Mapa etniczna Afryki Informacje ogólne Warunki naturalne Ludność Języki Religie Obszary społeczno-kulturowe

Informacje ogólne Położenie: kontynent położony w większości na półkuli wschodniej, po obu stronach równika; drugi, po Eurazji, pod względem powierzchni kontynent Ziemi — 30,3 mln km2; od Europy oddzielony Morzem Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśn. Gibraltarskiej —14 km), od Azji Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym; od zachodu Afrykę oblewa Ocean Atlantycki, od wschodu — Ocean Indyjski; skrajnymi punktami kontynentu są przylądki: Ras al-Ghiran 37°21’N, Igielny 34°51’S, Almadi 17°33’W, Hafun 51°23’E; największa rozciągłość południkowa wynosi 8 tys. km, równoleżnikowa —7,5 tys. km.

Warunki naturalne (1) Ukształtowanie powierzchni. Rozczłonkowanie kontynentu bardzo małe (mało półwyspów i wysp). Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wys. 658 m; ponad 70% powierzchni leży na wysokości 300–2000 m; wyżynny blok kontynentu ograniczony jest od północy górami Atlas, od południa — Górami Przylądkowymi. Charakterystyczne dla niemal całej Afryki są rozległe obniżenia (m.in. Kotlina Czadu, Kotlina Konga, Kotlina Kalahari), rozdzielone masywami górskimi i wyżynami (m.in. Ahaggar, Darfur).

Warunki naturalne (2) Klimat. Położenie po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w układzie stref klimatycznych: ·        - klimat równikowy w części centralnej ·        - klimaty zwrotnikowe (klimat kontynentalny skrajnie suchy, umiarkowany i wilgotny) ·        - północne i południowe wybrzeża Afryki leżą w strefach podzwrotnikowych, gdzie panuje klimat morski z przewagą opadów w półroczu zimowym ·        - w górach wszystkich stref klimatycznych występują klimaty górskie

Warunki naturalne (3) Wody. Ponad 30% pow. kontynentu stanowią obszary bezodpływowe; na obszarach o klimacie zwrotnikowym rzeki okresowe, na pustyniach suche doliny, zw. wadi, wypełniające się sporadycznie wodą w czasie ulewnych deszczów; rzeki stałe w wilgotnych strefach klim., gł.: Nil, Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal. Największe jeziora: Wiktorii, Tanganika, Niasa. W strefach klimatów zwrotnikowych i podzwrotnikowych jeziora okresowe, na pustyniach słone (tzw. szotty na północy, pan lub vloer na południu); w kotlinach duże obszary bagienne (m.in. Okawango); lodowce tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori.

Warunki naturalne (4) Świat roślinny. W obszarze śródziemnomorskim rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na południe skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część A. Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zat. Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe; dalej na południe formacje suchorośli, lasy monsunowe, sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie.

Warunki naturalne (5) Świat zwierzęcy. Bardzo urozmaicona fauna; 38 rodzin ssaków, w tym 12 rodzin endemicznych, m.in. żyrafy, hipopotamy, mrówniki, 3 rodziny owadożernych i 6 rodzin gryzoni. W pozostałych rodzinach liczne endemiczne rodzaje i gatunki, jak słoń afrykański, nosorożec biały i czarny, zebry, z małp człekokształtnych — goryl i szympans. Dla otwartych równin typowe są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, licznych gat. antylop, a także liczne drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i inne. Nad brzegami rzek i jezior żyją hipopotamy oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli; w wodach bardzo bogata fauna ryb. W ornitofaunie jest 7 rodzin endemicznych (m.in. strusie). Bogata fauna gadów, zwł. węży.

Ludność Od 1950 liczba ludności wzrosła prawie czterokrotnie - do 869 mln (2004), co stanowi 13,6% ludności świata; przyrost naturalny najwyższy na świecie (ok. 24‰). W większości krajów udział ludności w najmłodszej grupie wiekowej (do 19 lat) stanowi ponad 50% całej populacji. Z powodu AIDS (zarażonych 25,4 mln osób) i malarii maleje przeciętna długość życia z 53 lat (1996) do 47 lat (2005). Rozmieszczenie ludności bardzo nierównomierne; śr. gęstość zaludnienia 29 mieszk. na km2. W miastach mieszka ok. 37% ogółu ludności (najsłabiej zurbanizowany kontynent). Dominuje ludność odmiany czarnej, na północy - białej

