WYKŁAD 1. Socjologia jako nauka Dr Katarzyna Dojwa, www.katarzyna-dojwa.pl k_dojwa@uni.wroc.pl Studia doktoranckie WNS, rok akademicki 2011/12, semestr letni 

Wykaz zagadnień 1) Socjologia jako nauka.   1) Socjologia jako nauka. Geneza i początki socjologii. Główni przedstawiciele nauki. Instytucjonalizacja socjologii. Wiedza potoczna a wiedza naukowa. Ograniczenia/utrudnienia dla socjologii jako nauki. 2) Kultura i struktura jako obszary zainteresowań socjologii. Kultura i struktura jako „składniki” społeczeństwa. Rola i znaczenie kultury. Elementy składowe kultury. Normy i wartości. Kultura dominująca, „subkultura” i „kontrkultura”. Struktura a stratyfikacja. Pozycja, status, rola. Klasy i warstwy społeczne.

Wykaz zagadnień   3) Poznawanie rzeczywistości dzięki badaniom empirycznym. Rola i znacznie badań w socjologii. Początki badań empirycznych. Typy badań. Główne metody i techniki badań socjologicznych. Konstrukcja projektu badawczego – zagadnienia praktyczne. Od badań naukowych do badań marketingowych… 4) Metody ilościowe i metody jakościowe w socjologii. Cechy charakterystyczne poszczególnych typów: techniki badawcze a ich wady, zalety, zastosowania i ograniczenia. Case study określonego problemu badawczego z optyki „ilościówki” i „jakościówki”.

Wykaz zagadnień   5) Od socjologii wojska do socjologii grup dyspozycyjnych. Socjologia jako nauka i socjologie szczegółowe. Socjologia wojska jako subdyscyplina socjologii. Armia jako instytucja i organizacja. Armia a … narodziny socjologii grup dyspozycyjnych. 6) Praca a służba: grupy dyspozycyjne w oglądzie socjologicznym. Zawód i praca w oglądzie socjologicznym. Zawód, praca, służba… Socjologia grup dyspozycyjnych in statu nascendi. Specyfika warstw/grup dyspozycyjnych jako obszaru zainteresowań socjologii.

Wykaz zagadnień   7) Paradygmat feministyczny w poznawaniu rzeczywistości społecznej. Feminizm jako ruch społeczny, ideologia, światopogląd, subkultura? Feminizm I i II fali: postulaty, działania i osiągnięcia. Paradygmat feministyczny w socjologii: charakterystyka, założenie, różnorodność teoretyczna. 8) Gender w grupach dyspozycyjnych: policjantki, żołnierki, stażniczki… Meandry ról pełnionych przez kobiety w polskim społeczeństwie. Kobiety na rynku pracy: „Matka Polska”, „zadowolony niewolnik”, kobieta aktywna zawodowo. Transformacja systemowa i „wejście” kobiet do grup dyspozycyjnych. Współczesne dylematy służby kobiet w formacjach mundurowych: lepka podłoga, niewidzialne ruchome schody, szklany sufit…

Warunki powstawania SOCJOLOGII Starożytność (Platon, Arystoteles) dziedzictwo Oświecenia, Rewolucja Francuska, zmiany wewnątrz dawnych monarchii i tworzenie się nowych państw, migracje i przemieszenia ludności spowodowane odkryciami nowych lądów, rozwój przemysłu –rewolucja przemysłowa rozwój miast (zagęszczenie jednostek, urbanizacja, kumulacja jednostek)

Daty wprowadzenia wybranych programów socjalnych Kraj Ubezpiecznie wypadkowe w przemyśle Ubezpieczenie chorobowe Ubezpieczenie emerytalne Zasiłki dla bezrobotnych Zasiłki rodzinne Zasiłki zdrowotne Niemcy 1884 1883 1889 1927 1954 1880 Anglia 1887 1911 1908 1945 1948 Szwecja 1901 1910 1913 1934 1947 1962 Kanada 1930 1971 1940 1944 1972 USA B.O. 1935 - Francja 1898 1905 1932 Włochy 1928 1919 1936

