HISTORIA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ dr Jan Halberda

NAJWAŻNIEJSZE CECHY inter partes, dotyczy rzeczy, usług, innych, dotyczy działań i zaniechań, ius dispositivi, zasada swobody umów.

Współzależność z profilem gospodarki NAJWAŻNIEJSZE CECHY Współzależność z profilem gospodarki Od zasady ex nudo pacto non oritur actio [numerus clausus] do pacta sunt servanda [swoboda umów]

ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ: W PRAWIE RZYMSKIM W ŚREDNIOWIECZU W PRAWIE WSPÓŁCZESNYM

ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ W RZYMIE KONTRAKTY WERBALNE [stypulacja] REALNE [pożyczka] LITERALNE [zapis w księgach] KONSENSUALNE [sprzedaż, najem, spółka] PACTA [do ut des, facio ut facies, do ut facies, facio ut des], QUASI KONTRAKTY [nienależne świadczenie] DELIKTY QUASI DELIKTY [spadnięcie rzeczy]

ŹRÓDŁA W ŚREDNIOWIECZU DELIKTY [W PRAWIE KARNYM] KONTRAKTY – FORMALNE REALNE (BRAK UMÓW KONSENSUALNYCH; ZASADA EX NUDO PACTO NON ORITUR ACTIO)

ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ – XIX w. A) LANDRECHT – BEZPOŚREDNIE (USTAWA, OBOW. RODZINNE, SĄSIEDZKIE) I POŚREDNIE (UMOWY I DELIKTY), B) ABGB – UMOWA, DELIKT, USTAWA, C) KN – UMOWA, QUASI-UMOWA, DELIKT, QUASI-DELIKT, USTAWA, D) BGB - UMOWA, DELIKT, BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE.

ZOBOWIĄZANIA W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA

GERMAŃSKIE KONTRAKTY Umowy formalne – ceremonia, przedstawienie, istotna rola symboliki w prawie – gesty, przysięga, uroczysty akt dłużnika, ślubowanie wiary. Złamanie to krzywoprzysięstwo. Oddanie się w ręce wierzyciela w razie naruszenia obietnicy (złożenie ręki w dłoń wierzyciela, oddanie cennej/bliskiej rzeczy, czyli wadiacja = utwierdzenie). Umowa realna – wręczenie przedmiotu zobowiązuje do świadczenia wzajemnego. Z czasem wystarczało danie zadatku – wiązał obie strony.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ I DŁUG Sama umowa rodzi dług, ale nie odpowiedzialność (do tego konieczne jest utwierdzenie umowy). Początkowo rozdzielenie długu i odpowiedzialności także personalne – tzn. dłużnik jest dłużny, ale nie odpowiada (trójstronny stosunek prawny).

ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI początkowo osoba (nawet zabicie), a z czasem ogranicza się do majątku (celem nie jest kara ale windykacja); wyłączenie odpowiedzialności „z osoby” z końcem średniowiecza; pozostałością areszt za długi.

WPŁYW DOKTRYNY KANONICZNEJ Ślubowanie. Kryterium causa. W kierunku zasady PACTA SUNT SERVANDA. Ochrona umów konsensualnych. (Stopniowe odchodzenie od formalizmu i symboliki; pojawienie się wymogu zawierania umów w formie pisemnej / urzędowej.)

UTWIERDZANIE I UMACNIANIE UMÓW Sposoby utwierdzania umowy (ważność, zaskarżalność umowy, odpowiedzialność): - przysięga, wadiacja (wręczenie laski), litkup, przybicie rąk, zadatek, Sposoby umacniania umowy (gwarancja wykonania): - zakładnictwo, rękojemstwo, zastaw, załoga, łajanie, zakład (wadium, kara umowna).

Rodzaje umów: darowizna (remuneratoryjna), zamiana, kupno-sprzedaż, najem (dzierżawa, arenda), pożyczka (lichwa), najem usług, spółka (jawna, komandytowa, akcyjna), weksel (skrypt dłużny), depozyt (pokład, przechowanie, sekwestr, wierna ręka).

ZOBOWIĄZANIA POCZĄWSZY OD XIX-WIEKU

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ NA POCZĄTKU XIX W. (KN, ABGB) Kapitalizm wolnokonkurencyjny. Koncepcja liberalno-indywidualistyczna, prawo natury Zasada autonomii woli. Zasada swobody umów/wolności umów (PACTA SUNT SERVANDA, art. 1034 kn), brak zakazu lichwy, brak prawa pracy. Przepisy w kodeksach mają charakter ius dispositivi, a nie ius cogens.

Zasada swobody umów w kN 1134. Umowy prawnie ułożone, zastępuią mieysce prawa dla tych, którzy ie uczynili. Nie mogą bydź odwołane, tylko za wzaiemném ich zezwoleniem, i dla przyczyn, które prawo upoważnia. 1101. Kontrakt iest umowa, przez którą iedna lub kilka osób obowiązuią się względem iedney, lub kilku innych osób, do dania, uczynienia, lub nieuczynienia iakiey rzeczy.  