Zróżnicowanie religijne Wg. najprostszej klasyfikacji scalającej na terenie Afryki wyróżnić można trzy albo cztery zasadnicze odłamy religijne: afrykańskie religie rodzime islam chrześcijaństwo religie afrochrześcijańskie

Religie rodzime Tradycyjne wierzenia i praktyki ludów Czarnej Afryki, które kształtowały się przed kontaktem z religiami przyniesionymi z zewnątrz. Religie te nie stanowią skodyfikowanych zamkniętych systemów, raczej cechuje je zmienność. Powszechny jest również synkretyzm, czyli łączenie religii tradycyjnych z islamem lub chrześcijaństwem. Wielkie zróżnicowanie, stąd trudno wskazać cechy wspólne dla wszystkich religii. Równie trudno jest oszacować liczbę wyznawców, bowiem wielu Afrykanów deklaruje jako wyznanie islam lub chrześcijaństwo, jednocześnie trwając przy tradycyjnych praktykach. Ok. ½ ludności , zwłaszcza w Burkina Faso, Czadzie, Botswanie, Zimbabwe, Togo i Beninie oraz Angoli, Mozambiku, RŚA.

Islam (1) Obecny w Afryce od IX w., ok.. 30% ludności, dominacja islamu sunnickiego Bezwzględna przewaga w Afryce Północnej, która kulturowo należy do strefy arabskiej. Islam na południe od Sahary: w zach. Afryce od ok. 800 r., a z IX i X w. n.e. pochodzą wzmianki o pierwszych rodzimych władcach muzułmańskich. Na wsch. wybrzeżu z czasem rozwinęła się muzułmańska kultura swahili, powstała w wyniku łączenia się wpływów muzułmańskich z kulturą rdzennej ludności. W Afryce zachodniej islam zakorzenił się w głębi lądu, przenikając wzdłuż szlaków handlowych wiodących przez Saharę.

Islam (2) Do państw o znaczącej liczbie muzułmanów należą: Senegal, Mauretania, Mali, Niger, Burkina Faso, Nigeria, Czad, Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Somalia, Sudan, Erytrea, Dżibuti. Znaczące mniejszości znajdują się w Etiopii, Kenii, Tanzanii, Kamerunie, Ghanie, Togo, Beninie, Ugandzie, Mozambiku, RPA. W wielu rejonach Afryki częstym zjawiskiem było paralelne funkcjonowanie dwóch systemów prawnych i kulturowych: muzułmańskiego i zwyczajowego. Czarny islam - odmiana islamu, w której obok pierwiastków muzułmańskich obecne są liczne elementy wierzeń rodzimych

Chrześcijaństwo Od XVI w., Afryka Równikowa, strefy wybrzeży obu Oceanów, południe Afryki Kościół rzymskokatolicki (ok. 60% ogółu chrześcijan Kościoły protestanckie (głównie w Afryce Południowej)

Religie afrochrześcijańskie Religie nawiązujące zarówno do idei, nauk i praktyk chrześcijańskich, jak i do tradycji religijnych Afrykanów. Ponad 8 tys. wspólnot wyznaniowych (najwięcej w RPA) liczących od kilkuset do kilku milionów wyznawców. Wspólnoty te (tzw. Kościoły afrochrześc.) powstały w następstwie odłączenia się grupy wiernych od misyjnych Kościołów protest. lub katol., albo na pewnym etapie rozwoju ruchów rel.-społ., zw. Z wystąpieniem charyzmatycznego przywódcy rel. — założyciela nowej religii. Do takich wspólnot (stanowiących większość) należą m.in.: Kościół Harristów na Wybrzeżu Kości Słoniowej, Kościół Kimbangistów w Demokr. Rep. Konga, Kościół Lumpa w Zambii, Kościoły Aladura w Afryce Zachodniej

Języki urzędowe Afryki

Języki etniczne Afryki (1)

Języki etniczne Afryki (2) Języki Afryki (500-3000) klasyfikuje się w 6 rodzinach: rodzina niger-kordofańska - rodzina nilo-saharyjska – ok. 100 języków, 30 mln użytkowników rodzina semito-chamicka (afroazjatycka) – ok. 220 języków, 230 mln użytkowników; rodzina khoisan (buszmeńsko-hotentocka) – ok. 100 języków, 180 tys. użytkowników; rodzina austronezyjska – j. malgaski, ok. 15 mln użytkowników rodzina indoeuropejska – m.in. j. afrikaans, 3,5 mln użytkowników

