisem zawierającym imie faraona Amenhotepa III z 1400 p.n.e. Tabliczka zabezpieczała rękopiśmienne zwoje papirusowe należące do władcy.  

W rękopisach średniowiecznych ekslibris występował w formie herbów umieszczanych najczęściej na dolnym marginesie pierwszej karty tekstu. Były to protoekslibrisy.

ZAKLĘCIA BIBLIOFILSKIE W rękopisach oprócz protoekslibrisów zamieszczano wymowne przestrogi i zaklęcia skierowane przeciw niszczącym książki, a przede wszystkim przeciw „księgołapom” – złodziejom ksiąg. Kto karty zagina, czy latem czy wiosną niech uszy mu długie, jak osłu urosną! Kto książki smaruje lub skazy w nich czyni, ten ryj zamiast gęby niech ma na kształt świni! Kto książki złośliwie mi kradnie lub psuje, niech diabeł go porwie i srodze katuje! Kto tę książkę świśnie niech na gałęzi zawiśnie! Kto książki mi łamie i karty wydziera, ten śmiercią najsroższą niech prędko umiera!

Nowożytny ekslibris upowszechnił się w Europie w XVI w.. Protoekslibris przekształca się z czasem w superekslibris, czyli herb wytłaczany na zewnętrznej stronie przedniej okładziny księgi. Superekslibris miał formę herbu szlacheckiego lub monogramu, względnie innego symbolu charakteryzującego właściciela rękopisu. Wykonywane były metalowym tłokiem i stanowiły element zdobniczy skórzanej oprawy.

Ekslibris właściwy pojawił się wraz z rozwojem sztuki drukarskiej i technik graficznych. Najstarszy wklejany ekslibris (drzeworyt) należał do biskupa Macieja Drzewickiego i pochodzi z oficyny Wietora (1516). Szczególny rozwój znaku książkowego nastąpił w XVIII w.

Obecnie ekslibris jest zwykle dziełem artysty grafika pełniąc podwójną rolę w książce: znaku własnościowego i elementu ozdobnego. Współcześnie nastąpiło przesunięcie wagi ku jego walorom artystycznym, nadając mu rolę samodzielnego rodzaju twórczości.

TECHNIKI GRAFICZNE EKSLIBRYSÓW Drzeworyt Miedzioryt Staloryt Litografia Grafika zwykła Grafika komputerowa Akwaforta Akwatinta Mezzotinta Sucha igła Druk offsetowy

TEMATYKA ZNAKÓW WŁASNOŚCIOWYCH krajobraz muzykalia przyroda militaria sakralna sport i turystyka historia fantastyka architektura sztuka ludowa

EKSLIBRIS WSPÓŁCZESNY

EKSLIBRIS KOPUTEROWY

SŁOWNICZEK POJĘĆ GRAFICZNYCH Akwaforta (C3) – [wł. acquaforte – woda mocna, czyli kwas azotowy], zwana także kwasorytem – technika graficzna metalowa wklęsła. Rysunek wykonany jest igłą stalową na pokrytej warstwą werniksu płytce miedzianej lub cynkowej i wytrawiony za pomocą roztworu kwasu azotowego. Odbitka, która również zwie się akwafortą, przypomina rysunek piórkiem. Akwatinta (C5) – [wł. acquatinta – woda barwiona], zwana inaczej kwasorytem płaszczyznowym – technika graficzna metalowa wklęsła zbliżona do akwaforty. Rysunek wykonany jest na pokrytej proszkiem żywicznym płytce miedzianej lub cynkowej. Za pomocą roztworu kwasu azotowego wytrawiane są płaszczyzny. W efekcie otrzymuje się plamy o różnym natężeniu, które uzyskuje się przez kilkakrotne powtarzanie trawienia, pokrywając werniksem partie dostatecznie wytrawione. Odbitka, zwana również akwatintą, naśladuje rysunek tuszem lub sepią. Cynkotypia (P1) – fotochemiczna metoda sporządzania z płyt cynkowych klisz kreskowych do reprodukcji obrazów jednotonalnych, o wyraźnych kontrastach czerni i bieli. Odbitki wykonane z tych klisz zwane są popularnie cynkówkami.