Zasada swobody umów w kN 1108. Cztery są warunki istotne do ważności umowy: Zezwolenie osoby, która się obowiązuie; Zdatność iey do kontraktowania; Przedmiot pewny, który składa rzecz zobowiązania; Przyczyna godziwa w zobowiązaniu. 1131. Zobowiązanie bez przyczyny, albo dla przyczyny fałszywey, lub dla przyczyny niegodziwey, żadnego skutku mieć nie może.

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ NA POCZĄTKU XIX W. (KN, ABGB) Zasada (założenie) formalnej, abstrakcyjnej równości stron Prawa pisane są dla roztropnych – vigilantibus iura scripta sunt Chcącemu nie dzieje się krzywda – volenti non fit iniuria Wobec powyższego: wąskie możliwości wycofania się z umowy (wady oświadczenia woli, naruszenie porządku publicznego, dobrych obyczajów – interpretowane jednak wąsko, nadmierny uszczerbek – dawne „leasio enormis” – dość ograniczony, brak zakazu lichwy).

„Prawo pracy” w kN 708. Dwa są gatunki kontraktów naymu: Naymowanie rzeczy, Naymowanie robót.  1710. Naiem roboty iest kontrakt, przez który iedna ze stron podeymuie się uczynić rzecz iaką dla drugiey, za umówioną między niemi cenę. 1780. Można przyymować do służby tylko na czas, i do pracy oznaczoney. 1781. Dawana iest wiara temu, co pan stwierdza urzędową przysięgą: Co do ilości zasług. Co do zapłaty z przeszłego roku. Co do zapłaty daney na rachunek roku bieżącego.

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ NA PRZEŁOMIE XIX/XX w. (BGB, ZGB, nowele do ABGB) Krytyka liberalizmu. Ograniczenia zasady swobody umów w interesie słabszej strony: Zakazy lichwy i wyzysku, Klauzula rebus sic stantibus, Klauzule generalne porządku publicznego i dobrych obyczajów - szeroka rola sądów (Francja, Niemcy, zasady słuszności, zasada ekwiwalentności świadczeń),

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ NA PRZEŁOMIE XIX/XX w. (BGB, ZGB, nowele do ABGB) Nowe działy prawa. Ustawodawstwo szczególne (ochrona lokatorów, prawo pracy, waloryzacja). Prawo pracy – wcześniej traktowano ją jako najem usług (pr.rzymskie, kN, ABGB). Przepisy feudalne w Landrechcie i w ABGB. W kN tylko dwa przepisy. Potem rozwija się w II poł. XIX w. nowy dział prawa – prawo pracy.

KLAUZULE GENERALNE (KAUCZUKOWE) BGB: § 138. Czynność prawna sprzeciwiająca się dobrym obyczajom, jest nieważna. W szczególności nieważną jest taka czynność prawna, gdy kto wyzyskując ciężkie położenie, lekkomyślność i niedoświadczenie drugiego, każe za jakieś świadczenie przyrzec lub przysporzyć sobie albo osobie trzeciej korzyści majątkowe, które tak dalece przewyższają wartość świadczenia, iż wśród danych okoliczności owe korzyści majątkowe pozostają w rażąco nieodpowiednim stosunku do świadczenia.

Zasada REBUS SIC STANTIBUS Art. 269. Gdyby z powodu nadzwyczajnych wypadków, jako to: wojny, zarazy, zupełnego nieurodzaju i innych klęsk żywiołowych, świadczenie było połączone z nadmiernemi trudnościami lub groziło jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie mogły przewidzieć przy zawarciu umowy, sąd może, jeżeli uzna to za konieczne według zasad dobrej wiary, po rozważeniu interesów obu stron, oznaczyć sposób wykonania, wysokość świadczenia lub nawet rozwiązać umowę.

Zasada swobody umów w KZ Art. 55. Strony, zawierające umowę, mogą stosunek swój ułożyć według swego uznania, byleby treść i cel umowy nie sprzeciwiały się porządkowi publicznemu, ustawie, ani dobrym obyczajom.

PROBLEMATYKA ODPOWIEDZIALNOŚCI

ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA SZKODĘ A) DAMNUM EMERGENS, B) LUCRUM CESSANS (W ABGB STOPIEŃ WINY MIAŁ WPŁYW NA ZAKRES ODP.; UMYŚLNOŚĆ I RAŻĄCE NIEDBALSTWO UPRAWNIAŁY TAKŻE DO LUCRUM CESSANS).

ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA SZKODĘ §. 1293. [Szkoda.] Szkodą nazywa się każdy uszczerbek wyrządzony drugiemu na jego majątku, prawach lub osobie. Od szkody, różni się stracony zysk, którego w zwykłym toku rzeczy można się było spodziewać. Art. 157. § 1. Odszkodowanie obejmuje stratę, jaką poszkodowany poniósł, i korzyść, której mógł się spodziewać, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ zasadą jest wina (domniemanie braku winy), wyjątkiem odp. na zasadzie słuszności (gdy nie ma osób odpowiedzialnych, sprawca nie może odpowiadać na zasadzie winy, ale z porównania majątków i ze słuszności tak wynika), od II poł. XIX w. zasada ryzyka, odp. obiektywnej przy budynkach, przedsiębiorstwach i pojazdach poruszanych siłami przyrody (fabryki, maszyny) –nie da się określić często przyczyny i winnego, eius damnum, cuius commodum. duze ryzyko, duży zysk. rozwój ubezpieczeń.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA OSOBY TRZECIE wina w wyborze (culpa in eligendo) – za wybranego murarza, który mi tynkuje dom, wina w nadzorze (culpa in custodiendo) – 1 rodzice za małoletnie dzieci, 2 nauczyciele/ majstrzy za uczniów/terminatorów, 3 panowie/zleceniodawcy za sługi/ zleceniobiorców. domniemanie winy, z której ci ostatni -3- nie mogli się uwolnić.

Prawo deliktów w Kodeksie Napoleona 1382. Każdy iakiżkolwiek czyn człowieka, który sprawuie drugiemu szkodę, obowiązuie tego do nagrodzenia, z którego winy nastąpiła. 1383. Każdy iest odpowiedzialnym za szkodę, którą sprawił, nie tylko przez swóy czyn, ale też przez niedbalstwo swoie, lub przez nierostropność.

Prawo deliktów w Kodeksie Napoleona 1385. Właściciel zwierzęcia, albo ten, który go używa, przez czas używania iego, odpowiedzialnym iest za szkodę, iaką to zwierzę sprawiło, bądź gdy zwierzę było pod iego strażą, bądź gdy się zabłąkało, lub uciekło. 1386. Właściciel budynku odpowiada za szkodę sprawioną przez iego obalenie; skoro to nastąpiło z przyczyny nieutrzymywania budynku, albo z wady w jego budowie.

OC na zasadzie słuszności §. 1310. Jeżeli uszkodzony nie może tym sposobem otrzymać wynagrodzenia, natenczas sędzia, mając wzgląd na to: czy uszkodzicielowi pomimo, że czasem nie jest przy użyciu rozumu, w tym szczególnym przypadku wina przypisaną być może; lub czy uszkodzony oszczędzając uszkodziciela, sam się nie bronił; nakoniec, mając wzgląd na stan majątkowy uszkodzonego i uszkodziciela, albo całe wynagrodzenie, albo odpowiednią część jego, uszkodzonemu przyznać powinien.

OC na zasadzie ryzyka Art. 152. § 1. Właściciele przedsiębiorstw lub zakładów, wprawianych w ruch zapomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, wody i t. p.), albo wytwarzających materjały wybuchowe lub posługujących się niemi, odpowiadają za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu; od tej odpowiedzialności mogą uwolnić się tylko wówczas, gdy udowodnią, że szkoda powstała wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za której czyny nie ponoszą odpowiedzialności, albo wskutek siły wyższej.

POZOSTAŁE ZAGADNIENIA

KAUZALNOŚĆ A ABSTRAKCYJNOŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNYCH KN – KAUZALNOŚĆ, DLA WAŻNOŚCI CZ.PR. WYMAGANA JEST RZECZYWISTA I SŁUSZNA KAUZA, PRZYCZYNA ZOBOWIĄZANIA. WYSTĘPUJĄ WYJĄTKOWO CZYNNOŚCI ABSTRAKCYJNE (WEKSEL, CZEK). BGB, ZGB – ABSTRAKCYJNOŚĆ. WYSTARCZA PRZYRZECZENIE ZAPŁATY ALBO UZNANIE DŁUGU (BEZ KAUZY). WPŁYWA TO NA BEZPIECZEŃSTWO OBROTU I JEGO PRZYSPIESZENIE, UŁATWIENIE.

Odpowiedzialność za wady rzeczy §. 922. [Ewikcya.] Gdy kto odstępuje drugiemu rzecz jaką pod tytułem obciążającym, natenczas winien jest ewikcyą za to, że rzecz ta ma własności jakie wyraźnie umówione były, lub jakie zwykle są w niej dorozumiewane, i że stósownie do natury interesu lub zaszłej umowy, użytą być może.

Sprzedaż §. 1053. [Kontrakt kupna.] Przez kontrakt kupna rzecz odstąpioną zostaje drugiemu za oznaczoną sumę pieniędzy. Kontrakt ten, równie jak zamiana, jest tytułem nabycia własności. Nabycie następuje dopiero przez wydanie przedmiotu kupionego. Do czasu wydania przedawca zatrzymuje prawo własności.

Sprzedaż „1583. Przedaż iest zupełna między stronami, i kupuiący nabywa własności z prawa, względem przedawcy, iak tylko umówienie się nastąpiło względem rzeczy i wartości, chociaż rzecz nie była ieszcze wydana, ani wartość zapłacona.”