„Ojcowie” Socjologii August Comte Herbert Spencer Karol Marks Emile Durkheim Max Weber

August Comte (1798 – 1857) „Mitologia umarła wraz z rozwojem nauk” Francuski filozof, pozytywista (krytyka metafizyki, przyrodoznawstwo: nauka „wzorcowa”) Celowość: chciał wykorzystać ową nową metodę do naprawy schorzeń społecznych i zmiany społeczeństw („inżynieria społeczna”) Społeczeństwo =statyka (porządek i stabilizacja, np.. rodzina) + dynamika (zmiany społeczne, 3 fazy ewolucji: teologiczna, metafizyczna, naukowa (+)) Stabilizacji społeczeństwa sprzyja wspólnota przekonań wszystkich jego członków („Religia Ludzkości”) Zmiana społeczna - proces ewolucyjny, dzięki któremu społeczeństwo osiąga coraz to wyższe stadia rozwoju Nacisk na przestrzeganie ściśle naukowej metodologii Klasyfikacja nauk (matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i …wreszcie: socjologia)

Herbert Spencer (1820 - 1903) Angielski filozof i socjolog, pozytywista i ewolucjonista Funkcje i działania społeczeństwa są wzorowana na funkcjach organizmów biologicznych Społeczeństwo („system”) jest częścią świata przyrody, zaś: „organizm społeczny” = „organizm biologiczny” (wewnętrzne zróżnicowanie, funkcje, wzrost masy, wzajemność i funkcjonalność części) Prekursor organicyzmu oraz szkoły „strukturalistyczno – funkcjonalistycznej” Zmiana= zmiana kierunkowa =POSTĘP (dotyczy wszystkich społeczeństw) Powstanie społeczeństwa: WALKA, WALKA, WALKA (pomiędzy społ.) Darwinizm społeczny – „przetrwają najlepiej przystosowani” (eliminacja słabych) Typy społeczeństw: militarne (narzucone, scentralizowane, „rozkazujące”, „zamknięte” i odizolowne ) i industrialne (tworzone samorzutnie, zdecentralizowane, samorealizacja jednostek, ochrona prawa, wiele stowarzyszeń, ruchliwość społeczna)

Karol Marks (1818-1883) niemiecki myśliciel i działacz rewolucyjny Cel nauki: ulepszenie społeczeństwa „Filozofowie rozmaicie interpretowali świat, idzie jednak o to, aby go zmienić” Prawa rozwoju społecznego osadzone w strukturze ekonomicznej społeczeństwa: „Człowieka należy zrozumieć poczynając ”od dołu” – od jego głodu, chłodu, bezdomności, nie idea, lecz ciało jest kluczem do wszystkich tajemnic” „Organizacja społeczna w danym czasie zależy od środków produkcji czyli sposobu produkcji i organizacji pracy

Karol Marks (1818-1883) „Społeczeństwo” to „formacja”. Nie ma 1 formacji, są różne (różne epoki historyczne, różne części świata: 6 typów: pierwotna, azjatycka, antyczna, feudalna, kapitalistyczna [burżuazyjna], proletariacka [komunistyczna]). Formacja =„Baza” (określony sposób produkcji)+ „Nadbudowa” Konflikt społeczny = ROZWÓJ!!!! „Historia wszelkiego społeczeństwa dotychczasowego jest historią walk klasowych” Konflikt kreuje nowy typ społeczeństwa - „formację” Dychotomiczny podział na klasy- na tych którzy „coś mają” (klasa posiadająca) i tych, którzy „nic nie mają” (klasa nieposiadająca). „Wolny jest tylko ten kto posiada środki produkcji”

Emil Durkheim (1858 – 1917) Francuski socjologii i filozof, wybitny przedstawiciel socjologizmu „Solidarność mechaniczna” (społ. pierwotne) vs. „solidarność organiczna” (społ.przemysłowe): podobieństwo vs. współpraca. Interesował się tym co scala społeczeństwo, czyli problemami porządku społecznego Wspólnota wartości i przekonań „spaja” społeczeństwo Społeczeństwo konsolidują także …rytuały Badania nad samobójstwami (stopień integracyjności społeczeństwa) Liczba samobójstw obrazuje integrację jednostek we wspólnocie: jest tym wyższa, im niższy jest stopień integracji społeczności religijnej, społeczności domowej oraz państwowej, a „liczba samobójstw zmienia się odwrotnie do stopnia integracji grup społecznych, do których należy jednostka” (Emile Durkheim „Samobójstwo. Studium z socjologii”, przekł. K.Wakar, przedmowa A.Sułek, redakcja naukowa E.Tarkowska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 264).

