Historia prawa w Italii – prawo rzymskie i kanoniczne Dr Jan Halberda

Prawa Italii Między młotem a kowadłem: Włochy to pole rozgrywki między papieżem a cesarzem. Prawo longobardzkie – rozwój prawa lennego. Silne miasta, „nowoczesny biznes”; statuty miejskie. Rozwój prawa rzymskiego i kanonicznego. Ustawodawstwo cesarzy niemieckich.

„Pomniki” prawa longobardzkiego Edykty Rotara i Liutpranda + kapitularze królów frankońskich, Liber Papiensis (I poł. XI w., połączenie z glosą), Lombarda (poł. XII w., usystematyzowane), Libri Feudorum (poł. XII w., prywatny zbiór zwyczajów lennych Lombardii + ustawy cesarskie + wyroki miast północnowłoskich), Vulgata Accurciusa (XIII w., włączona do CIC).

Kodyfikacja justyniańska (lata 30. VI w.) Codex – konstytucje cesarskie Digestae, Pandectae – wypowiedzi prawników Institutiones – podręcznik Novellae – nowele („No comment”)

Studia nad prawem rzymskim - etapy Szkoła glosatorów (XII w.) Szkoła komentatorów (XIV w.) - mos italicus docendi Szkoła w Bourges (XVI w.) - mos gallicus docendi Usus modernus pandectarum

Szkoła glosatorów Akcja Grzegorza VII poszukiwania źródeł - odnalezienie ok. 1080 r. Digestów Powstanie uniwersytetu w Bolonii = początki prawa jako nauki Glosa, metoda egzegezy Irnerius (XI/XII w.), Azo, Bulgarus, Placentinus, Martinus, Accurcius (XIII w., Glossa ordinaria; Vulgata; quidquid non adgnoscit Glossa not adgnoscit curia)

Szkoła komentatorów Komentatorzy = konsyliatorzy = postglosatorzy Bartolus de Saxoferrato (nemo iurista nisi Bartolista, „przewrót kopernikański” – relacja między prawem rzymskim a zwyczajowym), Baldus de Ubaldis (XIV w.) Corpus Iuris Civilis: C+D+I+N, N=[1..9 + 10 i 11: Libri Feudorum + ustawy cesarskie]; - > Ius commune

Szkoła komentatorów Próba odejścia od litery w kierunku sensu, Poszukiwanie ogólniejszych zasad, Praktyczne nastawienie, Wdrażanie prawa rzymskiego do praktyki (konsyliatorzy), Rozwój prawa kolizyjnego (ppm), handlowego, wekslowego,

Dorobek szkoły komentatorów Odejście od kazuistyki w kierunku abstrakcji, pojęć ogólnych Prawo obligacyjne – ogólna teoria zobowiązań (katalog źródeł, warunki ważności umów), Prawo rzeczowe – negatywna definicja własności Prawo karne – pojęcia usiłowania, obrony koniecznej, publicyzacja prawa

Prawo kanoniczne Prawo kanoniczne a prawo kościelne. Zakres regulacji Prawo uniwersalne Kościoła katolickiego (co do zasady takie samo w całej Europie) Prawo „uczone” (doktorat obojga praw) Powiązane z prawem rzymskim (Ecclesia vivit lege romana – zasada personalności)

Prawo kanoniczne - źródła „Prawo stare” [Stary Testament - fons exemplaris] Nowy Testament, pisma Ojców i Doktorów kościoła, ustawodawstwo synodalne Zbiory prywatne – kolekcja Pseudo-Izydora (poł. IX w.), zbiór Burcharda z Wormacji (1012), Iwona z Chartres (Collectio Tripartita)

Prawo kanoniczne - źródła „Prawo nowe” Dekret Gracjana = Concordantia discordantium canonum (I poł. XII w.), dekretyści (Paucapalea, Rolandus, Rufinus, Jan Teutonicus) Dekretały, dekretaliści; zbiór Bernarda z Pawii (schyłek XII w.) – schemat iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen

Corpus Iuris Canonici Dekret Gracjana Dekretały Grzegorza IX (Rajmund z Pennaforte, 1234), podział na 5 części, ekskluzywny Liber Sextus Bonifacego VIII (1298) Clementinae Klemensa V (pocz. XIV w.) Extravagantes Joannis Papae XXII (pocz.XIV w.), Extravagantes communes (wyd. XVI w.), = CICan. / breve Grzegorza XIII z 1580 r.

