(opracował dr hab. Walenty Baluk, prof.) WYKŁAD V KONFLIKTY ETNICZNE (opracował dr hab. Walenty Baluk, prof.) Literatura: S. Szynkiewicz, Konflikt tożsamości, tożsamość w konflikcie, [w:] Konflikty etniczne. Źródła -Typy-Sposoby Rozstrzygania, pod red. I. Kabzińskiej-Stawarz i S. Szynkiewicza, Warszawa 1996; A.Posern-Zieliński, Etniczność. Kategorie. Procesy etniczne, Poznań 2005.

Mobilizacja etniczna Mobilizacja etniczna – proces polityzacji grupy etnicznej na tle jej zbiorowych interesów i aspiracji. Mobilizacja: - pozytywna (zwykła demonstracja, przypomnienie o istnieniu tożsamości, egzekwowanie swych postulatów drogą pokojową w granicach państwa prawa). - negatywna (pomija legalną drogę, sięga po środki bezpośrednie, często oznaczające przemoc). Na ogół mobilizacja negatywna odnoszona jest do konfliktów etnicznych. Konflikty nazywane etnicznymi polegają zarówno na mobilizacji: 1)obronnej jak i 2) ofensywnej.

Definicja konfliktu etnicznego Konflikt etniczny – mobilizacja i podjęte w jej wyniku działania, powstałe na skutek uświadomionego zagrożenia dla tożsamości etnicznej grupy. Konflikt nie musi być zbrojny, przeciwnikiem zaś nie musi być inna grupa etniczna, może być nim organizacja państwowa. Przyjmuje się zwykle, że konflikty etniczne zamykają się w granicach jednego państwa, chociaż nie jest to konieczne (Górski Karabach). Jednakże wyłączyć należy konflikty międzynarodowe. Nie jest łatwo odróżnić konflikt etniczny od wojny domowej czy narodowo-wyzwoleńczej.

Konflikt etniczny – to taki rodzaj konfliktu społecznego, w którym bez względu na przyczyny stronami są grupy etniczne, narody lub mniejszości narodowe funkcjonujące w społeczeństwach wieloetnicznych i wielonarodowych (P. Kraszewski, K. Wawruch). Konflikt etniczny – gwałtowny rezultat opozycji międzygrupowej, której stronami są narody (grupy etniczne) i w którym bardziej niż o posiadanie, władzę lub informacje chodzi o tożsamość kulturową i etniczną stron (K. Kwaśniewski).

Typy konfliktów o tożsamość: 1) Reprodukcja tożsamości w konflikcie rytualnym 2) Wchłonięcie tożsamości 3) Konflikt na tle ambiwalencji tożsamości 4) Ograniczanie realizacji tożsamości etnicznej 5) Uwolnienie tożsamości 6) Całkowite zagrożenie dla tożsamości wraz z egzystencją.

Reprodukcja tożsamości w konflikcie rytualnym Konflikt o własną tożsamość etniczną z okolicznościami wobec niej zewnętrznymi. W tym przypadku konflikt jest cenioną wartością, jego brak oznacza zagrożenie. Ten typ konfliktu rozładowuje się na poziomie symbolicznym czy rytualnym, inicjując nowy stan w danej społeczności. W swej idealnej postaci nie należy on do konfliktów zagrażających cudzej tożsamości etnicznej. Przykład – Jakuci.

Wchłonięcie tożsamości Konflikt spowodowany procesem asymilacji. Odnosi się do sytuacji gdy drogą nacisku pośredniego lub przemocy ze strony innej grupy etnicznej albo państwa instytucje własnej kultury są zastępowane przez obce Przykład: b. ZSRR, Turcja, Iran, polityka budowania tożsamości narodowej we Francji

Konflikt na tle ambiwalencji tożsamości Powstaje w warunkach zaawansowanej asymilacji lub w grupie całkowicie niemal zasymilowanej, w której pojawia się ruch odrodzenia etnicznego. Zachodzi on w obrębie jednego etnosu bez konieczności przeciwstawienia się innemu. Konflikt o niskiej intensywności. Przykład: Bretoni, Prowansalczycy, Walijczycy

Ograniczanie realizacji tożsamości etnicznej Stosowanie praktyk dyskryminacyjnych, których celem nie jest ani asymilacja ani akulturacja. Grupa hegemonistyczna dąży do ograniczenia praw mniejszości celem utrzymania swoje dominującej pozycji.