Drzeworyt (X1, X2) – najstarsza technika graficzna wypukła, polegająca na wyżłobieniu rysunku w klocku drewnianym, pokryciu farbą powstałych w ten sposób wypukłych części rysunku i odbiciu na papierze. Otrzymana odbitka zwie się drzeworytem. Drzeworyt w zależności od przygotowanego klocka i sposobu wycinania dzieli się na: - drzeworyt wzdłużny (langowy) - używany jest klocek drewniany cięty wzdłuż pnia, w efekcie czego słoje i włókna biegną równolegle do krawędzi klocka; tło wycinane jest dłutami i nożami w miękkim drewnie (lipa, jabłoń, świerk), - drzeworyt poprzeczny (sztorcowy) - używany jest klocek drewniany cięty w poprzek pnia, składający się z posklejanych małych klocków. Całość klocka cięta jest rylcem w twardym drewnie (bukszpan, dzika grusza). Gipsoryt – technika graficzna wypukła, polegająca na wykonaniu rysunku w płytce gipsowej dłutkami drzeworytniczymi. Linoryt (X3) – technika graficzna wypukła, w której tło rysunku wycina się w linoleum. Powstały w ten sposób rysunek wypukły powiela się farbą. odbitka posiada silne kontrasty czerni i bieli i również zwie się linorytem.

Litografia (L) – [gr. lithos – kamień; graphein – kreślić, rysować] technika graficzna płaska, w której rysunek przeznaczony do odbicia wykonano na kamieniu litograficznym. Odbitka rysunku zwie się litografią. Mezzotinta (C7) - [wym.: medzotinta; wł. mezzotinto – półton], zwana też sztuką czarną – technika graficzna metalowa wklęsła operująca delikatnymi plamami. W tym celu płytę miedzianą nacina się równomiernie aż do uzyskania chropowatej powierzchni, która zatrzymuje pełną czerń. Rysowanie polega na wydobywaniu z czerni półtonów i bieli za pomocą polerowania stalowym gładzikiem. Odbitka posiada efekty malarskie, zwie się też mezzotintą. Miedzioryt (C2) – [dawna nazwa – sztych, kopersztych; z łac. cuprum – miedź] najstarsza metalowa technika graficzna wklęsła. Rysunek jest żłobiony rylcem stalowym na wypolerowanej i zagruntowanej płytce miedzianej, z której odbija się rycinę. Odbitka charakteryzuje się cienką, ostro zakończoną kreską i nazywa się również miedziorytem. Miękki werniks (C6) - technika graficzna metalowa wklęsła przypominająca sposobem przygotowania i trawienia akwafortę; też nazwa odbitki, która wywołuje wrażenie rysunku ołówkowego lub kredkowego.

Staloryt (C1) – technika graficzna metalowa wklęsła, w której rysunek wykonano za pomocą cienkich i twardych igieł na pytce z hartowanej stali. Odbitkę cechuje sztywna i ostra kreska; nazywa się ją również stalorytem. Suchoryt (C4) – czyli sucha igła – technika graficzna metalowa wklęsła. Rysunek wykonany jest igłą stalową bezpośrednio na płytce miedzianej. Igła ryjąc rowek pozostawia na krajach wiórki, które zatrzymują farbę i dają odbitce miękkie tony. Odbity z tej płytki rysunek zwie się też suchorytem. (Oznaczenia w nawiasach okrągłych – międzynarodowy system oznaczania technik graficznych)

BIBLIOGRAFIA Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971  Grońska Maria, Ekslibris. Wiadomości zebrane dla kolekcjonerów, Warszawa 1992 Grońska Maria Pięć wieków ekslibrisu polskiego. Katalog wystawy ze zbiorów Biblioteki Narodowej. Warszawa 1973 Leksowska Lidia, Supronowicz Iwona, Moje hobby Ex Libris, Poradnik Bibliotekarza,  1994 nr 9 s.1-2 Wojciechowski Marian Jan, Ekslibris godło bibliofila. Wrocław: 1978

WYKORZYSTANE STRONY http://wiem.onet.pl http://ekslibrisy.lava.pl http://www.exlibriswereld.demon.nl http://www.exlibris-gesellschaft.de http://www.antykwariat-lamus.com.pl http://www.geocities.com/a_gulinski/ http://karaart.com/prints/ex-libris/index.html

NAUCZYCIEL BIBLIOTEKARZ PREZENTACJĘ WYKONAŁA IZABELA KOCZKODAJ NAUCZYCIEL BIBLIOTEKARZ GIMNAZJUM NR 3 IM. NOBLISTÓW POLSKICH W ŚWIDNIKU www.biblioteka_g3swidnik@o2.pl