Dorobek kanonistyki Rewolucja papieska (XII w.): Idea rządów prawa – prawo jako źródło władzy; zasada państwa prawa Legitymacja do tworzenia prawa jeśli wymagają tego czasy

Wpływ kanonistyki na cywilistykę Prawo osobowe małżeńskie (consensus facit nuptias) Prawo spadkowe (testament) Prawo zobowiązań (ogólna teoria umów – nie forma, ale kauza, pacta sunt servanda; zakaz lichwy i wyzysku) Prawo rzeczowe (własność a posiadanie, ochrona posesoryjna, spoliatus ante omina restituendus, zasiedzenie – dobra wiara)

Wpływ kanonistyki na karnistykę Koncepcja winy, Subiektywizacja i indywidualizacja odp. karnej, Zwalczanie krwawej zemsty; Sądowe rozstrzyganie sporów; Instytucja azylu;

Wpływ kanonistyki na proces Proces rzymsko-kanoniczny (cywilny): Kolejność: skarga/dowody/wyrok Pisemność Zakaz ordaliów Proces inkwizycyjny (karny): Ściganie z urzędu (ex officio) Postępowanie dowodowe (świadkowie) Prawda materialna

Cesarskie ustawy we Włoszech Promulgacja ustaw w Bolonii. Włączenie ustaw do CICiv. Fryderyk II w Królestwie Sycylijskim: Constitutiones Regni Sicilliae, Liber Augustalis (zjazd w Melfi, 1231). „Pierwszy w epoce feudalizmu pomnik prawa świeckiego.” Wyłączał inne źródła, w razie luk stosowanie zatwierdzonego prawa zwyczajowego, posiłkowo prawo rzymskie i longobardzkie.

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO Wymiar ogólnoeuropejski zjawiska, ale szczególna intensywność w Rzeszy. Przyczyny materialne i formalne. Recepcja wczesna (od XIII w.) i recepcja właściwa (od II poł. XV w.).

1. DLACZEGO PRAWO RZYMSKIE? PRZYCZYNY MATERIALNE: - Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, nowe wymogi obrotu (miasta), - Usankcjonowanie stosunków feudalnych (kolonat), - Likwidacja partykularyzmów, - Likwidacja luk w prawie.

2. DLACZEGO PRAWO RZYMSKIE? PRZYCZYNY FORMALNE: - Koncepcja TRANSLATIO IMPERII. - Prawo rzymskie to prawo cesarskie. - Legenda cesarza Lotara III – 1135 r. / XVI w.

I. WCZESNA RECEPCJA Od XIII w. Za pośrednictwem kanonistyki Wpływy kształcenia uniwersyteckiego we Włoszech Związki z glosatorami („promulgacja ustaw”) Polityka włoska cesarzy, translatio imperii, związek prawa rzymskiego z ideą cesarstwa (teoria)

II. WŁAŚCIWA RECEPCJA Dwie ścieżki: Sąd Kameralny Rzeszy (REICHSKAMMERGERICHT) Działalność fakultetów prawnych (AKTENVERSENDUNG)

II.1. WŁAŚCIWA RECEPCJA Sąd Kameralny Rzeszy (REICHSKAMMERGERICHT) 1495 (Maksymilian, sejm w Wormacji, pokój wieczysty) Jedyny wspólny dla całej rzeszy organ sądowy w/s cywilnych. Podstawa wyrokowania: ustawy Rzeszy, prawa partykularne, a w razie luk – prawo powszechne (czyli rzymskie). Ułatwienia dowodowe dla prawa rzymskiego. Właściwość: w I instancji (złamanie pokoju, odmowa sprawiedliwości) i w II instancji (apelacje). Skład sędziowski: 16 asesorów, połowa to szlachta, połowa to doktorzy prawa.

II.2. WŁAŚCIWA RECEPCJA Działalność fakultetów prawnych. Zwyczaj przesyłania przez sąd akt sprawy na wydział prawa (Aktenversendung). Opinie uczonych jurystów (communis opinio doctorum) udzielane były na podstawie praw uczonych: rzymskiego / kanonicznego. Opinie stanowiły podstawę wyroku.

AKTENVERSENDUNG CAROLINA. 105. Konieczne dalej należy mieć na względzie, że jeśli w poniższych artykułach wyjaśniono niedokładnie lub niezrozumiale kryminalne kary w przypadku rzeczywistych kryminalnych przestępstw lub oskarżeń, to sądy powinny zwracać się po wskazówki do znawców prawa w kwestii tego, w jaki sposób zastosować i interpretować najbardziej prawidłowo nasze cesarskie prawo i niniejszy nasz kodeks we wszystkich nieprzewidzianych i niezrozumiałych przypadkach i podjąć odpowiednio do tego swoje rozstrzygnięcie. W … kodeksie nie mogą być wymienione i opisane wszystkie nieprzewidziane przypadki sądowych rozstrzygnięć i kar.

PRZEDMIOT RECEPCJI: KTÓRE PRAWO? Prawo rzymskie w formie i treści przekazanej przez glosatorów i komentatorów. Wykorzystywanie siatki pojęć. Zapożyczanie konstrukcji prawnych. Przystosowywanie wzorów romanistycznych do współczesnych potrzeb, uzasadnienie w starych normach dla aktualnej praktyki  usus modernus pandectarum (XVII w.).