Uwolnienie tożsamości Uwolnienie tożsamości od ograniczeń dotychczasowego systemu przez uzyskanie hegemonii dla własnego etnosu. Grupa etniczna odrzuca pluralizm tożsamości w ramach wieloetnicznej struktury i zmierza do dominacji drogą politycznego usamodzielnienia. - polubowne rozwiązanie konfliktu, przyznanie autonomii (Katalonia, Baskonia, Tyrol Płd., Gagauzowie). -    pokojowe rozstanie się (Słowacja, Singapur) -    „krwawe” rozwiązanie (Bangladesz, Erytrea, Timor Wschodni). -     w wyniku rozpadu państw (republiki b. ZSRR i b. Jugosławii) - ruchy separatystyczne (Irlandia Płn. Cypr, Górski Karabach, Abchazja, Osetia Płd., mołdawskie Naddniestrze).

Całkowite zagrożenie dla tożsamości wraz z egzystencją a)  Likwidacja tożsamości wraz z etnosem, wynikająca z ideologicznie sankcjonowanego postulatu wyniszczenia pewnej grupy etnicznej lub jej części ze względu na nią samą (holokaust Żydów, ludobójstwo Ormian w Turcji, likwidacja Chińczyków w Indonezji, dwukrotne próby wzajemnego unicestwienia Hutu i Tutsi w Ruandzie oraz Botswanie). b) Likwidacja pluralizmu tożsamościowego przez tzw. czystkę etniczną (wysiedlenia i deportacje) c) Konflikt ksenofobicznej tożsamości z tożsamością obcą.

Typy konfliktów etnicznych i ich podłoże 1) konflikty etniczne ze względu na sprzeczność bieżących interesów -   konflikt o podłożu ekonomicznym; - konflikt o podłożu terytorialnym (sytuacja etnicznych dzielnic w USA); -   konflikty o podłożu patologicznym (wzrost przestępczości w obrębie niektórych grup); - konflikt o podłożu politycznym (konflikt między Kurdami a Turkami został przeniesiony do Niemiec);

2) Konflikty etniczne ze względu na uprzedzenia -  konflikty etniczne o podłożu historycznym (polsko-żydowski, polsko-ukraiński) -     konflikty etniczne o podłożu ksenofobicznym; 3) Konflikty etniczne ze względu na odmienność wzorców życia -     konflikty etniczne o podłożu religijnym - konflikt etniczny o podłożu rasowo-kulturowym

Konflikty etniczne i ich formy 1)      konflikty etniczne ze względu na ich zasięg:        a) lokalne; b) regionalne; c) ogólnym 2)      konflikty etniczne ze względu na czas ich trwania:        a) incydentalne; b) okresowe; c) głębokie

    3)   Konflikty etniczne ze względu na rodzaj występującej w nich agresji: - konflikty związane z „agresją” prawną (dyskryminujące ustawodawstwo); - konflikty związane z „agresją” o charakterze demonstracyjno-propagandowym (wykorzystywanie stereotypów i in. form „agresji” w celu ukształtowania negatywnej opinii o przeciwniku);  - konflikty związane z „agresją” społeczną (nietolerancja, ksenofobia, dyskryminacja); - konflikt związany z „agresją” fizyczną (bójki, napady, pogromy, ekscesy, dewastacje, a nawet akty terroryzmu).

Typologia konfliktów etnicznych (A. Posern-Zieliński): Konflikty etniczne objawiają się w postaci aktów przemocy (powstania, wojny, czystki etniczne, partyzantka, terroryzm), lub w formie nacisków administracyjno-prawnych, prześladowań ze względu na odmienną kulturę, język, rasę czy religię, nierównoprawne traktowanie w sferze gospodarki, szkolnictwa, administracji, pozbawienia uprawnień.

1)   Wewnątrzpaństwowe konflikty etniczne: a) konflikty wybuchające między grupami tworzącymi pluralistyczną strukturę kraju, zwykle między zmarginalizowaną mniejszością a uprzywilejowaną większością (konflikt kurdyjsko-turecki w Turcji, kurdyjsko-arabski w Iraku); b) konflikt pomiędzy różnymi grupami etnicznymi zamieszkującymi jedno państwo o władzę (konflikt między Tutsi i Hutu w Rwandzie, między Grekami a Turkami na Cyprze); c) konflikt zachodzący między grupami imigrantów a głównym nurtem narodowej populacji (napięcia arabsko-francuskie we Francji, rosyjsko-kaukaskie w Rosji)

2) Konflikty wywołane przez ruchy separatystyczne dążące do utworzenia własnego, samodzielnego państwa, 3)  Konflikty powstałe w wyniku podboju jednych grup etnicznych przez drugie (Sytuacje takie występowały w dobie podbojów kolonialnych; inkorporacja Tybetu, ekspansja terytorialna ZSRR), 4) Konflikty, którego podłożem jest presja asymilacyjna władz centralnych względem grup tubylczych czy mniejszościowych, które są także ograniczane w prawach i wypierane ze swoich ziem 5) Konflikty o antagonizmie o charakterze irredentystycznym, którego istotą jest zwykle spór terytorialny wynikający z niepokrywania się granic politycznych i etnicznych.