Emil Durkheim (1858 – 1917) „Kiedy rzucimy okiem na mapę samobójstw w Europie, dostrzega się, od razu, że w krajach czysto katolickich, takich jak Hiszpania, Portugalia i Włochy, liczba samobójstw jest bardzo mała, podczas gdy osiąga ona maksimum w krajach protestanckich – w Prusach, Saksonii i Danii”. Kościół protestancki w wyższym stopniu niż ma to miejsce w przypadku kościoła katolickiego dopuszcza możliwość własnego studiowania prawd wiary, wszak „protestant w większym stopniu tworzy własną wiarę”, gdyż „dostaje biblię do rąk i nie narzuca mu się żadnej interpretacji”. Dodatkowo jednak religia protestancka „zawiera mniej wspólnych wierzeń i praktyk”, stąd też jest „mniej zintegrowany niż kościół katolicki”. „wdowcy popełniają więcej samobójstw niż mężczyźni żonaci, ale na ogół mniej niż kawalerowie”. Wskazuje, że „we wszystkich krajach na świecie kobiety popełniają dużo mniej samobójstw niż mężczyźni”. Tradycjonalizm, niższe wykształcenie oraz to że „nie mają wielkich potrzeb intelektualnych” [Emile Durkheim „Samobójstwo. Studium z socjologii”, przekł. K.Wakar, przedmowa A.Sułek, redakcja naukowa E.Tarkowska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.)

Max Weber (1864-1920) Niemiecki socjolog, metodolog nauk społecznych, profesor uniwersytetów w Heidelbergu, Wiedniu, Monachium i Freiburgu. Twórca „socjologii rozumiejącej”. Postulował uwolnienie socjologii od wartościowania, wyeliminowanie z procesu badawczego założeń wstępnych i uprzedzeń. Protestantyzm i kapitalizm, biurokracja, polityka, przywództwo…. Metodologia: wygenerowanie typu idealnego, czyli takiej konstrukcji pojęciowej dowolnego zjawiska która uchwyci jego najistotniejsze elementy i z którą można by było porównywać zjawiska świata rzeczywistego Weber odrzucał bipolarny układ struktury społecznej K.Marksa na rzeczy układu wielopłaszczyznowego ([1]klasy – wymiar ekonomiczny, [2] warstwy – układ prestiżowy, [3] partie – układ polityczny).

Instytucjonalizacja socjologii jako nauki 1837(8) – A.Comte: socios +logos zamiast: „fizyka społeczna” i „filozofia społeczna” najszybciej w USA – lata 70 te XIX w. – pierwsze wykłady pierwsza Katedra Socjologii – Chicago – 1892 rok Anglia – po II Wojnie Św. Polska – dwudziestolecie międzywojenne: - Warszawa (1919/1920 – pierwsza katedra socjologii na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych – L. Petrażycki) - Poznań – Wydział Nauk Humanistycznych – 1920 – Florian Znaniecki 1930 – Uznanie socjologii jako odrębnego kierunku studiów 1930 - „Przegląd Socjologiczny” i PTS Trudne losy socjologii k.l.40 XX w. Socjologia/ marksizm-leninizm i rządzący Rok 1989 i socjologia… Zmierzch i początek subsyscyplin? Antypozytywizm? Sondażystyka? „Komercjonalizacja”: badania marketingowe i ewaluacyjne.

