Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Naród i etniczność w socjologii (WDS 2013/2014 nr 7)

Pojęcia „etniczności” i „narodu” w socjologii różnice w podejściu do badania zjawisk etnicznych (narodu) w socjologii polskiej i zachodniej (światowej); „ożywienie etniczne” w latach 90-tych XX wieku i „eksplozja” badań nad etnicznością - przyczyny: konflikty etniczne i zmiany geopolityczne; prawa człowieka; migracje i „nowe mniejszości”. problemy używania pojęcia „narodu”: naród a grupa etniczna, społeczeństwo, państwo i kultura; ważne pojęcia związane z „etnicznością” i „narodem”: społeczeństwo narodowe, państwo narodowe, ojczyzna, patriotyzm, nacjonalizm, tożsamość narodowa, mniejszość narodowa, konflikty etniczne, stereotypy etniczne itp.

Pochodzenie i charakter terminu „etniczność” termin „etniczny” był używany od starożytności: słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy”); dychotomia odzwierciedla różnicę między „nie-etnicznymi nami” i „etnicznymi – innymi” („etniczni” to nie tacy sami jak my, odmienni od nas pod względem pochodzenia, kultury itp.). etniczność a grupa - „elementy” grupy etnicznej (etniczności): nazwa grupy (etnonim); przekonanie (mit) o wspólnym pochodzeniu (wspólna genealogia); wspólna pamięć historyczna (świadomość historyczna wspólnych dziejów); własna, odrębna kultura (język, religia, obyczaje itp.); związek z określonym terytorium (ojczyzna ideologiczna i prywatna); poczucie solidarności i tożsamości.

Atrybuty – elementy etniczności etniczność tworzy więzy przekraczające granice „pokrewieństwa rodzinnego”, grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej: to świadomość ”my”, poczucie lojalności, wspólnoty grupowej , wewnętrzne poczucie odrębności - tożsamość, odrębne instytucje itp. oraz postrzeganie tej odrębności przez otoczenie zewnętrzne. poczucie wspólnoty losów jako rodzaj „pamięci historycznej”; grupa etniczna a naród: naród to rozwinięta i jednolita własna kultura (wyższa), język narodowy i potrzeba posiadania własnego państwa (organizacji politycznej); naród jako „ideologiczna” emanacja etniczności.

Znaczenie pojęcia „naród” pochodzenie terminu „naród”: rzymskie: natio – świat poza miastem Rzym (civitas); natio zaczęło oznaczać określenie tożsamości oparte na miejscu urodzenia (nascere – rodzić się).   różnice w traktowaniu (badaniu) „narodu” w socjologii środkowo- europejskiej i zachodniej (światowej): naród jako ważny przejaw etniczności o znaczeniu politycznym i moralnym; naród w dyskursie historycznym i jego mitologizacja (polityka pamięci); zainteresowanie narodem po 1990 r. (te same przyczyny, jak w wypadku wzrostu zainteresowań nad etnicznością); naród (państwo narodowe) pozostaje istotny społecznie i kulturowo, mimo procesów globalizacji.

Naród (nacjonalizm) a nowoczesność (naród nowożytny/ naród współczesny, państwo narodowe) zniesienie podziałów stanowych i zrównanie wobec prawa: obywatelstwo i prawa obywatelskie. modernizacja a upowszechnienie idei narodowych przez oświatę i kulturę masową: rozwój języka narodowego i tworzenie narodu jako „wspólnoty wyobrażonej”. industrializacja i urbanizacja: potrzeba zakorzenienia jednostki we wspólnocie kulturowej/narodowej. laicyzacja społeczeństwa: nacjonalizm jako namiastka religii, kult religijny a kult narodowy. tożsamość społeczna: naród nadaje jednostkom - nam podstawową tożsamość kulturową w świecie.