Etapy konfliktu etnicznego 0) Stan zerowy 1) Uprzedzenia, animozje 2) Spory, pierwsze napięcia etniczne 3) Narastanie napięcia, wrogości 4) Pojedyncze incydenty 5) Konflikt w pełni Przejście od jednego do drugiego etapu odbywa się pod wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych

Na każdym etapie narastania konfliktu etnicznego proces ten może być kontynuowany, spowolniony, wstrzymany, cofnięty na niższy poziom lub cofnięty do etapu początkowego (1) Nigdy jednak nie wróci on od razu do stanu zerowego.   Przezwyciężenie bądź niwelowanie może być realizowane w płaszczyźnie: -    podstawowej, przejście z etapu 5 do poziomu 4, 3 lub 2 -    złożonej, sprowadzenie konfliktu do poziomu 1; - ostatecznej, działania zmierzające w kierunku zniwelowania występujących uprzedzeń, napięć, animozji czy stereotypów; jest to zadanie bardzo trudne i długoterminowe.

Rozwiązywanie konfliktów etnicznych: Pomyślne rozwiązywanie konfliktów (M. Kohne, zbadał 81 konfliktów po II w. ś.): -    ustalenie sposobu komunikowania się zwaśnionych stron; -   stworzenie możliwości by nagromadzona złość i nienawiść znalazły ujście; - znalezienie neutralnych mediatorów potrafiących przekazywać jednej stronie posłanie drugiej, umiejących korygować zachowania każdej ze stron konfliktu; - odczytywanie gestów dobrej woli i sygnałów pojednania.

Po II w. ś. doszło do zmniejszenia liczby konfliktów etnicznych, zaś później ponownie narastała ich liczba W 50 najistotniejszych konfliktach do połowy lat 90. zginęło ok. 4 mln ludzi, 27 mln zmuszonych było do migracji. W Europie Zachodniej i Ameryce Północnej oraz w Japonii konflikty etniczne narastały głównie w latach 60. i w połowie lat 70. W Europie Wschodniej i w b. ZSRR odrodzenie napięć etnicznych miało miejsce na przełomie lat 80. i 90.

Ofiary konfliktów pomiędzy Hutu i Tutsi (W. Żelazny) Rok Kraj Liczba ofiar 1972 Burundi Tutsi wymordowali Hutu: 2000-3000 Hutu wymordowani przez Tutsi (jako akt „naprawy krzywd”): 100 000 – 300 000 1993 Tutsi wymordowani przez Hutu: 30 000 Hutu wymordowani przez Tutsi (jako akt „naprawy krzywd”): 30 000 1994 Rwanda Tutsi i Hutu (opozycja) wymordowani przez Hutu (u władzy): 800 000 Hutu wymordowani przez Tutsi (jako akt „naprawy krzywd”): 50 000 – 60 000 1996-1997 Kongo (Zair) Hutu z Rwandy i Burundi skierowani do „niezagrożonych humanitarnych stref”, wymordowani przez Rwandyjską Armię Tutsi: 50 000 – 100 000

Ofiary konfliktów etnicznych w b. Jugosławii Rok Kraj Liczba ofiar 1991 - 1995 Serbia, Chorwacja Straty obydwu stron w I fazie (1991-1992) konfliktu 30 tys. żołnierzy i cywili; 5 tys. uchodźców; Uchodźcy: 500 tys. Chorwatów i 500 tys. Serbów 1992-1995 Bośnia Liczba zamordowanych mieszkańców Bośni wynosiła 200 tys. osób, zaś uchodźców – 60 tys. 1999 Kosowo Albańczycy 443 tys. uchodźców zew. i 240 wewnętrznych; Serbowie 150-200 tys. (Masakra w Raczaku 45 ofiar – Albańczycy: zbrodnia nie wyjaśniona).

Ofiary konfliktów etnicznych w b. ZSRR Rok Kraj Liczba ofiar 1992-1993 Gruzja (gruzińsko-abchaski) 200 tys. gruzińskich uchodźców, którzy opuścili Abchazję z powodu czystek etnicznych 1992 Gruzja (Osetia Południowa) Obydwie strony dokonywali czystek etnicznych. Uchodźcy: Gruzini – 20 tys.; Osetyjczycy – 70 tys. 1992 - 1994 Azerbejdżan (azerbejdżański konflikt o Górski Karabach) Czystki etniczne prowadziły obydwie strony. 700 tys. uchodźców azerbejdżańskich. 1994-1996 Czeczenia (FR) Straty ludności cywilnej – 80 tys.; uchodźcy 200 tys. 1999 Czecznia (FR) Straty ludności cywilnej – 21 tys., w tym 14 tys. w trakcie szturmu Groznego, zaś po zajęciu miasta 1,5 tys. osób rozstrzelano. Ok. 320 tys. stało uchodźcami.