Języki etniczne Afryki (3) Do rodz. niger-kordofańskiej należy m.in. ponad 400 języków bantu, którymi posługuje się około 150 mln użytkowników na terenie całej niemal Afryki na pd. od równika. Najważniejsze języki z tej grupy to: suahili, rwanda, lingala, niandża, makua, bemba, tonga, szona, xhosa i zulu. Główne cechy języków rodziny bantu: duże podobieństwo słownictwa i struktury gramatycznej aglutynacyjność tj. stosowanie różnego rodzaju prefiksów i sufiksów rozwinięty system klas rzeczownikowych, brak fleksji, brak gramatycznego rozróżnienia rodzaju męskiego i żeńskiego, stały szyk zdania SVO (Subject, Verb, Object).

Obszary etniczno-kulturowe 1 Z powodu złożonej historii kontynentu, wielości ras i języków oraz specyfikę warunków naturalnych, Afryka nie stanowi monolitu pod względem kulturowym. Nauka nie dopracowała się jeszcze jednego, powszechnie akceptowanego podziału etniczno-kulturowego Afryki. W afrykanistyce najczęściej wykorzystuje się kryterium geograficzno-kulturowe, które uwzględnia warunki naturalne w znacznym stopniu odciskające swe piętno na sposobie życia mieszkańców. W ramach takiego kryterium wyróżnić można 10 obszarów:

Obszary etniczno-kulturowe 2 Afryka Północna Afryka Zachodnia Afryka Środkowa Afryka Wschodnia Afryka Południowa

Afryka Północna (1) Obszar:strefa śródziemnomorska państw afrykańskich od Egiptu po Maroko, dolina Nilu do Asuanu, Cyrenajka i Trypolitania, góry Atlas  Języki: a) rodzina semito-chamicka   - gałąź semicka (arabski) - gałąź berbero-libijska (m.in. szauja, rifeni) - gałąź egipska (koptyjski – jęz. liturgiczny)

Afryka Północna (2) Główne ludy: Arabowie – nazwa obejmująca wszystkich potomków przybyszów z Płw. Arabskiego oraz miejscową ludność, która zarabizowała się już w średniowieczu; ok. 120 mln; Wyróżnia się 3 najważniejsze grupy ludności arabskiej: - mieszkańców miast, gł. kupców i rzemieślników, luźne związki z dawną org. plemienną; - osiadłych rolników; - koczowniczych pasterzy – Beduinów, trad. struktura plemienna Arabowie są wyznawcami islamu sunnickiego.  

Afryka Północna (3) Berberzy - autochtoniczna, biała ludność Afryki Pn., obecnie w większości zarabizowana. Do dziś swoją odrębność zachowują m.in. Kabylowie z pn. Algierii (2,5 mln). Budują oni char., niegdyś obronne budowle na szczytach wzgórz, słyną z pięknej ceramiki i biżuterii. W Maroku najbardziej znanymi Berberami są Szulukowie, Rifeni i Silha, znani m.in. z budowy obronnych wiosek - ksary, oraz ufortyfikowanych spichlerzy obronnych – agadir. Zdecydowana większość Berberów wyznaje islam sunnicki.  

Afryka Północna (4) Koptowie - potomkowie dawnych Egipcjan, ok. 5 mln, są chrześcijanami, mieszkają gł. W miastach pn. Egiptu. Język koptyjski, będący kontynuatorem egipskiego, był jęz. potocznym od ok. I w p.n.e. do podboju arabskiego, potem zakazany, wymarł w XV-XVI w. Do dziś używany jako język liturgiczny Kościoła koptyjskiego, pismo koptyjskie jest alfabetyczne i wywodzi się z greckiego z dodaniem 7 liter. 

Afryka Północna (5) Charakterystyka regionu: postępujący stopień asymilacji kultury arabskiej, język arabski językiem urzędowym, dominacja islamu, liczne konflikty arabsko-berberyjskie, np. w marcu 1980 roku na uniwersytecie w Tizi-Ouzou, władze odwołały wykład poświęcony poezji starokabylskiej. W reakcji ponad 1,5 tys. studentów zaprotestowało domagając się równego statusu dla ich języka. Wybuchły strajki, a później zamieszki w całej Kabylii i Algierze (wiosna berberyjska). Rząd krwawo stłumił protest. Na uczelnie i do zakładów pracy wtargnęły oddziały policji. Strajkujących bito, szczuto psami i aresztowano. Liczby śmiertelnych ofiar nigdy nie udało się do końca ustalić. Nieoficjalne szacunki mówią o kilkudziesięciu zabitych. Setki Kabylów znalazło się w więzieniach.