Rozumienie terminu „naród” dynamiczna wspólnota ponadstanowa (ponad warstwowa, ponadklasowa) o charakterze historycznym, wyposażona w cechy (warunki) obiektywne (np. terytorium, państwo, język) i przymioty subiektywne, wyrażające się w świadomości przynależności do wspólnoty, przy czym rola czynnika świadomościowego im bliżej współczesności, tym bardziej wzrasta (Tadeusz Łepkowski). naród to pojęcie nieuchronne wieloznaczne, gdyż: na naród składają się czynniki obiektywne i subiektywne – „los i wybór”; narody nowożytne są tworami współczesnymi, ale w swoich ideologiach narodowych jawią się jako wspólnoty o „starożytnym” pochodzeniu; uniwersalizacji pojęcia „narodu” odpowiada jego różnorodność - „wielopostaciowość” zjawiska narodu w czasie i przestrzeni; doniosłości społecznej „narodu” odpowiada słabość „teoretyczna” ideologii narodowej (jej podstaw filozoficznych i teoretycznych); naród jako „organizacja uczuć” i związane z nim zobowiązania moralne (Max Weber – pojęcie „narodu” należy do sfery wartości).

Historyczne warianty powstawania narodów Europa: Europa Zachodnia: model „naród – państwo”; Europa Wschodnia: model „naród – lud” („kultura”); świat pozaeuropejski: Azja: model „naród – kultura – religia”; Afryka: model „państwo – naród”. główne punkty dyskusji nad typami dróg „budowy narodów”: naród „wschodni” i „zachodni”: naród etniczny, kulturowy, obywatelski (polityczny). rola państwa, gospodarki i miast; rola grup społecznych; rola kultury ludowej i ideologii.

„Przełom” w badaniach nad narodem (lata 80-te XX wieku) Ernst Gellner „Narody i nacjonalizmy” (rola nowoczesności/modernizacji): powiązanie idei państwa narodowego z nacjonalizmem - podziały narodowe winne pokrywać się z politycznymi, a ludzie sprawujący władzę winni należeć do tego samego narodu, co obywatele; nacjonalizm jest ideologią jednoczącą „sfragmentaryzowane” społeczeństwo industrialne. Erick Hobswam i Terence Ranger „Wynalezienie tradycji”: naród jako kulturowe „logo” - rytuały narodowe (niektóre) traktujemy jako wspólnotowe i „starożytne”, ale w rzeczywistości bywają one „współczesne” i „wynalezione”. Benedict Anderson „Wspólnoty wyobrażone”: pytanie, w jaki sposób przekonać członków społeczeństwa do odczuwania bliskości i wspólnoty z „innymi” i „symbolami „narodowymi”?; naród jako „to wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna”, ale dla autora jest on realną grupą wymagającą od swoich członków poświęcenia.

Codzienność tworzenia poczucia narodowego (M Codzienność tworzenia poczucia narodowego (M. Billig „Banalny nacjonalizm”) naród z perspektywy jednostki: jest jedną ważniejszych emocjonalnie i poznawczo „grup naturalnych” i kulturalnych (język i kultura narodowa). wpływ kultury popularnej (i jej mechanizmów) na utrwalanie myślenia w kategoriach narodowych („flagowanie rzeczywistości”): „narodowe” krajobrazy, „święte miejsca”, sport (zawody sportowe) i kanon kuchni narodowej. literatura piękna – powieści: losy bohaterów, wtopienie ich historii w dzieje społeczności-narodu, tworzenie wyobrażenia „naszego” – narodowego świata społecznego”. „banalny nacjonalizm” - gazety i RTV jako regularna ceremonia „narodowa”: informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata), przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”, informacja o pogodzie jako czynnik utrwalający obraz państwa – narodu (mapa kraju jako geograficzne „logo” narodu), informacje sportowe (wojenna metaforyka, świętowanie „naszych” triumfów).

Kształtowanie się nowoczesnego narodu: Polska - od państwa do narodu  etap I: powstanie państwa i kształtowanie się Rzeczypospolitej szlacheckiej: pochodzenie nazwy „Polska”; państwo Mieszka I a chrześcijaństwo oraz koronacja Bolesława Chrobrego; XII wiek– świadomość wspólnej dynastii, historii i prawa; rozbicie dzielnicowe i jednoczenie kraju – przyłączenie Mazowsza do Korony w 1526 r.; XV i XVI wiek – świadomość „ciała królestwa polskiego” – bycie Polakiem ze względu na zamieszkiwanie na jego terytorium i podleganie władzy królewskiej; świadomość języka polskiego jako czynnika wyodrębnienia i jedności zbiorowości (wiek XVI) oraz narodziny literatury w języku polskim.