Charakterystyka wiedzy potocznej (za: J Charakterystyka wiedzy potocznej (za: J.Lutyński „Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia”, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1994., s. 11-13) Wiedza potoczna – zdobywana od dzieciństwa, płynąca z codziennego doświadczenia. Cechy: dzielona z innymi ludźmi i od nich przejmowana, ale równocześnie zróżnicowana (każdy z nas posiada własne doświadczenia, potrzeby), ma charakter praktyczny i konkretny, jest związana najczęściej z danym miejscem i czasem, związana z tworzeniem przez nas typologizacji, oparta na stereotypach i casusach pozwalających na generalizacje jej fragmenty są sformułowane w języku potocznym, obejmuje także sądy i oceny, charakter emocjonalny, traktowana często jako „pewna” i nie potrzebująca uzasadnienia. Ważna bo: pozwala funkcjonować w świecie ludzi, ma charakter „dostosowawczy” oraz „tłumaczący”. Charakterystyczne: ulega modyfikacji/ewolucji w toku edukacji, zdobywania wykształcenia, ale także wpływu wierzeń religijnych, literatury, sztuki…

Wiedza naukowa z zakresu socjologii (za: J Wiedza naukowa z zakresu socjologii (za: J.Lutyński „Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia”, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1994., s. 11-12) Wiedza naukowa socjologa – „jest to wiedza tworzona przez profesjonalistów”. „Jej podstawy nie stanowią mało uporządkowane, czy wręcz przygodne doświadczenia i przekazy, lecz systematyczne badania, mające na celu sformułowanie i uzasadnienie sądów o społecznej rzeczywistości”. Cechy charakterystyczne: nie ma ona charakteru pewnego jak to ma miejsce w przypadku większości przekonań potocznych, posiada określony stopień pewności – wynikający z materiału empirycznego na którym się opiera, proces badawczy i materiał empiryczny pozwala tą wiedzę przyjąć lub odrzucić – ta wiedza jest intersubiektywnie weryfikowalna, wiedza ma charakter usystematyzowany, zmierza do obiektywizacji czyli uniezależnienia od doznań poszczególnych jednostek czy grup tak, aby mogła zostać zaakceptowana przez wszystkich na podstawie określonych danych, posługuje się precyzyjnym „językiem treści pojęciowych, opisu, w którym minimalizuje się rolę ocen, emocji i projekcji życzeń” (S.Ossowski „O osobliwościach nauk społecznych”, Warszawa 1962, s. 277).

Cechy wiedzy naukowej Podstawowe zasady: Zmierzanie do wyjaśniania za pomocą teorii Przestrzeganie reguł postępowania badawczego Powstrzymanie się od sądów i wartościowania. Patrzenie na świat w sposób naukowy: świat ma charakter uporządkowany, światem rządzą określone przyczyny i skutki przyczyny i skutki można zbadać poprzez ścisłą obserwację i pomiary przekonania mogą decydować o przedmiocie badań naukowca (co?), przekonania nie mogą decydować ani o metodzie zdobywania wiedzy (wyborze metody badawczej), ani o kodyfikowaniu uzyskanych rezultatów.

„Mankamenty” socjologii jako nauki brak precyzji jednostki ludzkie są zmienne –zmieniają swoje zachowania w trakcie badań jednostki są racjonalne wiedza o zachowaniach jednostek implikuje zmiany w tych zachowaniach („Paradoks autostrady”, „Paradoks castingu” – W.Sitek, upadek banku – R.E.Merton) „powszechność” wiedzy socjologicznej terminy naukowe z socjologii są używane w mowie potocznej (grupa, prestiż) wiedza „zdroworozsądkowa” często nie koresponduje z wynikami badań socjologicznych

Zamiast „Zakończenia” „Biura ministerialne, […], dowództwa korpusów i dywizji, sądy, urzędy policyjne, […] zakłady karne i poprawcze, […] winny mieć wśród swoich urzędników socjologicznie wyszkolonych ekspertów z ogólną znajomością socjologii oraz specjalistycznym pogłębieniem odpowiedniego działu socjologii stosowanej”. Florian Znaniecki „Potrzeby socjologii w Polsce”, [w;] „Społeczne role uczonych”, wybór, wstęp i przekład oprac. J.Szacki, Wyd. PWN, 1984, s. 151.