Sahara (1) Obszar: Sahara – największy obszar pustynny świata (7-9 mln km2) obejmujący znaczna część terytorium Egiptu, Sudanu, Libii, Czadu, Nigru, Mali, Mauretanii, Maroka, Algierii, Tunezji.  Języki: a) rodzina semito-chamicka   - gałąź semicka (arabski) - gałąź berbero-libijska (m.in. tamaszek) b) rodzina nilo-saharyjska   - języki saharyjskie (m.in. kanuri, tebu) - języki chari-nilowe (m.in.. nubijski)

Sahara (2) Główne ludy: Arabowie – dzielą się, tak jak w Afryce Pn., na ludność osiadłą i koczowniczą. Najbardziej znani są Maurowie, czyli biali mieszkańcy dzisiejszej Mauretanii (niegdyś odrębni, społ. klasowe, dziś silnie zarabizowani), oprócz nich liczne plemiona koczownicze (m.in. Halalijczycy, Szaambowie, Regibat) i półkoczownicze.

Sahara (3)  Berberowie – liczne grupy zamieszkujące od Mauretanii po Libię, m.in.: Mzabici – ok. 60 tys., bardzo konserwatywna (religia i obyczaje) grupa zamieszkująca 7 miast warownych w ouedzie M’Zab. Sa to Ibadyci (odłam muzułmańskiej sekty charydżytów) – ednogamia, kupcy, rzemiosło (tkactwo); Zenetowie – rolnicy z oaz zachodniej Sahary, sprowadzili tam palmę daktylową. 

Sahara (4) Tuaregowie – ok. 900 tys., jęz. tamaszek (forma pisana – tifinagh), niegdyś hodowla wielbłądów, handel transsaharyjski i rozboje, obecnie życie osiadłe lub półosiadłe, choć nadal silne są tradycje koczownicze. Większość wyznaje islam, ale nadal trwałe są liczne przedislamskie cechy kultu., np. matrylineaż. Hierarchiczna struktura społeczna pokrywająca się z wewnętrznym zróżnicowaniem rasowym: 1) „biała arystokracja” (imharen), 2) ich wasale – wolni Tuaregowie (imraden), 3) wolni, lecz pogardzania rzemieślnicy z silną domieszką negroidalną (inaden), dawni niewolnicy (iklanen) oraz wyzwoleńcy (iderfanen).

Sahara (5) Haratyni- prawdopodobnie pierwotni, czarni mieszkańcy Sahary, oazy pd. Maroka i pd. Sahary, rolnicy i kopacze studni; Teda (Tubu, Tibu) – śr. Sahara, pn. Czad i Niger, ok.. 400 tys., gorliwi muzułmanie, koczownicy i rolnicy, uważają się za „białych”  Nubijczycy – wsch. Sahara, pogr. Egiptu i Sudanu, ok. 1,2 mln, rolnicy, niegdyś poddani egipscy, z licznymi domieszkami negryckimi i semickimi, dawniej chrześcijanie, dziś wyłącznie muzułmanie ludy kordofańskie - trudne do sklasyfikowania, wynik mieszania się Nubijczyków z Arabami

Sahara (6) Charakterystyka regionu: peryferia współczesnych państw afrykańskich, liczne konflikty z grupami etnicznymi mieszkającymi na obrzeżu pustyni, konflikt o Saharę Zachodnią (Regibat-Polisario), Mauretania – Maurowie vs. Wolofowie, rebelia tuareska, konflikty w Czadzie i Sudanie (Darfur) – rząd chartumski utożsamiany z muzułmańskimi ludami pustyni usiłuje narzucić dominację mieszkańcom południa, w większości animistom i chrześcijanom Postępujący stopień asymilacji kultury arabskiej, język arabski językiem państwowym, bezwzględna dominacja islamu, konflikty arabsko-berberyjskie.