Od państwa do narodu - Rzeczypospolita szlachecka (etap I) unia lubelska (1569 r.) – połączenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego; powstanie „polskiego szlacheckiego narodu politycznego”: wspólnota polityczna - zamieszkanie na terytorium i udział w podejmowaniu decyzji politycznych, obejmuje ok. 8-10% populacji kraju; posiadanie praw politycznych i silny samorząd terytorialny. pojęcie „Rzeczypospolita” – jako politycznej i społecznej organizacji obywateli mającej na celu jej wspólne dobro; schyłek Rzeczypospolitej szlacheckiej - zagrożenie bytu państwowego: próby reform w końcu XVIII wieku; stan szlachecki a etniczno-kulturowe pojęcie narodu; Konstytucja 3 Maja (bardziej „otwarte” etnicznie rozumienie narodu).

Polska - od narodu do państwa (etap II) etap II: okres zaborów – tworzenie narodu kulturowego: wzrost roli języka polskiego (1807 r. „Słownik języka polskiego” Samuela B. Lindego): język polski łączy szlachtę i chłopów i przekracza granice religijne, kierując ku wspólnemu dziedzictwu kulturowemu („ojczyzna polszczyzna”); rozwój oświaty w języku polskim (walka o język narodowy); znaczenie kultury (literatury i muzyki) romantycznej. świadomość wspólnej historii (dziejów) oraz rola symboli narodowych (Wawel i Częstochowa); zmiany społeczno-gospodarcze („u-obywatelnienie” chłopów); wzrost znaczenia świadomości narodowej „innych” – Litwinów, Ukraińców i Białorusinów.

Druga Rzeczypospolita i Polska po 1945 r. Polska jako państwo wielo-etniczne (mniejszości narodowe: 14%- Ukraińcy, 8,5%- Żydzi, 3,1%- Białorusini, 2,3%- Niemcy i 3,1%- inni); mniejszości jako jedna z ważniejszych kwestii politycznych; problem: naród państwowy czy naród kulturowo-etniczny? II wojna światowa i jej konsekwencje społeczne (rola podziałów etnicznych w trakcie wojny, a przez to możliwości przeżycia); Polska w nowym kształcie terytorialnym po 1945 r.: wysiedlenia i weryfikacja narodowościowa oraz „repatriacja”; Polska jako państwo jednolite narodowościowo; ożywienie etniczne w latach 80-tych XX wieku (problem Niemców i Ślązaków) i wyzwania dotyczące uznania mniejszości narodowych.

Perspektywy ewolucji „polskości” (polskiej kultury narodowej) przemiany kanonu kultury narodowej: czy następuje obecnie zerwanie z tradycją „romantyczną”? naród w polityce: idee narodowe w bieżącej polityce (dyskusja o patriotyzmie); polityka pamięci historycznej. „mediatyzacja” idei narodowych: naród w kulturze popularnej - sport, kuchnia, turystyka; konkurencja i „widoczność” cywilizacyjna narodów w mediach światowych („marki narodowe”). skutki integracji europejskiej i globalizacji („płynna narodowość”): silna emigracja - czy i jak przetrwa polskość w szerszym świecie? wyzwania wielokulturowości w Polsce: mniejszości narodowe, otwartość na świat i imigracja.

Charakterystyka mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce mniejszości narodowe: Białorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Ukraińcy, Żydzi. mniejszości etniczne: Karaimi, Łemkowie (Łemko-Rusini), Romowie (Cyganie), Tatarzy. społeczność posługująca się językiem regionalnym: język kaszubski (Kaszubi). społeczności etno-regionalne: Ślązacy, Kaszubi; inne grupy: Grecy i Macedończycy, Wietnamczycy i Ormianie; inne, bardzo różne grupy o rodowodzie imigracyjnym, które z różnych przyczyn historycznych żyją w naszym kraju (liczebność każdej z nich oscyluje od kilkuset do paru tysięcy osób).

Literatura (zalecana, warta?) na temat „narodu” i „etniczności” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XI. Naród); Michael Billig, Banalny nacjonalizm, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008; Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997; Antonia Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996 (i późniejsze wznowienia); a także lektury z ćwiczeń: Jerzy Szacki, O narodzie i nacjonalizmie, ,,Znak", 1997, nr 3.