Afryka Zachodnia (1)

Afryka Zachodnia (2) Obszar: markroregion Afryki Zachodniej obejmuje dwa obszary geograficzno-etniczne: Sudan (Zachodni) – od Płw. Zielonego Przylądka po Jezioro Czad i Góry Kameruńskie Wybrzeże Zatoki Gwinejskiej – obszar nadmorski od Senegalu po Kamerun

Sudan Zachodni (1) Języki: a)rodzina semito-chamicka gałąź czadyjska (język hausa) b) rodzina nilo-saharyjska język songhaj (izolat) c) rodzina niger-kordofańska - języki mande - języki gur (m.in. mossi, dogon, senufo) - języki zachodnioatlantyckie (m.in. wolof, serer, fulfulde)

Sudan Zachodni (2) Główne ludy: a) ludy bantuidalne zachodnie zamieszkują w Gwinei, Gambii, Senegalu, m.in.: - Wolofowie (3,3 mln) – osiadli rolnicy z Senegalu, muzułmanie, wysocy, bardzo czarnoskórzy, sława dzielnych wojowników, silne wpływy na inne ludy, w większości muzułmanie, - Sererowie (1 mln) – gł. Senegal, rolnicy, poddani silnej wolofizacji, zachowali wiele elementów dawnych wierzeń.

Sudan Zachodni (3) b) Fulbeje (Peul, Fulanie) – ok. 12 mln, rozproszeni na ogromnych przestrzeniach Sudanu od Senegalu po Kamerun. Na tych terenach tworzyli w przeszłości liczne państwa, podporządkowując sobie okoliczne ludy. Zróżnicowani językowo i społecznie: Fulbeje osiadli (Dżidda) i koczowiczy pasterze (Bororo). Zalicza się do nich także liczne grupy sfulbeizowane, np.. Tukulerów (1,3 mln). Niejasna geneza, rasowe wpływy kuszyckie i semickie, językowo spokrewnieni z Wolofami.

Sudan Zachodni (4) c) ludy Mande – rolnicze ludy zamieszkujące ziemie w górnym biegu Nigru, char. Wioski w stylu sudańskim, m.in.: - Mandingowie (10 mln), twórcy największych imperiów Sudanu; - Soninke (1,2 mln), z pogranicza Mali i Mauretanii, bardzo silnie zislamizowani, twórcy państwa Ghana (VIII-X w.); - Malinke (3 mln), od Senegalu po WKŚ, twórcy średniowiecznego państwa Mali; - Bambara (3 mln), Mali, bogata sztuka, słabo zislamizowani ; - Diula, żarliwi krzewiciele islamu, kupcy i rzemieślnicy; - Bozo (120 tys.), wew. delta Nigru, rybacy, tradycyjne wierzenia, sakralna opieka nad ziemią i wodą

Sudan Zachodni (5) d) Songhaj – ok. 2 mln, wraz ze spokrewnionymi Dżerma mieszkają wzdłuż łuku Nigru. Rolnicy i rybacy, nigryci z domieszką rasy białej, w XIV w. stworzyli potężne państwo Songhaj, którego sława (zwł. bogactw Timbuktu) dotarła do Europy.

Sudan Zachodni (6) e) ludy woltyjskie (Gur), ok. 12 mln- ludy różnego pochodzenia, które w wyniku długiego współżycia upodobniły obyczaje i język. Gł. kopieniacze zamieszkujący dorzecze Białej i Czarnej Wolty. Ze względu na pochodzenie dzielą się na: autochtoniczne ludy paleonigryckie, w tym ludy refugialne, które schroniły się przed islamem w tereny trudno dostępne, zachowując wiele cech archaicznej kultury, m.in. Dogonowie (500 tys.), Somba (200 tys.), Bobo, Lobi, Senufo; ludy cywilizacji neosudańskiej, zislamizowani najeźdzcy ze Wschodu, m.in. Bariba (400 tys.), Mossi (6 mln).

Sudan Zachodni (7) f) Hausa (Hausawa), ok. 20 mln, północna Nigeria i południowy Niger, rolnicy, kupcy i rękodzielnicy, twórcy średniowiecznych miast-państw (m.in. Kano), od XIX w. żarliwi muzułmanie, język o tradycjach piśmienniczych stał się środkiem komunikacji międzyetnicznej w regionie – lingua franca (ok. 60 mln użytkowników). Dzięki tradycji pisanej Hausa posiadają silna świadomość wspólnoty historycznej i językowej.

Sudan Zachodni (8)

Sudan Zachodni (9)

Sudan Zachodni (10) Charakterystyka regionu: brak poważniejszych przeszkód naturalnych sprzyjał migracjom i najazdom, niewystępowanie muchy tse-tse umożliwiało rozwój hodowli bydła i koni. Zasoby złota sprzyjały kontaktom ze światem śródziemnomorskim i cywilizacjami Afryki Pn., kształtowanie się wielkich grup etnicznych i potężnych państw. Dominacja islamu, liczne klęski suszy. Tradycyjne kultury paleonigryckie – bogata mitologia i sztuka.